46. Polska literatura emigracyjna po II wojnie światowej.
Większość centrów kulturalnych i polonijnych powstało w trakcie działań wojennych, pod wpływem migracji i napływu ludzi, którzy opuścili kraj, od 1939 roku począwszy. Wojna była również głównym tematem powstałych w kolejnych dekadach utworów. Pierwszy etap tworzenia się emigracji został zbadany i stał się przedmiotem obszernej pracy zbiorowej, powstałej pod redakcją Tymona Terleckiego pod tytułem Literatura polska na Obczyźnie, 1940-1960, wydanej w Londynie w 1964 roku.
Emigracja po II wojnie światowej nie była jednolita, jak poprzednia - Wielka, po powstaniu listopadowym. Należeli do niej pisarze różnych pokoleń. Starsi, ukształtowani jeszcze w Dwudziestoleciu i uznani przed wojną, jak również młodsi, którzy urodzili się i wychowali w PRL. Skład emigracji zmieniał się również i można mówić o kolejnych jej falach. Największa oczywiście miała miejsce po 1939 roku, ale później wielu pisarzy wyjechało w 1968 roku, czy w latach 1981-1982, naturalnie z przyczyn politycznych. Do kraju wróciło wielu pisarzy, między innymi Antoni Słonimski, Ksawery Pruszyński, Julian Tuwim, Władysław Broniewski, którzy jedni lepiej a drudzy gorzej zaadoptowali się do stalinowskiej rzeczywistości.
Niewątpliwie jednym z najważniejszych centrów był Londyn, gdzie przebywał polski rząd. Tutaj wydawano również „Wiadomości”, kontynuację przedwojennych „Wiadomości Literackich”, które łączyła osoba redaktora - Mieczysława Grydzewskiego. W początkowym okresie drukowali tutaj swoje utwory dawni skamandryci: Wierzyński, Lechoń i Baliński, popularny przed wojną prozaik - Zygmunt Nowakowski, jak również krytyk literacki - Tymon Terlecki, stałe rubryki miały tutaj Maria Danielewiczowa, Stefania Kossowska i Stefania Zahorska. Było to pismo eklektyczne, drukujące wiele materiałów wspomnieniowych i historycznych.
W czerwcu 1945 alianci cofnęli poparcie dla rządu polskiego w Londynie i od tej pory rozpoczął się kryzys również w życiu kulturalnym. W ramach protestu przeciwko zaistniałej sytuacji w listopadzie 1945 roku powstał w Londynie Związek Pisarzy Polskich na Obczyźnie. Zajmował on stanowcze i nieprzejednane stanowisko wobec sytuacji w kraju i 14.06.1947 podjął uchwałę zalecającą powstrzymanie się od wszelkiej współpracy z instytucjami krajowymi, co przede wszystkim dotyczyło druku własnych utworów. Wśród najważniejszych działaczy związku warto wymienić: Stanisława Balińskiego, Mariana Czuchnowskiego, Tymona Terleckiego, Stefanię Zahorską, Marię Danilewiczową, Stefanię Kossowską, Hermanię Naglerową, Zygmunta Nowakowskiego, Stanisława Strońskiego. Bardzo ważnym wydawnictwem działającym w Londynie była Odnowa, która płaciła pisarzom całkiem spore honoraria, jak na warunki emigracyjne. Tutaj też funkcjonuje do dzisiaj największe społeczno-kulturalne centrum poza Polską, czyli Polski Ośrodek Społeczno-Kulturalny.
Drugim ważnym ośrodkiem był Paryż. Tutaj przeniesiono z Rzymu założony przez Jerzego Giedroycia Instytut Literacki, będący prężnym polskim wydawnictwem. Kolejnym etapem działalności Giedroycia było założenie miesięcznika „Kultura”. Siedzibą instytutu stała się podparyska miejscowość Maisons-Laffitette. Od 1953 roku wydawano tutaj Bibliotekę „Kultury”, której dorobek przekracza dzisiaj 500 książek (min. Gombrowicz, Miłosz, Herling-Grudziński, Stempowski, Vicenz). W pewnym okresie w „Kulturze” drukowali swoje prace również pisarze krajowi, którzy nie potrafili sprostać wymaganiom cenzury. Początkowo czynili to pod pseudonimami, a później własnymi nazwiskami. Generalnie w środowisku paryskim dominował pogląd polemiczny z uchwałą Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie. Uważano, że nie można się izolować zupełnie od kraju i zamykać w emigracyjnym getcie. Taką opinię forsował Gustaw Herling-Grudziński. Uważano, że można publikować w kraju, ale bez ingerencji cenzury i po zrzeczeniu się honorarium.
