AGRESJA U LUDZI

Genetyczno-neurologiczne podłoże procesu socjalizacji

1. Trzy perspektywy procesu wychowania i socjalizacji

Proces wychowania i socjalizacji powinno się rozpatrywać z perspektywy:

1. Biologicznej

(czynniki genetyczne, temperamentalne i neuropsychologiczne, hormony)

1. Poznawczej

(poziom sprawności umysłowej, ocena i interpretacja rzeczywistości)

1. Społeczno-kulturowej

(wpływ środowisk wychowawczych, osoby znaczące, normy oraz wartości)

Rozwój odbywa się zgodnie z oprogramowaniem środowiska, wychowanie dostarcza jedynie środków dla rozwoju.

1. Genetyka a zachowanie

Wydarzenie, które zmieniło podejście do procesu socjalizacji to koncepcja neuronauki (neuroscience), która dowodzi, że należy w znacznie większym stopniu uwzględniać biologiczne podstawy zachowania.

Przyjmuje się, że genetyka:

• opisuje i wyjaśnia ujawnienie określonych form zachowań człowieka

• opisuje proces modyfikacji tych zachowań w całym cyklu rozwoju

Przypomnienie

• mózg noworodka obejmuje ¼ objętości mózgu człowieka dorosłego

• po urodzeniu struktury korowe i podkorowe są ukształtowane, ale nie w pełni dojrzałe

• mózg rozwija się najintensywniej do 5 roku życia

1. Genetyczne aspekty procesu wychowania i socjalizacji

Ludzki genom – mapa 100.000 genów w 23 parach chromosomów (2000 r. - zakończono jego opracowanie). Znajomość genomu umożliwia lepsze rozumienie genetycznego podłoża podobieństw i różnic pomiędzy jednostkami.

Genotyp – zbiór genów określony dla każdej jednostki już w momencie poczęcia

Fenotyp – zespół mierzalnych cech, właściwości jednostki podlegające bezpośredniej obserwacji (wzrost, kolor skóry, włosy, inteligencja, temperament cechy osobowości). Fenotyp jest produktem interakcji dwóch czynników: genotypu i środowiska.

Genetyczne i środowiskowe wpływy są zawsze wzajemnie współzależne.

Geny wpływają bezpośrednio na biologiczne cechy organizmu, na zachowanie tylko pośrednio, poprzez układ nerwowy.

1. Wskaźnik odziedziczalności

Wskaźnik odziedziczalności (h2) – wariancja zróżnicowania cechy w określonej grupie w zależności od genów, np. odziedziczalność pod względem wzrostu jest rzędu 90% czyli nasz wzrost jest w około 90% uzależniony od genów , tylko w 10% od środowiska.

1. Metody badań w genetyce zachowania

• Badanie bliźniąt monozygotycznych (identycznych) i dyzygotycznych (braterskich). Bada się te, które od wczesnego dzieciństwa wychowywały się w odmiennych środowiskach. Wskaźniki podobieństwa badanych cech są rzędu 70%-80%, co oznacza, że wychowywanie się w odmiennych środowiskach nie zmniejsza znacząco ich podobieństwa.

• Badanie dzieci adoptowanych, które porównuje się z rodzicami biologicznymi, którzy „przekazali” im geny i adopcyjnymi, którzy „przekazali” im wspólne środowisko. Są wysokie wskaźniki podobieństwa z rodzicami biologicznymi.

1. Cztery typy wpływu na fenotyp (Strelau 2000)

• Addytywny wpływ genetyczny (40%) – oznacza duże podobieństwo między predyspozycjami rodziców i ich dzieci. Zabezpieczone jest podstawowe podobieństwo genetyczne.

• Nieaddytywny wpływ genetyczny – oznacza, że członkowie rodziny są podobni genetycznie, ale też różnią się od siebie (mogą być fenotypicznie różni – różne przejawy danej cechy u poszczególnych dzieci w tej samej rodzinie).

• Wpływ wspólnego środowiska rodzinnego (5%) – oznacza, że jednostki wychowywane w tej samej rodzinie są do siebie podobne. Żyją w tych samych społecznych warunkach: system wartości, normy, postawy. Współczynnik podobieństwa powinien być wysoki, a nie jest. Nie można więc przeceniać roli środowiska.

• Wpływ specyficznego (indywidualnego) środowiska rodzinnego (35%) – dzieci wychowywane w tych samych rodzinach mogą doświadczać różnych środowisk, bardziej osobiście przeżywanych. Zaczyna się to już w momencie poczęcia (inny przebieg ciąży u matki).

