Zag.5: Dzieje dramatu od średniowiecza do oświecenia...
W dawnej terminologii lit. słowo drama (gr. czynność, aktywność) pełniło funkcję nazwy rodz. - w szerszym ujęciu - każdy tekst nadający się do wystawienia na scenie. Autorytet poetyk antycznych oraz renesansowych podsuwał staropolskim pisarzom podział dramatu na tragedię i komedię. Ale już od XVII wieku rozumiano niepraktyczność tak wąskiego systemu klasyfikacji. Dlatego używano terminów antycznych swobodniej oraz wprowadzano nowe.
W XVII wieku używano rożnych określeń zbliżonych do drama: actus lub actio. Polskim odpowiednikiem była w XVI w. sprawa, także w znaczeniu akt. Dramaturdzy chętnie tez omijali określenia rodzajowe.
W końcu XVII w. poetyki szkolne podsuwały rożne pojęcia gat. dramat. Przeważało przekonanie, że drama dzieli się na: 1) tragedię (tragoedia), 2) komedie (comoedia), 3) komikotragedię (comocotragoedia), 4) tragikomedię (tragicocomoedia), 5) przedstawienie (repraesentatio), 6) dialog (dialogus). W określeniu repraesentatio pobrzmiewa echo koncepcji misterium - utworu dramatycznego, w którym ukazuje się całe czyjeś życie albo liczne dzieła boskie. Nazwę dialogus
przyjmowały w i XVII w 1 poł. XVIII w. widowiska o treści rel. np. Dialogus de Passione. Następnie przyjęła się powszechnie jako oznaczenie utworu teatralnego . W XVIII w. chętnie wraca się do do podstawowego pojęcia, nazywając widowiska dramatami , dlatego w kolegiach jezuickich kopiariusze obejmujące rozmaite sztuki nazywano liber dramatum.
Drugie, wąskie znaczenie słowa drama, weszło do obiegu na przełomie XVII i XVIII w. jako nazwa utworu poważnego o niepomyślnym zakończeniu (podobnego do tragedii), którego postacie należą środowiska mieszczańskiego.
Staropolskie pojęcie dramatu: pojmowanie dramatyczności zmieniało się w kolejnych epokach, wykazując równocześnie zróżnicowanie w obrębie poszczególnych typów i odmian twórczości. W okresie średniowiecza na gruncie dramatu liturgicznego już w XIII w. zarysowało się pojęcie dramatu, jako akcji fingowanej przez ukostiumowane postacie.
Od 1489 do 1562 r. W akademii krakowskiej czyta się i komentuje aż 44 razy komedie Terencjusza i Plauta, na pocz. XVI w. komedie Poliscena i Henno. Co najmniej od 1526 znany i komentowany jest traktat Evantiusa - Donata De comoedia, opisujący genezę teatru greckiego, podział na gat. komiczny i tragiczny, materie komedii, jej teatralne przeznaczenie. Eurypides znany był z 2 tragedii w przekładzie łacińskim, Seneka z kilku sztuk.
Pierwsze oryginalne polskie próby dramatyczne traktują dramat jako przedstawienie jakiegoś wyjątkowego zdarzenia:
Mikołaj Rej, Żywot Józefa, 1545; animowana Tragedia żebracza ok. 1551
W. Korczewski, Rozmowy polskie, 1553.
zarysowuje się tez w poł. XVI wieku tendencja do traktowania akcji dramatycznej jako nosiciela pewnych z góry założonych, pozaartystycznych treści - moralnych, politycznych, obyczajowych.
