Umowa ubezpieczenia
W świetle obecnych uregulowań prawnych wszystkie ubezpieczenia w Polsce są umowne. Oznacza to, iż ochrona ubezpieczeniowa - niezależnie od tego, jakiego ryzyka dotyczy - zapewniona zostać może tylko poprzez zawarcie odpowiedniej umowy ubezpieczenia pomiędzy zakładem ubezpieczeń a ubezpieczającym. Charakter umowny mają również ubezpieczenia obowiązkowe, w których na określone podmioty został nałożony ustawowy obowiązek zawarcia wskazanych przepisami prawnymi umów ubezpieczenia.
Umowa ubezpieczenia uregulowana została przepisami art. 805-834 Kodeksu Cywilnego. Przepisy te, mimo że poświęcają oddzielne normy prawne kwestiom ogólnym umowy ubezpieczenia (art. 805-820 k.c.), szczególnym zagadnieniom wynikającym z umów ubezpieczeń majątkowych (art. 821-828 k.c.) i umów ubezpieczeń osobowych (art. 829-834 k.c.), mają charakter ramowy, co wynika z faktu, iż obejmują one swym zakresem różne rodzaje ubezpieczeń oraz są związane z różnymi ryzykami i przedmiotami ubezpieczeń. Należy podkreślić, iż wspomniane przepisy nie odnoszą się do ubezpieczeń morskich oraz reasekuracji. Zespół norm regulujących umowę ubezpieczenia morskiego zawarty jest w tytule VI Kodeksu Morskiego i w odróżnieniu od uregulowań umowy ubezpieczenia w Kodeksie Cywilnym ma charakter względnie obowiązujący. Umowa reasekuracji natomiast nie posiada zasad uregulowanych ustawowo.
Przepisy Kodeksu Cywilnego dotyczące umowy ubezpieczenia mają w przeważającej większości charakter bezwzględnie obowiązujący (art. 807 § l k.c.), a tylko niektóre z nich przewidują w swej treści możliwość odstępstwa od zasad w nich określonych. Należy dodać, że niektóre z zasad obowiązujących przy zawieraniu umów ubezpieczenia i dotyczące ich treści zamieszczone zostały w przepisach Ustawy o działalności ubezpieczeniowej (art. 7 i art. 8).
Zgodnie z treścią art. 805 Kodeksu Cywilnego przez umowę ubezpieczenia zakład ubezpieczeń zobowiązuje do ponoszenia przez oznaczony czas ryzyka pokrycia określonych strat, bądź też spełnienia określonego świadczenia w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku ubezpieczeniowego, a ubezpieczający zobowiązuje się zapłacić składkę. W literaturze podkreśla się ułomność przedstawionej definicji, pomijającej w swej treści tak istotne elementy jak przedmiot i okres ubezpieczenia. Ustawodawca wprowadzając jednak pojęcie wypadku przewidzianego w umowie, przesądził, że chodzi o taki wypadek ubezpieczeniowy, który wynika z konkretnej umowy ubezpieczenia, precyzującej zarówno przedmiot jak i okres ubezpieczenia.
Mimo, że strony konkretnej umowy ubezpieczenia określają, jakie określone zdarzenia uznawane będą za wypadek ubezpieczeniowy, to jednak można określić wspólne cechy wypadku ubezpieczeniowego. Jest nim przyszłe zdarzenie losowe, które może ale nie musi zaistnieć, czyli niepewne, występujące ze statystyczną prawidłowością, nadzwyczajne w rym sensie, że choć zagraża nieokreślonej liczbie jednostek, realizuje się w stosunku do niektórych, losowe, bo nie można przewidzieć, które z jednostek zagrożonych zdarzeniem , zostaną nim dotknięte, jest też niezależne od woli, gdyż w zasadzie nie może być wynikiem zamierzonego działania ubezpieczonego.