Poezja wydana tuż po wojnie to w znacznej części reakcja na pojałtańskie losy Polski, upadek powstania warszawskiego, likwidację AK, proces szesnastu, jak również liryki o tonacji patriotycznej i nostalgicznej. Takie są tomiki Lechonia Aria z kurantem - 1945, Stanisława Balinskiego Trzy poematy o Warszawie - 1945 oraz Wierzyńskiego - Krzyże i miecze - 1946.
W prozie dominują relacje wspomnieniowe z okresu wojny, głównie dotyczące losów Polaków, zesłanych w głąb ZSRR: Wspomnienia starobielskie oraz Na nieludzkiej ziemi Józefa Czapskiego, W domu niewoli Beaty Obertyńskiej, Między młotem a sierpem Wacława Grubińskiego i Ludzie sponiewierani Herminii Naglerowej. Najwybitniejszym literacko z całej tzw. literatury łagrowej był Inny świat Gustawa Herlinga- Grudzińskiego. W latach 1945-47 w Rzymie wydano olbrzymie 3-tomowe studium reportażowe Melchira Wańkowicza Bitwa pod Monte Cassino. Lata powojenne to również ważne dokonania w eseistyce: min Mój Lwów Józefa Wittlina wydany w 1946 roku w Nowym Jorku (przywołujący nostalgiczny klimat lat młodości), czy Dziennik podróży do Austrii i Niemiec Jerzego Stempowskiego, stanowiący spojrzenie na Niemcy i Niemców zaraz po wojnie. Z innych prozaików warto wymienić również Marię Kuncewiczową, Teodora Parnickiego, Tadeusza Nowakowskiego, Stanisława Cat-Mackiewicza.
Wielu pisarzy niezależnie od uchwały ZPPnO angażowało się czynnie w walkę polityczną z rządami komunistycznymi w Polsce. Między innymi byli to: poeta Józef Łobodowski czy satyryk i autor tekstów estradowych Marian Hemar. Na emigracji pozostali też pisarze, którzy wyjechali jeszcze przed wojną, jak awangardowy poeta Jan Brzękowski czy prozaik i eseista Stefan Themerson.
Ważnym wydarzeniem w życiu emigracji, było dołączenie do niej Czesława Miłosza, który 15 maja 1951 ogłosił tę decyzję, wcześniej będąc attaché kulturalnym przy ambasadzie w Paryżu. Reakcja w kraju była jednomyślnie krytyczna i potępiająca zachowanie Miłosza. W środowisku emigracyjnym zdania były podzielone: jedni, jak Giedroyć otworzyli przed nim łamy swoich czasopism i wydawnictw, a inni, jak Grydzewski wypominali poecie jego kolaborację z władzami PRL i zalecali kilkuletnie milczenie. W 1953 ukazało się dzieło stanowiące niejako rozliczenie z tym rozdziałem w twórczości pisarza, i opisujące zjawisko współpracy literatów z totalitarnym państwem - Zniewolony umysł. W tym samym roku Miłosz opublikował powieść Zdobycie władzy o sytuacji w Polsce w 1945 roku.
Rok 1953 to również inna ważna publikacja. Pierwszą pozycją w Bibliotece „Kultury” był bowiem Trans-Atlantyk Wiolda Gombrowicza, stanowiący totalną drwinę z środowisk polonijnych. Niepokorny pisarz odrzucał zarówno zaangażowanie a budowanie socjalizmu w kraju, jak i nakaz patriotycznej służby w rozumieniu emigracyjnych polityków. Lansując podobne dzieła Giedroyć wyraźnie przeciwstawiał się opiniom większości środowiska, szczególnie londyńskiego. Wyżej wymienione dzieła, łącznie z Innym światem Herlinga-Grudzińskiego były nowatorskie, przez swoją antystalinowską tematykę i stanowiły wydarzenie skali światowej.
