Rodziny i gospodarstwa domowe w Polsce i krajach Unii Europejskiej Szukalski Piotr
Wojtek Scelina
Mój komentarz: tekst raczej mało odkrywczy, troszkę ogólnikowy, ale to chyba lepiej dla nas;)
Tekst jest przeglądem danych i analizą zmian w Polsce szczególnie w okresie tuż po transformacji i po wejściu Polski do UE w kontekście państw członkowskich. Dane sięgają jednak do roku 1960. Główną hipotezą tego fragmentu jest to, że Polska upodabnia się (po 89') i będzie nadal upodabniała się do krajów zachodu Europy pod kątem społecznym i ekonomicznym oraz, w nieco mniejszym stopniu, politycznym. Autor stwierdza ponadto, że toku tych przemian zasadniczo nie da się rozłączyć; są one ze sobą zbyt mocno powiązane, żeby zmiana np. w dziedzinie ekonomii nie ciągnęła za sobą takich a nie innych przemian politycznych i kulturowych i odwrotnie.
Większość danych pochodzi ze spisów powszechnych (rok 1960, 1970, 1978, 1988, 2002) oraz danych zbieranych w roku 1995 (mikrospis).
1. P. Szukalski określa definicje „rodziny” oraz „gospodarstwa domowego”. Definicje klasyczne:
a/ rodzina to krewni i powinowaci niekoniecznie mieszkający i utrzymujący się ze sobą (stwierdza, że to kategoria szersza aniżeli gospodarstwo domowe)
b/ gospodarstwo domowe- grupa osób mieszkających wspólnie i łączących swe źródła utrzymania.
Stwierdza też, że nie ma specjalnie możliwości na opis tzw. „rodziny rozszerzonej” ze względu na bazę danych, która jest uboga w dane na ten temat.
2. Analiza przemian, jakim podlegały gospodarstwa domowe:
W każdym kolejnym spisie powszechnym było ich więcej (wzrost od 4,4% do 13,6% względem poprzedniego). W perspektywie analizy (42 lata) wzrost wyniósł ponad 50%. Proces zwiększania się liczby gospodarstw był widoczny w całym okresie powojennym, związane było to przede wszystkim z wyżem demograficznym. Od roku 1970 mamy do czynienia ze stałym wzrostem odsetka małych gospodarstw względem gospodarstw dużych. Liczba gospodarstw jednoosobowych wzrosła aż o połowę (względem roku 2002), dwuosobowych o 15%, trzyosobowych o 10%, natomiast cztero- i pięcioosobowych zmniejszyła się średnio o około 8%. Generalnie tą tendencją (zmniejszanie się wielkości g.d.) charakteryzowała się ludność miejska.
W każdym kolejnym spisie powszechnym od 1960 roku rosła przewaga proporcjonalna (procentowy udział) gospodarstw domowych miejskich nad gospodarstwami domowymi wiejskimi. Przed rokiem 1960 było to 52% w stosunku do 48%, natomiast w roku 2002- 67% do 37%. Powody: migracje do miast; na wsi tradycyjne domy wielopokoleniowe + jedno źródło utrzymania, w mieście- małe, mieszkaniowe gospodarstwa domowe.
Na podobnym poziomie od ponad pięćdziesięciu lat utrzymuje się natomiast różnica między średnią liczebnością gospodarstw domowych miejskich i wiejskich- fluktuuje między 0,85 a 0,6 na korzyść gospodarstw wiejskich.
W 2002 roku średnia wielkość gospodarstwa miejskiego wynosiła 2,6 osoby, natomiast wiejskiego- 3,33.
Rzucającą się w oczy zmianą, jaka nastąpiła między rokiem 1988 a 2002 jest gwałtowny wzrost gospodarstw nierodzinnych (i na wsi i w miastach). Względem roku 1970 (a 2002) ich liczba zwiększyła się i w miastach i na wsiach średnio o blisko 50%; wynosząc dzisiaj:
W miastach: 29,5%
Na wsiach: 20,1%
Ogółem: 26,4%
Zarówno z punktu widzenia analizy długookresowej, jak i krótkookresowej najważniejszą zmianą w zakresie struktury polskich rodzin jest wzrost odsetka samotnych rodziców zamieszkujących ze swym potomstwem kosztem zmniejszenia się frakcji małżeństw z dziećmi. Jeśli porównamy różnice pomiędzy liczbą samotnych rodziców z dziećmi, okaże się, iż liczba gospodarstw domowych składających się z matki zamieszkującej z pozostającymi na jej utrzymaniu dziećmi do lat 24 wzrosła o 24%, matek zaś zamieszkujących z pozostałymi dziećmi o 36%. W przypadku ojców z dziećmi zmiana miała wprawdzie charakter odwrotny (34% do 26%), jednak liczba rodzin samotnych matek jest osiem razy większa niż liczba rodzin samotnych ojców, stąd też dla kształtowania się ogólnego obrazu nie ma to aż takiego znaczenia.