Kodeks Cywilny stanowi również, iż poprzez umowę ubezpieczenia zakład ubezpieczeń zobowiązuje się, w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku, spełnić określone świadczenie. Jednakże już w art. 805 § 2 ustawodawca dodaje, że świadczenie zakładu ubezpieczeń z tytułu tej umowy polega „w szczególności” na zapłacie określonego odszkodowania, renty lub innego świadczenia. Wynika stąd, iż nie są to jedyne formy świadczenia zakładu ubezpieczeń, co ma znaczenie dla kwalifikacji umowy ubezpieczenia.
W literaturze podkreśla się mankamenty kodeksowej definicji umowy ubezpieczenia, krytykując pominięcie specyfiki wzajemności ubezpieczenia, ryzyka czystego (przez co następuje utożsamienie ubezpieczenia z umowami hazardowymi) oraz określenia celu społeczno-gospodarczego. Podkreśla się również, iż definicja nawiązuje wyłącznie do świadczenia zakładu ubezpieczeń w formie pieniężnej, podczas gdy współczesne ubezpieczenia zapewniaj ą ubezpieczonemu różne formy świadczeń ze strony zakładu ubezpieczeń (np. w ubezpieczeniu assistance, ubezpieczeniu ochrony prawnej).
Wskazana definicja ustawowa nie jest więc definicją wyczerpującą, gdyż pomija szereg ważnych składników umowy ubezpieczenia, zawiera jednak jej najbardziej istotne elementy (essentialia negotii), które pozwalają stwierdzić, czy konkretna czynność prawna jest umową ubezpieczenia.
Do owych najistotniejszych elementów zalicza, się składkę ubezpieczeniową, wypadek ubezpieczeniowy oraz określone świadczenie ubezpieczeniowe. Kontrowersje budzi uznanie za essentialia negotii interesu ubezpieczeniowego, czyli materialnego zainteresowania ubezpieczającego w zachowaniu w stanie niepogorszonym wyrażalnego w pieniądzu przedmiotu ochrony ubezpieczeniowej. Jedni uważają interes ubezpieczeniowy za przedmiot ubezpieczenia (tzw. teoria interesu), inni nie uznają interesu za przedmiot ochrony ubezpieczeniowej, lecz jedynie za materialną przesłankę prawa ubezpieczonego do świadczenia ubezpieczeniowego.
Umowa ubezpieczenia jest zaliczana do kategorii umów nazwanych, z racji unormowania jej w szczegółowych przepisach prawnych określających istotę oraz podstawowe prawa i obowiązki stron ją zawierających.
Z definicji umowy ubezpieczenia wynika, iż jedną ze stron tej umowy jest zawsze zakład ubezpieczeń, tj. jednostka organizacyjna uprawniona do wykonywania działalności ubezpieczeniowej. W Polsce, zgodnie z art. 11 ust. l Ustawy o działalności ubezpieczeniowej, działalność tego rodzaju może być prowadzona wyłącznie w formie spółki akcyjnej lub towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych. Drugą stroną urnowy ubezpieczenia jest ubezpieczający, czyli osoba fizyczna, prawna lub jednostka nie posiadająca osobowości prawnej, która zawierając umowę ubezpieczenia zobowiązana jest do uiszczenia składki ubezpieczeniowej. Ze względu, iż jedną ze stron ubezpieczenia jest zawsze zakład ubezpieczeń, umowa ubezpieczenia zaliczana jest do kategorii umów kwalifikowanych.
Umowę ubezpieczenia należy też zakwalifikować do umów o charakterze zobowiązaniowym, choćby już z uwagi na umiejscowienie tej umowy w księdze trzeciej Kodeksu Cywilnego zatytułowanej: Zobowiązania.
Zobowiązanie zakładu ubezpieczeń jest określane ogólnym mianem świadczenia. W zależności od przedmiotu ubezpieczenia, świadczenie zakładu ubezpieczeń może polegać w szczególności na zapłacie określonego odszkodowania za szkodę powstałą wskutek przewidzianego w umowie ubezpieczenia wypadku (przy ubezpieczeniach majątkowych) lub określonej w umowie sumy pieniężnej, renty lub innego świadczenia w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku w życiu osoby ubezpieczonej (przy ubezpieczeniu osobowym).