1. Czynniki odpowiedzialne za zróżnicowane skutki wpływu indywidualnego środowiska (Rowe 1999)

• urazy okołoporodowe

• przypadkowe wydarzenia o pozytywnym i negatywnym charakterze (choroba, sukces…)

• rodzina konstelacja: kolejność urodzeń, wiek dzieci

• wzajemne interakcje rodzeństwa

• nierówne traktowanie rodzicielskie

• wpływy spoza rodziny (nauczyciele, rówieśnicy, mass-media, grupy społeczne)

Istnieje potrzeba stosowania w oddziaływaniach wychowawczych i socjalizacyjnych bardziej zróżnicowanych i zindywidualizowanych podejść, ukierunkowanych bardziej jednoznacznie na każde dziecko. Stosowanie tych samych strategii może być nieskuteczne, bądź wręcz szkodliwe.

1. Rozwojowo-temperamentalne aspekty procesu wychowania i socjalizacji

Rezultaty procesu socjalizacji dokonującego się w dzieciństwie czy młodości są w istotny sposób zdeterminowane wymiarami temperamentu (Rothbart, Bates 1998).

Koncepcja jednego wymiaru temperamentu J. Kagana (1998)

• Dzieci wyraźnie zahamowane

Są spójnie bojaźliwe, lękliwe, wstydliwe, emocjonalnie przygaszone w sytuacjach nieznanych, boją się obcych, nowych zadań. Rano – podwyższony poziom kortyzolu, rozszerzone źrenice, podwyższone tętno. Skłonność do zachowań introwertywnych.

• Dzieci wyraźnie niezahamowane

Są spójnie towarzyskie, spontaniczne, mają pozytywną postawę wobec znajomych i nieznajomych, zdarzeń. Skłonność do zachowań ekstrawertywnych.

1. Koncepcja jednego wymiaru temperamentu (Kagan 1998)

Skrajnie zahamowane (15%) i niezahamowane (15%) dzieci tworzą dwa odrębne genetycznie typy, mają też różne poziomy progów reaktywności w układzie limbicznym w mózgu.

• Dzieci zahamowane

mają niższy próg reaktywności, łatwiej i szybciej osiągają wysoki poziom pobudzenia i reagują na nie wycofywaniem. Jest to zachowanie nieświadome. Wykazują większą neuronalną aktywację prawego płata czołowego.

• Dzieci niezahamowane

mają wyższy próg reaktywności, wolniej osiągają wysoki poziom pobudzenia (tylko silne bodźce). Wykazują neuronalną aktywację lewego płata czołowego.

1. Kora mózgowa

PŁAT CZOŁOWY	kontrola ruchowa czynności poznawcze: planowanie, podejmowanie decyzji, stawianie celów (uszkodzenia płata czołowego - negatywne skutki dla ludzkiego działania i osobowości)
PŁAT CIEMIENIOWY	kontrola informacji sensorycznych
PŁAT POTYLICZNY	przetwarzanie informacji wzrokowych
PŁAT SKRONIOWY	przetwarzanie informacji słuchowych

Płaty nie kontrolują funkcji samodzielnie. Działają wspólnie, pracując jako zintegrowana całość

1. Płaty czołowe

Aktywność lewego płata czołowego	Aktywność prawego płata czołowego
Związana z pozytywną afektywnością, pozytywnymi emocjami: radością, szczęściem, z zachowaniami o charakterze zbliżania się.	Związana z negatywną afektywnością, negatywnymi emocjami: strachem, lękiem, depresją, wycofywaniem się.

1. Rozwojowo-neuropsychologiczne aspekty procesu wychowania i socjalizacji

Geny nie wpływają bezpośrednio na zachowanie, ale na układ nerwowy (głównie ośrodkowy). W procesie socjalizacji kluczową rolę odgrywają płaty czołowe, a zwłaszcza przedczołowa kora (odpowiedzialna za zachowania dowolne - Rains 2002).

Proces dojrzewania mózgu to:

• stopniowe tworzenie się gęstej sieci neuronalnej (połączenia z innymi strukturami mózgu)

• proces mielinizacji, który sprowadza się do owinięcia rozwijającego się aksonu osłonką glejową, co zwiększa szybkość neuronalnego przekazu, nerwowej transmisji (rozpoczyna się w okresie płodowym)

• rozwój neurotransmiterów.

Nadmiar genetycznie zaprogramowanych połączeń jest zmniejszony przez:

• eliminację aksonów i synaps

• śmierć neuronów.