Jeżeli model dramatyczny komediowy, a pewnym stopniu i tragiczny opierał się na rekonstrukcji wybranych wydarzeń poprzez rozmowy i ruch postaci, dramaturgia moralitetowa (moralitet) zakładała kreowanie postaci abstrakcyjnych , układanie między nimi dowolnie pomyślanych zależności przestrzennych, czasowych, ideowych. Obrazy świata rzeczywistego mogły się tu pojawiać, ale były schematyczne i pozbawione funkcji dramatycznej; pełniły role tylko techniczną, uzasadniając część tylko kwestii aktorskich i stwarzają pretekst do prowadzenia dialogu, prawie wyłącznie między uosobieniami i postaciami abstrakcyjnymi. Taki model dramatu związany był ze środowiskami raczej elitarnymi. Żywy był w latach 40. XVI w., przeniósł potem do kręgu teatrów jezuickich, gdzie funkcjonował w XVII i 1. ćwierćwieczu XVIII w.
Na przestrzeni XVI w, w misterium ustalił się jeszcze inny dramat. formowania się obrazu rzeczywistości. Była to reprezentacja stosunkowo krótkich obrazów, których treść tak w malarstwie jak i w piśmiennictwie, jak w realizacjach teatralnych określał ustalony kanon wątków przeznaczonych do zilustrowania - fragmenty dialogów, lista osób działających. Do dramaturga należało zredagowanie krótkich scen i dialogów. Misterium było żywotne w Polsce aż do XVIII wieku.
W 2 poł. XVI w. J. Kochanowski i Sz. Szymonowic zademonstrowali technikę tragediopisarką z tradycji historycznej wybierając jeden ważny fakt, który stawał się problemem ogniskującym akcję dramatu. Relacja o świecie była realistyczna, skomponowana według zasad prawdziwości lub prawdopodobieństwa. Zarzucono klasyczny model tragedii, pisarzy zajmuje teraz wyobrażenie sceniczne krwawego rozwiązania, okropności. Wydarzenia mnożą się, a akcje są coraz dłuższe, jednak postacie i sytuacje między nimi ulegają schematyzacji. Wina i kara nie są już tragiczne, staja się zapłata za grzechy, których można uniknąć.
Polski renesans nie dopracował się własnej dramaturgii komediowej w stylu klasycznym; jedynym okazem był Potrójny z Plauta P. Ceklińskiego (1597). U schyłku odrodzenia sowizdrzałowi i rybałci uformowali własny model dramatyczny uznawany za komediowy. Persony pospolite (pachołkowie, dworacy, karczmarze, plebani, klechy, dziady, karczmarze)stawiane były w sytuacjach-obrazach z dnia powszedniego. Podstawowy zabieg dramatyczny to przeniesienie protagonisty z właściwego mu środowiska lub profesji w nową sytuację. Nowe zależności, odniesienia między postaciami a otoczeniem były tak dobierane, aby dawały efekt komiczny. Komedie takie nie musiały mieć intrygi ani rozwiązania akcji w rozumieniu poetyki klasycznej. Czasami dramaturg na końcu sztuki przywracał bohatera do dawnego układu sił (np. klecha powracał do szkoły). Niektóre intermedia naśladowały takie formowanie rzeczywistości na potrzeby teatru, inne zaś na przedstawiały na ogół proste zawikłania ludzi niższej profesji.
W dobie baroku nowy model dramatu uformował siew teatralnej twórczości szkół zakonnych. W 50 jezuickich i w ok. 30 innych teatrach kolegiów, szkół i akademii skomponowano w XVII i XVIII w. 20 000 sztuk, z których znamy ok. 3-4 procent. Po pierwszej fazie eksploatowania wzorców humanistycznych i postrenesansowych dramaturgia zakonna zróżnicowała się i poszła swoimi drogami. Wzór tragiczny,uległ przekształceniu, stracił swoją klasyczna zwartość. I praktyka i teoria czynią z z nowej tragedii sztukę o jednym bohaterze i jednej akcji (inne mają być podporządkowane), wypełniona smutkami, żałościami, rzeziami, okrucieństwem, o zakończeniu bolesnym i uciążliwym.
Pojawiły się nowe gatunki: tragikomedia i komikotragedia; pozwalają one swobodniej gospodarować scenami o rożnej treści.