Jest to umowa dwustronnie zobowiązująca, gdyż w jej wyniku powstają uprawnienia i odpowiadające im obowiązki przysługujące i ciążące na każdej ze stron umowy. Należy podkreślić, że są to prawa i obowiązki występujące nie tylko w trakcie zawierania umowy, lecz istniejące także w czasie trwania stosunku prawnego ubezpieczenia, a powstałe w wyniku zawarcia umowy, np. obowiązek ubezpieczającego zawiadomienia zakładu ubezpieczeń o zwiększeniu się ponoszonego przez zakład ryzyka. Cecha ta kwalifikuje umowę ubezpieczenia do umów o charakterze stałej współpracy kontraktowej. Istotną różnicą między zobowiązaniami stron umowy ubezpieczenia jest to, że zobowiązanie ubezpieczającego do zapłaty składki jest bezwarunkowe, natomiast świadczenie zakładu ubezpieczeń uzależnione jest od zdarzenia przyszłego i niepewnego. Warunkiem tego świadczenia jest zajście przewidzianego w umowie wypadku ubezpieczeniowego.
Umowa ubezpieczenia należy do umów przyczynowych (kauzalnych), pozwalających stwierdzić jej nieważność, jeśli nie istnieje przedmiot ochrony, w zachowaniu którego ubezpieczający posiada interes.
Jest nadto umową konsensualną, gdyż dochodzi do skutku poprzez samo złożenie zgodnych oświadczeń woli przez strony (solo consensu), odpłatną, albowiem na ubezpieczającym ciąży obowiązek zapłacenia składki ubezpieczeniowej za ponoszenie w określonym czasie przez zakład ubezpieczeń ustalonego w umowie ryzyka. Umowa ubezpieczenia uznawana jest również za umowę najwyższej dobrej wiary (contractus uberrimae fidei), w której obie strony powinny darzyć się najwyższym zaufaniem: ubezpieczający składając zakładowi ubezpieczeń prawdziwe oświadczenia a zakład ubezpieczeń unikając „nieuczciwych praktyk” i kruczków prawnych pozbawiających ubezpieczającego ochrony.
Umowa ubezpieczenia posiada również cechy umowy adhezyjnej. Dochodzi ona bowiem do skutku poprzez złożenie oferty-wniosku i przyjęcie jej przez zakład ubezpieczeń, przy czym wniosek ten dotyczy z reguły jednego z rodzajów ubezpieczanych ryzyk, określonych w ogólnych warunkach umów danego zakładu ubezpieczeń.
W literaturze prawniczej prezentowany był dość powszechnie pogląd, iż umowę ubezpieczenia zaliczyć należy do rzędu umów losowych, takich jak gra, zakład. Wielu autorów uznaje jednak tę koncepcję za błędną, gdyż ubezpieczenie w przeciwieństwie do wymienionych umów dotyczy ryzyka specyficznego (czystego), do jego istnienia nie wystarcza samo zagrożenie jakimkolwiek zdarzeniem przyszłym i niepewnym, lecz tylko noszącym cechy wypadku ubezpieczeniowego. Jako kauzalna, umowa ta zależna jest od istnienia i wysokości tzw. interesu ubezpieczeniowego, pełniąc specyficzne funkcje społeczno - gospodarcze. Zauważyć należy również, że choć ubezpieczenie służy eliminowaniu skutków zdarzeń losowych, to jednak działalność zakładu ubezpieczeń oparta jest na metodach naukowych, na podstawach statystyczno-matematycznych, co eliminuje czystą losowość.