„Przeżycie” określonych połączeń zależy od wpływów środowiska. Wpływy środowiska rzeźbią końcowy wzorzec neuronalnej organizacji mózgu z początkowo genetycznie określonego stanu nadmiaru komórek, aksonów i synaps.

1. Znaczenie wykonawczych funkcji przedczołowej kory w procesie wychowania i socjalizacji

Kora przedczołowa osiąga dojrzałość od 10 do 20 roku życia, a nawet później. Jej postępujący rozwój dotyczy:

• kontroli działań dowolnych

• inicjowania, modyfikowania, zaprzeczania

• rozwiązywania problemów

• abstrakcyjnego myślenia

• oceny poznawczej, a głównie

• celowo ukierunkowanego zachowania (Rains 2002)

Dla procesu socjalizacji duże znaczenie ma proces przedłużonego rozwoju kory mózgowej (kształtowanie się sieci neuronalnej i połączeń z innymi strukturami mózgu), głównie płatów czołowych, bo pozwala na oddziaływanie zewnętrzne.

Rozwijający się mózg jest bardziej plastyczny niż mózg dojrzały. Tu zmiany dokonują się w dłuższym okresie czasu.

1. Neuropsychologiczna konceptualizacja osobowości

Trójwymiarowy Model Osobowości połączony z poziomem trzech neurotransmiterów (Cloninger 2006)

1). Doznawanie stanu przyjemności (dopamina)

2). Unikanie szkody (serotonina)

3). Uzależnienie od nagród (noradrenalina)

Ad 1.

Niski poziom dopaminy prowokuje do poszukiwania czegoś niezwykłego, co wywołuje dreszczyk, także przez zachowanie aspołeczne. Takie doznania wywołują pobudzenie, podnosi się poziom dopaminy i następuje doznawanie przyjemności czyli tzw. „szum dopaminowy”.

Ad 2.

Niski poziom serotoniny powoduje oczekiwanie nieprzyjemnych wydarzeń, odczuwanie napięcia, rozdrażnienie, agresję. Wzrasta podatność na frustrację i negatywną emocjonalność. Wysoki poziom serotoniny obniża poziom lęku i agresji. Wywołuje spokój i życzliwość.

Ad 3.

Niski poziom noradrenaliny powoduje niespójne działanie, niekonsekwencję, tendencje do zachowań charakterystycznych dla wyuczonej bezradności. Wysoki poziom odpowiada za wytrwałość w działaniu, szczególnie gdy prowadzi do nagrody. Zbyt wysoki skutkuje nadmierna aktywnością, wzbudzającą stan niepokoju.

W miarę, jak jednostka dojrzewa pojawiają się nowe cechy:

• samookreślenie

• gotowość do współpracy

• duchowość

To one stanowią podstawę różnic indywidualnych w kształtowaniu się obrazu siebie (autonomii jednostki).

Związek z procesem wychowania i socjalizacji polega na tym, że poziom neurotransmiterów może wywoływać tendencję do zachowań prospołecznych i aspołecznych (Todd i in. 1995).

1. Transmitery w procesie socjalizacji (Oksytocyna)

Oksytocyna – transmiter wydzielany przez struktury układu limbicznego tj. przez jądro migdałowate ni sklepienie.

Obficie wydzielana oksytocyna w mózgu powoduje:

• uczucie radości, szczęścia

• poczucie przywiązania

• gotowość do poświęceń ( zachowania macierzyńskie: tulenie…)

Wydzielana podczas tulenie przyczynia się do rozwoju więzi, przyjaźni, miłości także pomiędzy dorosłymi. Kontakt z osobą bliską także powoduje wydzielanie oksytocyny i wzbudza pozytywne uczucia.

Oksytocynę nazywa się „hormonem miłości”.

Neurohormony są ważne dla prawidłowego przebiegu procesu socjalizacji i wykształcania się oraz przejawiania uczuć społecznych.

1. Układ limbiczny

• Choć pień mózgu znajdujemy u wszystkich kręgowców, tylko ssaki posiadają układ limbiczny (wykształcił się on później w toku ewolucji)

• Układ limbiczny pośredniczy w zachowaniach motywowanych, stanach emocjonalnych i procesach pamięciowych

• Ponadto wykonuje czynności regulacyjne (reguluje temperaturę ciała, ciśnienie krwi, poziom cukru we krwi)

• Układ limbiczny zawiera trzy struktury:

  • hipokamp

  • ciało migdałowate

  • podwzgórze

1. Układ limbiczny – hipokamp

Hipokamp (zlokalizowany w płacie skroniowym kory mózgowej):

• Jest największą spośród struktur układu limbicznego, odgrywa ważną rolę w pamięci – zwłaszcza w długotrwałym przechowywaniu informacji, procesach uczenia się. W nim następuje przenoszenie wspomnień z pamięci krótkotrwałej do długotrwałej (Galluscio, 1990).