W tragikomedii rozwiązanie miało być dla bohatera pomyślne, a w komikotragedii tragiczne i niespodziewane. Nowością są postacie idealne, abstrakcyjne w sztukach poważnych.
Dramat i teatr
Dramat staropolski był ściśle związany z teatrem, z rożnymi warunkami inscenizacji. Twórczość uprawianą w kolegiach zakonnych cechowała duża rozległość struktury dramatycznej. Wizja teatralna znacznie przekraczała samą sztukę o jednej określonej akcji. Spektakl był był wielkim, złożonym mechanizmem, a często elementem uroczystego wjazdu, jubileuszu, święta kościelnego lub szkolnego. Do samego spektaklu o akcji dramat. przyrosły rozbudowane prologi, chóry, intermedia. Wzajemne relacje między tymi elementami bywały ściślejsze lub luźniejsze. Dramaturg często przejmował intermedia już gotowe, posługiwał się także rożnymi znanymi tańcami - działał jednocześnie jako inscenizator. Zmąciły się więc reguły gatunków oraz poszerzyło funkcjonowanie dramaturga. Ten powszechny liberalizm bywał zarazem znamieniem słabości dramatotwórczej, a jednocześnie kreatywności nowych typów zjawisk artystycznych. Dramaturgia okresu baroku nie pozostawiła dzieł cenniejszych; sukcesy były doraźne. Szansa oparcia się na na trwale działającym mecenasie zakonnym została zaprzepaszczona. Dopiero w połowie 18 wieku uformował się nowy układ sił, powstały ambitniejsze i kontrolowane artystycznie dzieła, zwłaszcza komedie.
Widowiska parateatralne organizowano często wokół pewnej idei wiodącej, która można było określić jako dramatyczna. Adoracja dzieciątka w szopce, wystawianego w kościołach już od XV wieku, herody, chodzenie z gwiazdą były refleksem dramatyzacji liturgicznych. Kolejność pewnych czynników wynikała z ich wątków. Niektóre maszkary (zabawy kostiumowe) XVI w. układano w ciąg tematyczny. Liczne w XVII w. widowiska procesjonalne powtarzały obraz wjazdu Jezusa do Jerozolimy. Zdarzało się, że także w inscenizacjach dialogów na gody oraz pasyjnych, ze dołączone akty, niby paralelne miały charakter jakby intermediów poważnych. Widowiska procesjonalne na Boże Ciało i inne wykładały zwykle jakąś problematykę teologiczną, nie odbijały żadnego ciągu zdarzeń, choć układały się w pewien ciąg myślowy.
Wotowania to szczególny rodzaj organizowania tekstu głoszonego przez aktorów; na wzór obrad sejmikowych lub cechowych. W ramach fikcji teatralnej gromadzono żebraków, niewiasty, diabły i klechów, którzy prezentowali się kolejno i przedkładali racje, sprawozdania jednej, ważnej osobie. Spektakl zamykała konkluzja. Taki szczególny dramat kolisty znany jest w latach 1552-1622, i może być gasnącym refleksem dramatyzacji dawnych form obrzędowych, prawie całkowicie zagubionych.
Poczynając od lat 30. XVIII wieku w pracowniach dramaturgów dość gwałtownie zaostrza się kryteria gatunkowe i przywołuje klasycyzujące wzorce. Przypomina się Moliera, Racine a, gra w oryginale i tłumaczy Woltera. Sztuki poprzedzane są wstępami wyjaśniającymi zasady postępowania pisarza. Jedni, jak A. Bielski próbują doskonalić metody dramatyzowania z poprzedniego wieku, inni, jak S. Konarski (Tragedia Epaminondy), przypominają modele klasyczne. Obserwacja ruchu piśmienniczego zachodniej Europy jest skuteczne: korzysta się z wzorców francuskich - jednocześnie intensyfikuje się rozumienie sensu własnej dramaturgii; jeśli nie własnych zasad, to celowo dobranych treści sztuk.
