AGRESJA U LUDZI

Profilaktyka i kontrola

Przeszkody w skutecznym radzeniu sobie z agresją

• Interwencje kierowane są na symptomy, a nie źródła (brakuje nam pełnego zrozumienia przyczyn agresji i zmiennych moderujących jej przejawy)

• Przyjmuje się, że agresja jest cechą natury ludzkiej, a tymczasem jest ona jedynie opcjonalną strategią istot ludzkich.

(Krahe 2005; Lore, Schultz 1993)

Zawiodły metody prawne i sądowe, ale sukcesy odnoszą metody odwołujące się do wiedzy i umiejętności psychologicznych.

Strategie redukowania agresji

Flannery i Williams (1999) proponują

Strategie uniwersalne:

• katharsis;

• karanie agresji;

• radzenie sobie z gniewem;

• uczenie się obserwacyjne.

Strategie ukierunkowane:

• sankcje prawne;

• interwencje na poziomie wspólnoty (rodzina i szkoła).

Wybrane sposoby redukowania i kontrolowania agresji

• Zjawisko katharsis

• Karanie agresji

• Interwencje psychologiczne

Zjawisko katharsis

Przyjęto założenie, że dokonanie aktu agresji spowoduje katharsis czyli spadek napięcia fizjologicznego. Stąd wywodzi się pomysł na podejmowanie zachowań zastępczych, angażujących duże ilości energii:

• wysiłek fizyczny – bieganie, walenie w worek treningowy

• oglądanie aktów przemocy dla rozładowania emocji

• gry z elementami przemocy uwalniające dzieci od silnych napięć.

Oczyszczenie z agresji i emocji niechcianych nie sprawdziło się!

Eksperyment z 4-letnimi dziećmi A. Bandury (Ranschburg 1986)

1 grupa

Dzieci bawiły się lalkami i nagradzano je za każdy przejaw agresji werbalnej wobec nich.

2 grupa

Dzieci nagradzane były za zachowania pożądane, np. chwalenie lalek.

Następnie umieszczono dzieci w innym pomieszczeniu z nowymi lalkami i obserwowano. W grupie 1 ujawniono dużo więcej agresji, także fizycznej.

Wnioski z badania A. Bandury

• Katharsis nie uwalnia z nagromadzonej agresji.

• Agresja zastępcza może prowadzić do nasilenia się zachowań niepożądanych.

• Agresja zastępcza ( powodując spadek napięcia jest nagradzająca) może prowadzić do pojawienia się spirali przemocy.

• Sprzyja tendencji do przypisywania ofiarom cech negatywnych, co tłumaczy zasadność reakcji negatywnej.

• Sam akt agresji osłabia hamulce dla niepożądanego zachowania.

Karanie agresji

Jest najbardziej popularnym sposobem radzenia sobie z niewłaściwym zachowaniem dzieci.

• Badanie skuteczności kary J. Hollenberga (1986), który badał spontaniczne reakcje agresywne 23 dzieci przedszkolnych:

- 11 dzieci karał werbalnie za przejawy agresywności, pozostałe mogły zachowywać się swobodnie;

- dzieci karane przejawiały później istotnie mnie agresji niż pozostałe.

Jednakże autor stwierdził, że karanie agresji wywołuje frustrację, a powstrzymywanie się od niej i tak znajduje rozładowanie, na przykład w formie symbolicznej.

Zarówno karanie, jak i nagradzanie agresji może stać się źródłem nowej agresji, która z czasem przejść może w trwałe wzory zachowania.

B. Wojciszke (20000 wyróżnia dwie funkcje agresji:

• funkcję odstraszającą

Występuje, gdy karanie agresji hamuje jej pojawianie się u innych, np. w środowisku szkolnym. Powoduje obawę przed konsekwencjami.

• funkcję korekcyjną

Zakłada się, że karanie agresji hamuje jej pojawianie się u osoby ukaranej. Jednakże kara tłumi agresję, ale jej nie redukuje. Pojawia się agresja PRZENIESIONA – w innym dostępnym środowisku.

Udowodniono, że samo karanie czy przewidywanie kary nie są wystarczającym hamulcem dla przejawów zachowań agresywnych.

Interwencje psychologiczne

Kierowane do środowiska rodzinnego i szkolnego

Program interwencji G.R, Pattersona (1986)

Jest skierowana do rodziców dzieci agresywnych.