• Uszkodzenia hipokampa nie powodują zaburzeń w uczeniu się nowych informacji, ale zakłócają umiejętność zapamiętywania ich

(Gdyby ktoś uległ wypadkowi, w którym uszkodzony zostałby hipokamp, nadal byłby zdolny do uczenia się nowych informacji, ale nie pamiętałby, że się ich nauczył! Żyłby w czasie teraźniejszym, każdej rzeczy nauczonej dzisiaj, musiałby nauczyć się ponownie jutro).

• Badania dowiodły, że hipokamp może ulec uszkodzeniu pod wpływem dużego stresu. Zespół stresu pourazowego może spowodować wydzielanie się kortyzolu, uszkadzającego hipokamp.

• Wyniki badań behawioralnych prowadzone na zwierzętach są trudne do interpretacji. Zwierzęta z uszkodzonymi hipokampami mają zwiększoną aktywność motoryczną, impulsywność, zaburzenia habituacji. Szybko uczą się pod wpływem nagród, ale trudno jest tą reakcję wygasić.

1. Neurony lustrzane („komórki miłości bliźniego”)

• Odkryte przypadkiem na początku lat dziewięćdziesiątych na Uniwersytecie w Parmie ( Giacomo Rizzolatti, Leonardo Fogassi i Vittorio Gallese) podczas badań nad korą ruchową mózgu makaków. Ustalono, że wzór aktywności jest reprezentacją danej czynności, niezależnie od tego, kto ją wykonuje.

Umożliwiają automatyczne mentalne „czytanie” i „odtwarzanie” zachowań innego mózgu.

• U człowieka neurony lustrzane pozwalają niemal natychmiast odgadnąć podczas kontaktu intencje innej osoby (pozwalają czytać z twarzy).

• Odpowiadają prawdopodobnie za zdolność do rozpoznawania cudzych nastrojów, uczuć i myśli oraz intencji wyrażanych niewerbalnie (empatię i współczucie ).

• System neuronów lustrzanych rozwija intensywnie dziecko (mowa). Uczestniczą one w procesie modelowania, budzą analogiczne uczucia.

1. Naukowcy z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Los Angeles po raz pierwszy zarejestrowali w mózgu ludzi aktywność neuronów lustrzanych

• Naukowcy uważali, że to właśnie dzięki neuronom lustrzanym m.in. rozpoznajemy intencje i emocje - bólu, strachu - ludzi, na których patrzymy. Dotychczas jednak nie było jednoznacznych dowodów na ich istnienie u ludzi. Zdobyli je dopiero teraz naukowcy z Centrum Medycznego im. Ronalda Reagana kierowani przez prof. Icchaka Frieda.

• Fried badał dokładnie aktywność poszczególnych fragmentów mózgów 21 osób cierpiących na ciężką padaczkę (w sumie zarejestrowano aktywność 1177 neuronów). Okazało się, że część z nich "zachowywała" się dokładnie tak, jak według wcześniejszych przypuszczeń badaczy powinny zachowywać się neurony lustrzane (najbardziej aktywne były zarówno w sytuacji, gdy ktoś wykonywał jakąś czynność, oraz wtedy, gdy obserwował ją u kogoś innego). Największe skupiska neuronów lustrzanych Kalifornijczycy znaleźli w korze czołowej i skroniowej.

1. ADHD (Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi)

• Podstawowe objawy ADHD:

- niemożność koncentracji, łatwa rozpraszalność uwagi

- trudności w zorganizowaniu się

- impulsywność

- swobodny przepływ myśli ( nadaktywny mózg) - wrażenie bycia

w innym świecie

• Biologiczne uwarunkowania:

w mózgach dzieci ze zdiagnozowanym ADHD brakuje neuroprzekaźników. Części mózgu odpowiedzialne za
poszczególne funkcje nie współpracują ze sobą tak, jak ma to miejsce u dzieci zdrowych ( Michał Witt, Instytut
Genetyki Człowieka PAN).

1. Dysfunkcja mózgu a agresja u młodzieży

• Naukowcy z University of Cambridge ujawnili związek agresji z z nieprawidłowościami pracy mózgu ( Andy Calder - Medical Research Council ).