Teatr - pojęcie teatru w dawnej Polsce
Określenie teatr miało kilkanaście znaczeń, choć zasadniczo zgodnie z pochodzeniem od gr theatron - oznaczało przestrzeń lub budynek przeznaczony do przedstawień. Słowem tym obejmowało zarówno scenę, proscenium i widownie. Ponieważ w Polsce praktycznie nie było budynków teatralnych wolno stojących ( wiemy jedynie o wystawieniu Odprawy posłów greckich w 1578r na theatrum specjalnie wzniesionym, choć nie jest pewne, czy nie grano sztuki adaptowanej na teatr sali ujazdowskiej), najczęściej używano zwrotu dać na scenę, zwłaszcza w kolegiach, gdzie w największych salach budowano stałe lub prowizoryczne podia sceniczne. Używano tez słowa komedialnia, choć stosunkowo rzadko i bez względu na rodzaj przedstawienia, widocznie odczuwano komedie jako określenie wszelkiej rozrywki widowiskowej. Staropolskie odpowiedniki to krotochwile, igrzyska, widowiska.
Najczęściej kojarzono z tym słowem nie budynek przeznaczony do przedstawień, ale sam fakt spektaklu. Działalność teatralna, instytucja teatru laickiego utożsamiana jest z dywertymentem, działalnością niepraktyczną. Stąd płynie poszerzenie terminu np. operę (comoedia in musica). Dlatego tez komedianci to w ogóle aktorzy, twórcy dzieła teatralnego, teatru.
Pojęcie teatru zazębia się z pojęciem dramatu jako rodzaju twórczości literackiej, z dialogowością tekstu. Podstawowa cecha teatru to świadomość operowania fikcją była odnotowana już w XIII wieku w najstarszym u nas znanym dramacie liturgicznym Visitatio Sepulchri. Dano tam wskazówki reżyserskie.
Mikołaj Rej podkreśla związek sztuki teatralnej z dialogami i tak formułuje tytuł swojego utworu: Żywot Józefa [...] z pokolenia żydowskiego rozdzielony w rozmowach person. W podobnym trybie myślenia od 2 poł. XVI wieku upowszechnia się określenie dialog jako nazwa dramatu teatralnego w ogóle, także dla często wystawianych sztuk typu misteryjnego oraz innych religijnych.
Średniowiecze
z okresu pomiędzy X a XV w. pozostały nikłe ślady rodzimych sztuk teatralnych i parateatralnych
widowiska miały charakter obrzędowy, ich daty wyznaczał roczny cykl wegetacyjny
najbardziej powszechne i trwałe okazały się obrzędy kolędowe; ich refleksem były pospolite jeszcze w XIX chodzenia z gwiazdą
jedyny zachowany obrzęd, najstarszy tekst teatralny w języku polskim to wrocławska wersja Skargi Umierającego; jest to redakcja obrzędowa tekstu literackiego, którego źródłem był obrzęd pogrzebowy
mimo odniesień do religii chrześcijańskiej sztuka miała charakter laicki; w swojej budowie i w warstwie językowej niosła wartości artystyczne, czym prawdopodobnie odznaczały się także inne teatralne i parateatralne widowiska
równocześnie w XIV i XV w. profesjonalni aktorzy dają widowiska prawie wyłącznie ludyczne
poprzez całe średniowiecze regularnie działał zinstytucjonalizowany teatr liturgiczny w kręgu kościelnym; w niektóre obrzędy Wielkiego Tygodnia wbudowywano inscenizacje procesji na Niedzielę Palmową - dwoista widownia: warstwa wykształcona i biedota
prawdopodobnie już w XV w. formował się teatr misteryjny; jego przedmiotem było wyobrażenie na scenie wybranych fragmentów ewangelicznych; aktorzy świeccy mówili (nie śpiewali) po polsku, inscenizacja , dość naturalistyczna nie miała podwójnych sensów