Cel – pomoc w przerwaniu szkodliwego procesu interakcji z dzieckiem (zniewalania rodzinnego poprzez przymus wobec dziecka).

Obejmuje:

• warsztaty skutecznego komunikowania się z dzieckiem

• warsztaty utrwalania zachowań prospołecznych u dziecka

Program skutecznej interwencji D. Olweusa (1996; 1998)

Jest skierowany do środowiska szkolnego. Oparty na ważnych zasadach:

• zobowiązuje dorosłych do zbudowania środowiska szkolnego z ich własnym pozytywnym zaangażowaniem

• konieczność jednoznacznego określenia granic nieakceptowanego zachowania i stosowanie sankcji za ich pogwałcenie;

• dorośli występują tu w roli autorytetów, aby stanowili wzór do naśladowania.

Program zaradczy przeciw mobbingowi w szkole D. Olweusa (1998)

Cel – walka z prześladowaniem i znęcaniem się nad innymi

Autor adresuje program do:

• szkoły jako całości

• klas dotkniętych problemem

• jednostek uwikłanych w sytuację przemocy i agresji

Charakteryzuje ofiary i agresorów, aby ułatwić identyfikację tych ról w szkole.

Każda szkoła powinna mieć swój własny program oddziaływań, czas na jego przygotowanie i czas na jego realizowanie.

W poszukiwaniu wartości. Ćwiczenia z uczniami K. Ostrowskiej (1994; 1995)

Cel – pomoc rodzicom, wychowawcom, psychologom, samej młodzieży w odkrywaniu i poznawaniu świata wartości (kontekst religijny).

Zawartość programu:

• uświadamianie własnego systemu wartości

• odkrywanie wartości uniwersalnych, ogólnoludzkich

• uczenie się różnych form urzeczywistniania wartości.

Autorka uważa, że zaangażowanie religijne pomaga w uspołecznieniu, budowaniu odpowiedzialności, samokontroli, tolerancji, daje poczucie sensu życia, sprzyja zdrowiu i sprawności intelektualnej (Bergin 1991).

Spójrz inaczej na agresję – program zajęć wychowawczo-profilaktycznych dla szkół podstawowych A. Kołodziejczyka, E. Czemierowskiej i T. Kołodziejczyka (1998)

Cel – pomoc w zrozumieniu zjawiska agresji i mechanizmów, jakie nim kierują.

Ćwiczenia podczas realizacji programu:

• pomagają w budowaniu pozytywnej samooceny

• uczą co to są emocje i jak konstruktywnie sobie z nimi radzić

• uczą współdziałania z innymi

• uczą negocjacji i mediacji

• edukują na temat zjawiska agresji i przemocy

• uczą, gdzie szukać pomocy w trudnych sytuacjach.

Zajęcia prowadzą wykwalifikowani instruktorzy.

Inne programy profilaktyczne

• Program ćwiczenia empatii u dzieci

• Trening rozwiązywania problemów

• Modelowanie czynności prospołecznych

• Kształtowanie postaw dzieci wobec przemocy w mediach

Trening Zastępowania Agresji

• Pierwszy komponent TZA: Trening Umiejętności

• Drugi komponent TZA: Trening Kontroli Złości

• Trzeci komponent TZA: Trening Wnioskowania Moralnego

I. Trening Umiejętności

Trening umiejętności prospołecznych obejmuje 50 umiejętności, ważnych w życiu społecznym ujętych w sześciu grupach:

• Wstępne umiejętności społeczne, np. prowadzenie rozmowy, mówienie komplementów;

• Zaawansowane umiejętności społeczne, np. proszenie o pomoc, przekonywanie innych;

• Umiejętności emocjonalne, np. wyrażenie swoich uczuć, radzenie sobie z czyimś gniewem;

• Umiejętności alternatywne wobec agresji, np. pomaganie innym, unikanie bójek;

• Umiejętności kontroli stresu, np. reakcje na niepowodzenie, radzenie sobie z presją grupy;

• Umiejętność planowania, np. znajdowanie przyczyn problemu, określenie swoich możliwości.