Większość autorów zalicza dziś umowę ubezpieczenia do umów o świadczenie usług. Odpłatne udzielanie ochrony ubezpieczeniowej jest uważane za świadczenie usługi finansowej. Według Kowalewskiego jest to pogląd błędny, gdyż przesuwa problematykę odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń na płaszczyznę starannego świadczenia takich usług, a na dalszy plan odsuwa sam rezultat, czyli uzyskanie przez ubezpieczonego konkretnego świadczenia. Koncepcja ta sugeruje również, jakoby zakład ubezpieczeń mógł wykonać swe zobowiązanie wynikające z umowy nie wypłacając świadczenia i to nawet wówczas, gdy zaszedł wypadek ubezpieczeniowy. Kowalewski uważa umowę ubezpieczenia za umowę gwarancyjną, z racji jej istoty polegającej na przyrzeczeniu przez zakład ubezpieczeń wypłaty określonej kwoty pieniężnej w razie ziszczenia się zastrzeżonego w umowie wypadku. Zachodzi tu analogia do automatycznej gwarancji zapłaty o charakterze warunkowym.
Kontrowersje powstają również wokół tego, czy umowa ubezpieczenia jest umową wzajemną. Wątpliwości rodzą się stąd, iż ubezpieczający płaci składkę zawsze, zaś świadczenie pieniężne zakładu ubezpieczeń otrzymuje tylko w razie zajścia wypadku ubezpieczeniowego określonego w umowie. Istotny wydaje się być w tym przypadku przedmiot świadczenia zakładu ubezpieczeń uznawany przez jednych jako wypłata świadczenia pieniężnego a przez drugich jako ponoszenie ryzyka wyrównania strat, czyli zapewnienie ochrony ubezpieczeniowej. Przepis art. 805 § 2 k.c. stanowi tylko, że świadczenie zakładu ubezpieczeń polega „w szczególności” na zapłacie odszkodowania czy świadczenia, a więc tej kwestii nie przesądza. Natomiast treść przepisów art. 813 i 814 § 2 k.c. pozwala przyjąć, że świadczeniem zakładu ubezpieczeń jest już samo ponoszenie ryzyka pokrycia ewentualnych strat. W obu przepisach stwierdza się bowiem wyraźnie, że zakład ubezpieczeń może „żądać zapłaty składki za okres, przez który ponosi odpowiedzialność”, czyli świadczeniem zakładu ubezpieczeń jest samo ponoszenie ryzyka i za to należy mu się składka. Wypłata przez zakład ubezpieczeń odszkodowania czy świadczenia jest tylko końcowym rezultatem umowy w następstwie zaistnienia zdarzenia, po którym to zakład ubezpieczeń zobowiązał się do zapewnienia ubezpieczającemu ochrony ubezpieczeniowej.
Również z ekonomicznego punktu widzenia stanowisko kwestionujące wzajemność umowy ubezpieczenia nie jest słuszne. Wartość świadczeń pieniężnych nie powinna być oceniana jedynie na podstawie ich nominalnej wysokości, lecz raczej z punktu widzenia ich użyteczności dla osoby otrzymującej świadczenie. Ustalaniem wartości użytecznych sum pieniężnych płatnych z określonym prawdopodobieństwem w przyszłości oraz ocen spodziewanych korzyści zajmuje się teoria użyteczności. Za pomocą tej teorii łatwo można udowodnić, że umowa ubezpieczenia jest umową w pełni ekwiwalentną, a więc wzajemną.
art. 3 ust. 2 Ustawy o działalności ubezpieczeniowej
art. 4 Ustawy o działalności ubezpieczeniowej
Wąsiewicz A., Umowa ubezpieczenia, (w.): „Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej”, tom III, red. Wąsiewicz A., Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz 1997, wyd. I, s. 91
Kęszycka B., op. cit., s. 81
art. 805 § l k.c.; Wąsiewicz A., Nowakowski Z. K., op. cit, s. 228; Warkałło W., Marek W., Mogilski W., „Prawo ubezpieczeniowe”, Warszawa 1983, s. 161
Wąsiewicz A., Umowa ubezpieczenia..., (w.): „Ubezpieczenia w gospodarce ...”, red. Wąsiewicz A., op. cit, s. 107
Przedmiotem ubezpieczenia jest określone dobro majątkowe (bądź też mogąca powstać odpowiedzialność cywilna ubezpieczającego) albo też dobro osobiste niemajątkowe, jak życie lub zdolność do pracy osoby fizycznej. Pojęcie przedmiotu ubezpieczenia należy odróżnić od przedmiotu stosunku prawnego ubezpieczenia, którym jest zawsze świadczenie polegające na zachowaniu się dłużnika zgodnym z treścią zobowiązania
Dopuszczalnym wyjątkiem jest objęcie ubezpieczeniem okresu poprzedzającego zawarcie umowy (art. 806 § 2 k.c.)