• W Wielkiej Brytanii 5 na 100 chłopców cierpi na zaburzenia zachowania CD (conduct disorder), które są zaburzeniem psychiatrycznym, a rozwijają się i w dzieciństwie, i w wieku dorosłym.

• Zbadano aktywność mózgów w czasie patrzenia na fotografie twarzy (neutralnych i wyrażających złość i smutek) 75 chłopców w wieku 16-21 lat:

- u 27 CD było zdiagnozowane od dzieciństwa

- u 25 CD zdiagnozowano je w wieku dorosłym

- 23 chłopców było zdrowych.

• W obu grupach chorych na CD występowała mniejsza aktywność mózgów w rejonach odpowiedzialnych za przetwarzanie emocji. Im agresja i aspołeczne zachowanie były bardziej nasilone, tym większy towarzyszył im poziom nieprawidłowości w mózgu.

1. Mózgi „niegrzecznych” chłopców

• Zespół psychiatry Thomasa Crowleya z University of Colorado oraz University of Maryland ujawnili, że mózgi „niegrzecznych” chłopców funkcjonują nieprawidłowo. Dotyczy to przede wszystkim przedniej obręczy kory, która monitoruje zmiany nagród i kar oraz przesyła informacje do tej części mózgu, która reguluje wybór zachowania (decyzje).

• Przebadano dwie grupy dorastających chłopców: w pierwszej znaleźli się chłopcy ze zdiagnozowanymi zaburzeniami w zachowaniu; w drugiej chłopcy bez zaburzeń.

• Ujawniono znaczące różnice w aktywności mózgu w porównywanych grupach. Przy podejmowaniu decyzji co do wyboru zachowania mózgi chłopców, którzy przejawiali antyspołeczne zachowania charakteryzowały się istotnie mniejszą aktywnością niż mózgi chłopców z grupy kontrolnej. U chłopców z zaburzonym zachowaniem zaobserwowano również chroniczne stany lękowe oraz dysforię, co tłumaczy ich nieadekwatne reakcje i skłonności do ujawniania gniewu, złości i agresji (2010).

1. Hormony a socjalizacja

• Zachowania agresywne człowieka są skorelowane z poziomem testosteronu, męskiego hormonu nazywanego też hormonem agresji. Badania wskazują, że zdecydowana większość wszystkich przestępstw z udziałem agresji i przemocy popełniają mężczyźni.

• Związek testosteronu z agresją był przedmiotem zainteresowań D. Olweusa (1998). Autor opisał rezultaty badań potwierdzających, że wysoki poziom testosteronu jest odpowiedzialny za zachowania drażliwe, niespokojne czy wybuchowe u chłopców. Jest to rezultat dużej wrażliwości i czujności oraz związanej z nimi podatności na różnego rodzaju prowokacje.

• Stwierdzono także (J. Vetulani PAN), że gdy u późno dojrzewających dziewcząt i chłopców w celu przyspieszenia pokwitania stosowano hormony, odnotowano u nich wyraźny wzrost agresywności. Oczekiwano takich zmian przede wszystkim u chłopców. Okazało się jednak, że podniesienie poziomu estrogenu u dziewcząt również spowodował u nich wzrost zachowań niepożądanych.

Wiadomo także, że stosowanie przez kulturystów, czy młodych mężczyzn zainteresowanych rzeźbieniem sylwetki, androgenów wpływa na wzrost ich poziomu agresywności.

1. Wnioski

• Póki co genów nie można zmienić, można natomiast odpowiednio modyfikować zachowanie, jednak zawsze w granicach wyznaczonych przez geny.

• Interakcja z interesująco-stymulującym środowiskiem może spowodować specyficzne zmiany morfologiczne w mózgu i wzbudzić tworzenie się synaps nawet w późniejszym wieku.

• Nie należy ignorować znaczenia czynników biologicznych w powstawaniu zaburzeń zachowania dzieci i młodzieży (CD, ADHD, niski poziom aktywności mózgu u aspołecznych chłopców powoduje trudności w podejmowaniu decyzji i dostosowaniu się do zasad – University of Colorado, University of Cambridge )

• Dla problemu moralności (związanej z socjalizacją) ważną rolę odgrywają neurony lustrzane. Stanowią podstawę zachowań empatycznych. Budząc analogiczne uczucia ( zaraźliwość śmiechu) przestrzegają przed zarażaniem agresją. Oglądanie gniewnych, agresywnych twarzy jest niemiłe i może budzić gniew. Powinni o tym pamiętać politycy.

Genetyczne i środowiskowe wpływy są zawsze wzajemnie współzależne!