Grupa I: Podstawowe umiejętności społeczne 1. Słuchanie 2. Rozpoczynanie rozmowy 3. Prowadzenie rozmowy 4. Zadawanie pytań 5. Mówienie "Dziękuję" 6. Przedstawianie się 7. Przedstawianie innej osoby 8. Mówienie komplementów	Grupa II: Zaawansowane umiejętności społeczne 9. Proszenie o pomoc 10. Przyłączanie się 11. Udzielanie wskazówek 12. Wykonywanie poleceń 13. Przepraszanie 14. Przekonywanie innych	Grupa III: Umiejętności emocjonalne 15. Poznawanie swoich uczuć 16. Wyrażanie swoich uczuć 17. Rozumienie czyichś uczuć 18. Radzenie sobie z czyimś gniewem 19. Wyrażanie sympatii (miłości) 20. Radzenie sobie ze strachem 21. Nagradzanie siebie
Grupa IV: Umiejętności alternatywne wobec agresji 22. Prośba o pozwolenie 23. Dzielenie się 24. Pomaganie innym 25. Negocjowanie 26. Praktykowanie samokontroli 27. Obrona swoich praw 28. Reagowanie na zaczepki 29. Unikanie kłopotów z innymi 30. Unikanie bójek	Grupa V: Umiejętności kontroli stresu 31. Skarżenie się 32. Odpowiadanie na skargę 33. Zachowanie się podczas gry 34. Przezwyciężanie zakłopotania (wstydu) 35. Radzenie sobie z pominięciem 36. Ujęcie się za kolegą (przyjacielem) 37. Reakcja na namawianie 38. Reakcja na niepowodzenie 39. Radzenie sobie ze sprzecznymi komunikatami 40. Radzenie sobie z oskarżeniem 41. Przygotowanie do trudnej rozmowy 42. Radzenie sobie z presją grupy	Grupa VI. Umiejętności planowania 43. Decydowanie o zrobieniu czegoś 44. Znajdowanie przyczyny problemu 45. Wyznaczanie celu 46. Określanie swoich możliwości 47. Zbieranie informacji 48. Szeregowanie problemów według ważności 49. Podejmowanie decyzji 50. Koncentrowanie się na zadaniu

Zmiana zachowań agresywnych na zachowania społecznie pożądane odbywa się w sposób ściśle zaprogramowany i jednoznaczny poprzez cztery procedury:

• modelowanie (wzór prawidłowego wykonania danej umiejętności do naśladowania)

• odgrywanie ról

• informacje zwrotne

• generalizację i transfer, czyli przeniesienie ćwiczonych umiejętności do praktyki życia codziennego w szkole, w domu i w grupie rówieśniczej.

II. Trening Kontroli Złości

Podczas spotkań młodzież:

• identyfikuje czynniki wyzwalające złość (wydarzenia zewnętrzne i dialog wewnętrzny powodujące złość);

• identyfikuje sygnały (własne doświadczenie np. napięcie mięśniowe, zaciśnięte pięści pozwalające określić odczuwane emocje jako złość);

• uczy się używać reduktorów (technik służących do zmniejszania poziomu gniewu np. głębokie oddechy, liczenie wstecz, wyobrażenie spokojnej sytuacji, wyobrażenie odległych konsekwencji czyjegoś zachowania);

• uczy się używać monitów (dialogu wewnętrznego np. „bądź spokojny”, „panuj nad sobą” lub wyjaśniać cudze zachowanie jako nie wrogie),

• uczy się stosować samoocenę (na ile dobrze wykonałem powyższe kroki i nagradzam siebie za skuteczne wykonanie).

III. Trening Wnioskowania Moralnego

Jego podstawowy sens dokonuje się przez odkrywanie wyższych pokładów świadomości, odpowiadając na pytanie, jaka wartość stoi u podstaw każdego ludzkiego działania.

Na trening wnioskowania moralnego składają się procedury, zwiększające poczucie przyzwoitości, sprawiedliwości oraz uwzględnianie potrzeb i praw innych osób.

Formą prowadzenia zajęć jest dyskusja, chociaż niekiedy wprowadza się też odgrywanie ról.

Ogólnie mówiąc, wnioskowanie moralne polega na wprowadzeniu do grupy dotkliwych dylematów, wymagających podania propozycji ich rozwiązania. Dylematy są często konkretnymi sytuacjami. Materiałów do dyskusji mogą dostarczać także media, w szczególności artykuły prasowe i filmy.