Żag 32: dramat w pozytywizmie i MP

Pozytywizm

Sytuacja w teatrze, zwłaszcza w zaborze rosyjskim, nie sprzyjała rozwojowi dramatu. Także programowe i estetyczne założenia pozytywizmu ograniczały rozwój gatunków scenicznych. Z tych powodów tradycje ówczesnego dramatu wiążą się głównie z komedią oświeceniową; częściowo (w dramacie historycznym) z klasycyzmem oraz realistycznymi komediami Fredry i Korzeniowskiego. W latach 70 -tych rozwinął się polski dramat społeczny o wyraźnych cechach tendencyjnych; ze względu na tematy i problematykę utworów można go określić mianem dramatu mieszczańskiego. I) dramat historyczny Osobnym nurtem rozwinął się w tym okresie dramat historyczny. Miał cechy postromantyczne i był tworzony raczej przez autorów starszej generacji; nie pozostawił po sobie jednak trwalszych śladów. Autorzy (Józef Szujski, Wincenty Rapacki) często powielali konwencje dramatu szekspirowskiego, szablony romantyczne. W większości wypadków tematem były losy wybitnych historycznych jednostek; wydarzenia dziejowe, które dawały obraz gwałtownych namiętności, które prowadziły bohaterów do zbrodni lub wielkich poświęceń. II) dramat mieszczański Odgrywał zasadniczą rolę - zwłaszcza w zaborze rosyjskim. Dramat mieszczański (tzw. sztuka z tezą) wzorował się na popularnych wówczas autorach francuskich: Aleksander Dumas. Ich utwory tłumaczone na język polski były często grywane w teatrach warszawskich. Konstrukcja „sztuki z tezą” opierała się na następujących założeniach: - temat sztuki związany ze środowiskiem mieszczańskim - powtarzający się schemat konstruowania postaci, sytuacji i rozwiązań akcji - w utworze uwidaczniała się dydaktyczna teza, związana z mieszczaństwem i jego normami etycznymi - wszystkie te założenia kształtowały również technikę dramatu; z reguły 5 aktowego, kończącego się rozdzieleniem nagród i wymierzeniem kar. Polski dramat mieszczański, podążając zasadniczo tropem wyznaczonym przez autorów francuskich, wprowadził do sztuk motywy rodzime. Skupiono się głównie na ukazaniu niebezpieczeństw takich jak: zachłanne gromadzenie bogactw, przesądy stanowe. W rezultacie są to tematy pojawiające się już w komediach Fredry - ujmowane z reguły płytko i farsowo. Charakterystyczna idea tego typu dramatów to „uczciwe bogacenie się”. Często w dramacie mamy postać szlachetnego tradycjonalisty, który ocenia postępowanie innych postaci. Trwalszy niż mieszczańskie „sztuki z tezą” okazał się nurt komedii pofredrowskiej, reprezentowanej głównie przez dwóch pisarzy: Michała Bałuckiego i Józefa Bliźińskiego. Także Aleksander Świętochowski. Michał Bałucki Twórca grywanych do dziś komedii: „ Grube ryby” „ Ciężkie czasy” „ Klub kawalerów” „ Dom otwarty”. Dwa pierwsze tytuły stały się popularnymi powiedzeniami. Bałucki był bystrym obserwatorem środowiska mieszczańskiego, jego dziejów. W swych utworach - często lekkich, farsowych i błahych - posługiwał się komizmem sytuacji i komizmem słownym. Zmierzał do rozśmieszenia widza, budując intrygę na zabawnym nieporozumieniu czy nieoczekiwanym wypadku, który prowadził do serii pomyłek. Postacie jego komedii są karykaturalne, a sposób ich mówienia polega na mieszaniu i parodiowaniu różnych stylów. Na ich komizm składa się także wygląd: ubiór, gesty i mimika. To komizm, który łatwo dociera do masowego widza. Autor szczególnie dbał o konstrukcje sztuki: jest to konstrukcja tradycyjna; fredrowska, która zapewnia