Według autora chyba najważniejszymi trendami, spośród tych, które wymienia w części 2. są:
-spadek występowania gospodarstw wielorodzinnych, tj. głównie wielopokoleniowych (szczególnie w mieście, gdzie jest ich zdecydowanie mniej niż na wsi).
-upowszechnianie się gospodarstw jednoosobowych, które mocno wpływają na zwiększenie się generalnej liczby gospodarstw domowych i spadku odsetka gospodarstw rodzinnych.
Patrząc na przemiany struktury gospodarstw domowych i rodzin, trudno jest dostrzec nowe tendencje. Raczej należy mówić o przyspieszeniu tempa wcześniej rozpoczętych zmian.
3. Uwarunkowania przemian
Proces formowania się i rozpadu rodzin, decydujący o obliczu rodziny, a jednocześnie podstawowe źródło powstawania nowych gospodarstw domowych, nie dokonuje się w próżni, lecz jest ściśle powiązany z procesami przebiegającymi w sferach: demograficznej, ekonomicznej, prawnej i mentalnej.
Koncepcja drugiego przejścia demograficznego wg Szukalskiego:
„Podstawowym czynnikiem określającym przyszłość demograficzną państw wysoko rozwiniętych jest chęć samorealizacji, manifestująca się w wybieranym przez jednostkę stylu życia.” Stąd- dobór partnera, charakter związku, później dzieci, mniej dzieci itd.
Szukalski opisuje przede wszystkim demografię i ekonomię.
Uwarunkowania demograficznego:
- lata 90. okresem stabilności demograficznej w Polsce
- tendencje do opóźniania wstępowania w związek małżeński oraz spadek odsetka osób, które kiedykolwiek zawarły związek małżeński
- wzrastająca liczba rozwodów
- zdecydowany wzrost odsetka urodzeń pozamałżeńskich (6% w 1988, 14% w 2002)
- stopniowe wydłużanie się długości życia
Uwarunkowania ekonomiczne:
-liczba nowooddawanych mieszkań była w 2002 o 50% niższa niż w 1988 (to zniechęca do zawierania małżeństw, motywuje do LAT, opóźnia rozmnażanie się)
-POJAWIENIE SIĘ BEZROBOCIA PO 1989 ROKU!- stres, większy pęd do poszerzania kwalifikacji, poczucie niepewności, wzrost liczby studiujących
-ograniczenie ilości gospodarstw zbiorowych po 1989 roku (hoteli robotniczych, internatów, mniej akademików w przeliczeniu na studenta) powoduje wzrost ilości gospodarstw rolnych
-bezrobocie młodzieży / wzrost liczby studiujących, które powodują zmiany wcześniej wymienione (późniejsze zawieranie małżeństw, późniejsza dzietność, LAT, kohabitacja, urodzenia pozamałżeńskie)
Porównanie przemian rodzin i gospodarstw domowych w Polsce i w Unii Europejskiej
Do najważniejszych prawidłowości charakteryzujących przemiany rodzin i gospodarstw domowych w Unii Europejskiej zalicza się:
Szybszy wzrost liczby gospodarstw domowych niż liczby ludności ogółem. Spowodowane jest to zmianami struktury gospodarstw domowych.
Zmniejszanie się znaczenia większych grup wspólnie mieszkających i gospodarujących na rzecz grup mniejszych
Wzrost liczby gospodarstw jednoosobowych (dwie przyczyny: samotnie mieszkający ludzie starsi i ważniejsza w ostatnich latach- usamodzielniający się ludzie młodzi)
Spadek znaczenia gospodarstw wielorodzinnych na rzecz gospodarstw jednorodzinnych z rodziną nuklearną na czele.
Zwiększanie się liczby gospodarstw domowych tworzonych przez rodziny niepełne, w większości przypadków z kobietą jako głową gospodarstwa
Upowszechnianie się nietradycyjnych form rodzinnych i quasi-rodzinnych, jak np.. związków homoseksualnych, kohabitacyjnych, dobrowolnie bezdzietnych małżeństw, kółek przyjaciół itp.
Te tendencje zasadniczo pokrywają się z przemianami, które można obserwować w Polsce. Dlaczego są podobne?
-dojrzewanie demograficzne społeczeństw Europy (starzeje się cała Europa)
-wyrównywanie oblicza gospodarczego
-podobne wzorce obyczajowe
Pomimo podobieństwa kluczowych tendencji należy zwrócić uwagę na nadal utrzymujące się zróżnicowanie pomiędzy poszczególnymi krajami odnośnie do poszczególnych kategorii rodzin i gospodarstw domowych, zróżnicowanie wynikające z odmiennego dziedzictwa instytucjonalnego. Różnice w wieku i częstości zawierania związków małżeńskich bądź formowania niezalegalizowanych związków, częstości rozwodów, poziomu dzietności przekładają się na odmienny rozkład występowania poszczególnych typów rodzin i gospodarstw. Sytuacja w Polsce znakomicie wpisuje się dzięki temu w tło europejskie i nie odbiega w żadnym zakresie od „normy” , niezależnie od tego, co to pojęcie miałoby oznaczać.