Kęszycka B., op. cit., s. 83
Wąsiewicz A., Kowalewski E., Postulowany kształt umowy ubezpieczenia w kodeksie cywilnym, (w.): „Państwo i Prawo”, nr 11-12/1993, s. 4 i n.
Okrasa P., Ochrona prawna kierowców i właścicieli pojazdów, (w.): „Nowe Ubezpieczenia”, nr 21/2001, s. 21; Kowalewski E., „Prawo ubezpieczeń gospodarczych”, op. cit., s. 185
Kęszycka B., op. cit., s. 82
Kowalewski E., „Prawo..”, op. cit., s. 196
Kufel J., Umowa ubezpieczenia i stosunek ubezpieczenia, (w.): „Ubezpieczenia gospodarcze”, red. Sangowski T., Poltext, Warszawa 2001, s. 130
Wąsiewicz A., Umowa ubezpieczenia, (w.): „Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej”, wyd. II, red. Sangowski T., Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz-Poznań 2002, s. 45
Drzewicki M., op. cit., s. 68
Kufel J., Umowa ubezpieczenia a stosunek ubezpieczenia, (w.): „Ubezpieczenia gospodarcze”, red. Sangowski T., Poltext, Warszawa 1998, s. 136, wskazuje, że nie ma przeszkód, by umowa ubezpieczenia w miejsce restytucji pieniężnej wprowadziła restytucję naturalną; Balas-Noszczyk B., Malinowska K., W sprawie dopuszczalności spełnienia świadczenia z umowy ubezpieczenia w formie restytucji naturalnej (przywrócenia stanu poprzedniego), (w.): „Prawo Asekuracyjne”, nr 4/1998, s. 17 i n.
Kowalewski E., „Prawo...”, op. cit., s. 186
Kęszycka B., op. cit., s. 82
Kowalewski E., „Prawo...”, op. cit, s. 186
Kowalewski E., „Prawo...”, op. cit., s. 186
Wąsiewicz A., Umowa ..., (w.): „Ubezpieczenia w gospodarce ...”, red. Sangowski T., op. cit., s. 47
Kowalewski E., „Prawo ...”, op. cit., s. 187; Czachórski W., „Zobowiązania. Zarys wykładu”, Warszawa 1974, s. 401
Banasiński A., op. cit., s. 86; Kowalewski E., „Prawo...”, op. cit., s. 187; Wąsiewicz A., Umowa ..., (w.): „Ubezpieczenia w gospodarce ...”, red. Sangowski T., op. cit., s. 45
Górski W., Umowa ubezpieczenia w nowym kodeksie cywilnym, (w.): „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego”, nr 8-9/1964, s. 79
Kowalewski E., „Prawo ...”, op. cit, s. 187
Kowalewski E., „Prawo ...”, op. cit, s. 187
Warkałlo W., „Prawo ubezpieczeniowe”, PWN, Warszawa 1974, s. 117
Wąsiewicz A., Umowa .... (w.): „Ubezpieczenia w gospodarce ...”, red. Sangowski T., op. cit., s. 46; art. 487 § l k.c.: umowa jest wzajemna, gdy obie strony zobowiązują się w taki sposób, że świadczenie jednej z nich ma być odpowiednikiem świadczenia drugiej. Przyjmuje się, że to strony uważają świadczenie za wzajemne, a nie, by zachodziła równowaga świadczeń. Stanowisko to nie jest powszechnie akceptowane.
Banasiński A., op. cit., s. 85
Sadowski W., „Decyzje i prognozy”, PWE, Warszawa 1977, s. 75