dobry kontakt autora z widzem. Co ciekawe, Bałucki w komedii „Sprawa kobiet” żartuje sobie z zapędów emancypacyjnych kobiet, odwodzących je od rzeczywistych obowiązków żon i matek. Tadeusz Boy-Żelański utrwalił opinię, że najznakomitszą sztuką Bałuckiego jest „Dom otwarty”. Istotnie widać tutaj trafną obserwację zjawiska obyczajowego. Oto w ferworze karnawału praca urzędników staje się zajęciem marginalnym. „Właściwa” praca dająca im poczucie własnej wartości to uczestniczenie w balach w roli wodzirejów i tancerzy. Z drugiej strony presja obyczajów karnawałowych sprawia, że poważni urzędnicy tracą głowy i urządzają zabawy wbrew własnym potrzebom mentalnym i możliwościom finansowym („dom otwarty”). Wielki bal wydany w niedużym mieszkaniu spokojnego krakowskiego urzędnika ukazuje całą, śmieszną bezsensowność, groteskowość i szkodliwość tego snobizmu. Fabuła ta dobrze służy przestrodze. Komedia ta przedstawia typy mieszczańskie, a są to postacie o mówiących nazwiskach: Fikalski, Bagatelka, Ciuciumkiewioczówna. Bal miał na chwilę przeciąć monotonie codzienności, ale okazał się nieopanowana lawiną zdarzeń, które mogły na stałe zagrozić harmonii rodzinnego życia. Nieoczekiwane wielkie koszty balu i spowodowane przez gości szkody materialne stanowią poważny uszczerbek w budżecie; dobra opinia w towarzystwie zostaje nadszarpnięta przez złośliwe plotki. W tej sytuacji „happy end”, kiedy wszystko wraca na swoje miejsce i do poprzedniej monotonii na pewno nie oznacza ciasnoty horyzontów i ambicji. To raczej powrót do autentyczności. Bałucki podsuwa trafny wniosek na „dom otwarty” ponad stan. Siłą komedii Bałuckiego jest oszczędność słowa w konstruowaniu dialogów. Komizm postaci wynika najczęściej z rozbieżności pomiędzy słowami, a postępowaniem bohaterów; między własnymi mniemaniami o sobie, a oceną otoczenia. Józef Biliński Jego komedie (zmierzał w podobnym kierunku co Bałucki) oparte były na realiach codziennego życia epoki. Więcej tu niż u Bałuckiego realiów z życia szlachty. Jedne z najwybitniejszych utworów to: „ Rozbitkowie”, „ Marcowy kawaler”, „ Szach i mat”. Aleksander Świętochowski Jego dramaty (ogłaszane pod pseudonimem Władysław Choński) dziś są prawie nieznane; budziły zainteresowanie współczesnych. Dramaty: „ Niewinni”, „ Piękna”, „ Duchy”(pozytywistyczna wersja dramatu Słowackiego) oraz trylogia dramatyczna „Nieśmiertelne dusze”(„ Ojciec Makary”, „Aureli Wiszar”, „Regina”). Pojawiły się w nich problemy stosunku jednostki do zbiorowości, społecznej funkcji religii, zagadnienie pracy. Bohaterowie dramatów są kreowani jako postacie silne i przedsiębiorcze, które jednak muszą ponieść klęskę w starciu z zacofanym i konserwatywnym otoczeniem. Niszcząca rolę odgrywa dogmatyzm religijny i konflikty klasowe (zwłaszcza w „ Aurelim Wiszarze”). Bohater, szlachetny utopista, podejmuje samotną próbę urzeczywistnienia wielkiej

DRAMAT POZYTYWISTYCZNY Romantyzm ze swoimi wielkimi dziełami przeminął. Nadszedł pozytywizm, który niestety nie może pochwalić się równie wielkim dorobkiem dramatopisarskim. W tej epoce dominowała bowiem głownie proza. Działo się tak zapewne z powodu wielu przyczyn. Pierwszą i podstawową jest niewątpliwie cenzura i represje po upadku powstania styczniowego, szczególnie nasilone w zaborze rosyjskim. Do wystawiania na scenę dopuszczano w związku z tym jedynie mało ambitny, niezbyt trudny w odbiorze repertuar. Sztuki dotyczyły