Po 1956 roku pojawiają się na emigracji pewne bardziej łagodne głosy odnośnie sytuacji w kraju. Przez pewien czas niektóre dzieła emigracyjne mają szansę być tam opublikowane. Środowisko paryskie korzysta z tego bardzo chętnie. Relacją z ówczesnych polemik i życia kulturalnego, jest drukowany początkowo we fragmentach a potem w całości Dziennik Gombrowicza. Rok 1956 przynosi też samobójczą śmierć Jana Lechonia, niezadowolonego z sytuacji w kraju, jak również przeżywającego głębokie stany depresyjne.
W latach 1954-56 powstały takie dzieła jak autobiograficzna powieść Miłosza Dolina Issy, tomiki wierszy Łobodowskiego: Uczta zadżumionych i Złota hramota - 1954. Teodor Parnicki wydał również powieść historyczną Koniec „Zgody Narodów”. Istotnym wydarzeniem był też debiut książkowy Zofii Romanowiczowej Baśka i Barbara - 1956, podejmujący problem zachowania polskości wśród dzieci emigrantów, uczących się w obcej szkole. Warto też odnotować wydanie w 1955 roku pierwszej znanej powieści Józefa Mackiewicza Droga do nikąd o beznadziejności i tragizmie sytuacji Polaków na wileńszczyźnie w latach 1940-41. Potem pisarz ten wydał jeszcze między innymi słynną Kontrę - 1957, czy Nie trzeba głośno mówić - 1969. Był postacią kontrowersyjną, ze względu na swoje skrajnie antykomunistyczne poglądy. W czasie wojny współpracował nawet przez pewien czas z tzw. prasą gadzinową, wydawaną przez Niemców. W Kontrze oskarżył rządy alianckie o wydawanie Związkowi Radzieckiemu na pewną śmierć zbiegów z Armii Czerwonej, natomiast w Nie trzeba głośno mówić Armię Krajową o współpracę z radziecką partyzantką. Jego twórczość stała się przedmiotem polemik, szczególnie w latach 1969-1971.
Innymi ważnymi wydarzeniami w prozie były dalsze wspomnienia wojenne. Obóz wszystkich świętych Tadeusza Nowakowskiego (1957) to relacja z początku kampanii wrześniowej, jak również pobytu w obozie dla dipisów w Niemczech. Andrzej Bobkowski w Szkicach piórkiem (1957) ukazał sugestywny obraz Francji pod niemiecką okupacją. Leo Lipski w opowiadaniach ze zbioru Dzień i noc odtwarzał przerażające przeżycia obozowe w Rosji - 1957. Lata 1957-1970 to duża aktywność Teodora Parnickiego, wybitnego pisarza, który w powieściach historycznych, jak Tylko Beatrycze - 1962, zakwestionował dotychczasowy model tego gatunku wywodzący się od Sienkiewicza. Utwory Parnickiego są bardzo skomplikowane, autor jest sceptykiem jeżeli chodzi o możliwości poznania historycznego i prezentuje kilka możliwych wersji wydarzeń. Interesują go głównie epoki wielkich przełomów i przenikanie się różnych kultur.
Na emigracji w latach 60-tych i 70-tych powstawało wiele książek wspomnieniowych jak Jana Nowaka Kurier z Warszawy o działalności konspiracyjnej, czy W cieniu Katynia Stanisława Swianiewicza, który był więźniem obozu w Kozielsku. Rozwijała się też bardzo działalność krytycznoliteracka. Warto wymienić tutaj Gustawa Herlinga Grudzińskiego (cykl felietonów, również o literaturze Dziennik pisany nocą), Marię Danilewicz-Zielińską czy Juliusza Mieroszewskiego.
Na emigracji ukazywało się wiele książek niecenzuralnych w kraju. Podobnie w Polsce dzieła literatury emigracyjnej drukowano w tzw. II obiegu. W latach 1980-82 znacznie wzmogła się liczba pisarzy opuszczających kraj, ze względu na stan wojenny. Warto też podkreślić uznanie, jakim cieszyła się literatura polska za granicami, czego dowodem stała się Nagroda Nobla dla Czesława Miłosza w 1980 roku.