widowiska średniowiecznego teatru uwarunkowane były przeważnie celami pozaartystycznymi; ich zależność od spraw religijnych, i praktycznych form życia stanowiła zarówno obciążenie jaki i siłę kształtującą konstrukcje artystyczne
Renesans i barok
od XVI wieku mnożą się w Polsce formy teatralne
wygasa dramat liturgiczny, funkcjonujący niejako wewnątrz kościołów
rozbudowuje się teatr przykościelny, zwłaszcza misteryjny o watkach religijnych, realizowany przez świeckich aktorów i organizatorów
od 2 poł. XVI w. utrwalają się formy organizacyjne i modele teatrów szkolnych; wśród nich znaczące modele kolegiów szkół zakonnych
w XVII i XVIII w. pojawiają się i wyczerpują po kilku lub kilkudziesięciu latach teatry dworskie o wysokim poziomie artystycznym
teatry dworskie miały starannie wypracowana problematykę artystyczną, dbały o doskonałość narzędzi przekazu artystycznego
pierwsza znana impreza teatru dworskiego jest wystawienie Odprawy posłów greckich J. Kochanowskiego na theatrum w Jazdowie 12 I 1578 zorganizowane przez Jana Zamoyskiego
J. A. Morsztyn (tłumacz Cyda Corneille a i Aminty T. Tassa) grywał w swoim pałacu komedie Moliera po francusku
być może S. H. Lubomirski (autor 2 komedii) miał pałacowy teatr w Jazdowie
T. Lubomirski utrzymywał jakiś czas teatr operowy w Krakowie
U. Radziwiłowa pisała sztuki dla teatru w Nieświeżu
wyjątkową wartość miał zorganizowany przez Władysława IV teatr operowy w Warszawie; jego widowiska (1635 - 1648) były ważnym elementem w obrazie sztuki operowej ówczesnej Europy
teatr dworski, zwłaszcza operowy, podejmowała wątki heroizmu, odwoływał się do mitologii, szczególnie gdy w pierwszej fazie dramatu muzycznego (opery) przedstawiał tematykę pastoralną, powinności wobec mecenasa spłacał zwykle wspaniałymi prologami lub epilogami adresowanymi bezpośrednio do fundatora
teatr renesansu skupia się na przekazaniu treści ideowych
teatr barokowy, zwłaszcza operowy, skupia się na tworzeniu spektakularnej wizji świata, wzbogacając akcje licznymi środkami wizualnymi; korzystano z licznych urządzeń technicznych, regulowanego światła na górze i dole sceny;mechanizmów ukazujących lasy, falowanie morza, bóstwa spływające z obłoków na ziemie, zjawy piekielne, płomienie
masowy zasięg miały organizowane najczęściej przez dwór lub Kościół, wodowiska parateatralne związane z uroczystościami zaślubin, wyjazdów, pogrzebów itd.
w l. 1590 - 1630 uformował się teatr polskich sowizdrzałów; wystawiał sztuki o charakterze popularno-ludowym zwane sowizdrzalskimi
teatr sowizdrzalski był efemeryczny; podejmował formy działalności teatru wędrującego
w XVI w. teatr sporadycznie przyciągał pisarzy (Rej, Bielski, Kochanowski); pisanie dla sceny nie miało charakteru stałego i zawodowego, co wynikało z faktu, iż braku stałego teatru instytucjonalnego, przeznaczonego do wystawiania sztuk, a nie podporządkowanemu celom bezp. dydaktyki szkolnej
w 2 poł. XVII w. pisanie dla teatru staje się zjawiskiem częstszym; pojawiają się przekłady obcych sztuk a tłomaczami są np. J. A. oraz S. Morsztynowie
S. H. Lubomirski pisze komedie dla własnego teatru
u schyłku epoki staropolskiej F. Bohomolec daje liczne adaptacje i przeróbki obcych utworów dramatycznych, które wspomagają repertuar czasów stanisławowskich
Oświecenie
Stanisław August Poniatowski po objęciu tronu dostrzega brak stałego publicznego grającego w języku narodowym
polska scena narodowa zainaugurowana przedstawieniem komedii Natręci Józefa Bielawskiego