Katarzyna Rosner

ŚWIAT PRZEDSTAWIONY A FUNKCJA POZNAWCZA DZIEŁA LITERACKIEGO

Artykuł opowiada o tym, w jaki sposób dzieło, operujące fikcją literacką, pełni dwie funkcje: poznawczą i ideologiczną.

funkcja poznawcza komunikowanie wiedzy o rzeczywistości

funkcja ideologiczna przekazywanie postaw i ocen dotyczących niefikcyjnej rzeczywistości

koncepcja wyjściowa K.Rosner: funkcje komunikacyjne może pełnić nie tylko poziom językowy dzieła, ale także poziom wykreowanego świata przedstawionego (np. poprzez swoją symbolikę itp.)

DWA KLUCZOWE PYTANIA K.R.:

1. czy traktując utwór literacki jako wypowiedź poznawczą i ideologiczną wciąż mam możliwość obcowania z tym utworem jako dziełem sztuki (czyli: czy wciąż możliwe jest przeżycie estetyczne)?

2. czy twierdzenie, że świat przedstawiony utworu, któremu przysługuje wartość poznawcza i ideologiczna, jest językiem prezentacyjnym, nie pociąga za sobą tezy, że wartość poznawcza przysługuje jedynie utworom, których świat przedstawiony naśladuje rzeczywistość realną, i czy wartość poznawcza będzie tym większa, im bardziej świat przedstawiony wierny jest rzeczywistości realnej.

Rosner zamierza polemizować z tymi, którzy twierdząco odpowiadają na te pytania. W pierwszym przypadku są to formaliści, zaś w drugim – zwolennicy mimetyzmu, którzy twierdzą, że treści poznawcze może przekazywać jedynie literatura realistyczna (w przeciwieństwie do kreacjonistycznej).

Rosner: Świat kreowany może funkcjonować jako system symboliczny, pełniący funkcję poznawczą i ideologiczną.

• reguła konsekwencji warstwy przedmiotowej (koherencji) reguła stylu (czasami wynikać może ona z gatunku), np. bohater tragedii nie może kichać, bowiem będzie to zakłócenie formy

• konsekwencja przedmiotowa jako rodzaj schematyzacji w utworach danego gatunku czy stylu (np. model człowieka duchowego u bohaterów tragedii, z kolei w komediach – wyeksponowanie cech fizycznych bohaterów)

• Świat przedstawiony może mieć artystyczną formę, a zarazem nie mieć wartości poznawczej. Jednak fakt, iż ma on formę, umożliwia mu pełnienie funkcji poznawczej, choćby ze względu na schematyczną strukturę modelu.

• Oceniając literacki świat przedstawiony jesteśmy zaangażowani w co najmniej dwie sytuacje wartościujące:

1. gdy oceniamy koherencję, elegancję i oryginalność jego struktury symbolicznej stosujemy kryteria formalne

2. gdy oceniamy wyrażone przez tę strukturę znaczenie stosujemy kryteria poznawcze i ideologiczne

• Mimesis może być rozumiana bardzo wieloznacznie; przykład Zmiany warty – (w tym filmie nie ma ani jednego przedmiotu analogicznego do przedmiotów realnych; przedmioty przedstawione są podobne jedynie do zapałek nie jest to jednak film o zapałkach, lecz o ludziach)

• Przykład Zmiany warty i Golluma pokazuje, że dla wartości poznawczej utworu nie jest istotne, w jakim stopniu przedmioty w nim przedstawione zbliżają się do wyglądu symbolizowanych przez nie przedmiotów realnych, lecz to, czy zachowuje on na jakimś poziomi e konsekwentną relację analogiczności. Gdyby zamiast zapałek w Zmianie warty pojawili się prawdziwi żołnierze, film straciłby swoją prostotę i wyrazistość, a nawet poznawczą uniwersalność.

WNIOSKI OGÓLNE:

• Utwory literackie traktujemy jako wypowiedzi dwupoziomowe, które komunikują treści poznawcze i ideologiczne przede wszystkim przez system znaków prezentacyjnych schematyczny świat przedstawiony

• Traktowanie utworu literackiego jako komunikatu poznawczego nie stoi w sprzeczności z obcowaniem z nim jako z dziełem sztuki.

• Uchwycenie wartości formalnej, jaką jest konsekwencja przedmiotowa, jest konieczne do rozpoznania języka prezentacyjnego i zrozumienia treści poznawczej artystycznego komunikatu.

• W przekazywaniu treści poznawczych uczestniczą własności analogiczne, zdeformowane i miejsca niedookreślenia.

• Wartości poznawcze i ideowe nie wynikają z mimetyczności.