przeważnie życia mieszczańskiego i stereotypów z nim związanych. Wytykał wady tego stanu, szczególnie chciwość i dorobkiewiczostwo. Krytykował podziały między stanami, starał się wzbudzić poczucie potrzeby współpracy między nimi. Obok takich mieszczańskich tematów, pojawiły się historyczne. Dramat historyczny naśladował wzorce romantyczne i klasycystyczne. DRAMAT NATURALISTYCZNY, EKSPRESJONISTYCZNY I SYMBOLICZNY Po epoce pozytywizmu, kiedy w zakresie ewolucji dramatu nie dokonano niczego nowego, pojawia się okres młodopolski. Rozwija się w nim dramat naturalistyczny, ekspresjonistyczny i symboliczny. Przykładem dramatu naturalistycznego jest Moralność pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej. Autorka ukazuje w nim perypetie rodziny mieszczańskiej, reprezentującej typowe cechy tzw. kołtunów. Wszystko odbywa się tu pod płaszczykiem przyzwoitości. Brudy "prane" są we własnym domu. Zachowanie pozorów jest ważniejsze niż człowiek - panują tu prawa dżungli, słabszy, biedniejszy nie liczy się (np. Hanka). Można go krzywdzić w imię fałszywej moralności. Tytułowa Dulska jest reprezentantką mieszczańskiego stanu. Wyznaje specyficzną moralność, według której zło można ukryć, a liczy się tylko to, co na zewnątrz. Przymyka oko na wybryki syna o ile nie są one widziane przez innych. Jej syn, Zbyszek, udaje buntownika. Stara się ciągle dokuczać matce swoim niekonwencjonalnym zachowaniem. Jednak w momencie, gdy przychodzi wziąć odpowiedzialność za swoje czyny i okazać się przyzwoitym człowiekiem, przystaje do "obozu" matki, gdyż tak jest wygodniej. Wspólnie z nią pozbywają się kłopotu przy pomocy wysokiej łapówki pieniężnej. Ciężarna Hanka rezygnuje z roszczeń i odchodzi. Zbyszek może spokojnie czekać aż zostanie spadkobiercą pieniędzy i "przyzwoitego" mieszczańskiego życia. Dramat naturalistyczny tego okresu często wprowadzał tematykę obłudy moralnej. Skupiał się na ukazywaniu prawdy o człowieku. Nie bał się pokazywać jego zwierzęcej natury. Poza tym, ważne było prawdopodobieństwo postaci, miejsc akcji, wydarzeń. Opierano się więc często na wzorcach z życia wziętych. Zapolska również skorzystała z historii autentycznej. Dramaty symboliczne odeszły od wzorców typowo realistycznych, pojawiały się w nich postacie fantastyczne, zdarzenia czasami również były nierealne. Istotne znaczenie miały symbole, poszerzające znaczenie bezpośredniego przekazu. W Weselu Stanisława Wyspiańskiego jest ich mnóstwo. Wystarczy wspomnieć o symbolicznych rekwizytach, takich jak: złoty róg (zapowiadający kolejny zryw narodowy), pawie pióra (symbol próżności i dostatku), czy skrwawiona sukmana (symbol rabacji chłopskiej). Najbardziej zaś chyba znanym symbolem z tego utworu jest taniec chocholi. Nie tylko rzeczy mają znaczenie symboliczne, ale również i postacie, np. Wernyhora, Jakub Szela. Występują one obok realistycznych bohaterów wesela. Rzeczywistość przeplata się tutaj bowiem ze snami i wizjami. Zabawa przeplata się z poważnymi narodowymi problemami. Chłopi, panowie - zjednoczeni tańcem i muzyką, nie mają wspólnych poglądów na państwo. Chłopów nie interesuje polityka, panów - praca na roli. Są to dwa odmienne światy, które próbuje połączyć złoty róg. Ginie on jednak Jaśkowi. Podobnie jak czapka z piórami. Polska musi poczekać na zjednoczonych wyzwolicieli. Chłop i pan muszą wspólnie podnieść głowę przeciwko zaborcy i solidarnie obalić jego władzę.

---