OSOBOWOŚĆ- spełnia ona funkcję teorii integrującej. dzięki zrozumieniu czym jest osobowość, łatwiej jest zrozumieć czym jest temperament, inteligencja, czy emocjeTeorie osobowości zostały podzielone na osiem głównych części (nurtów), które powiązane są z różnymi koncepcjami rozumienia człowieka (jako całości).

I. Teorie typów, II. Teorie cech, III. Teorie psychodynamiczne i psychoanalityczne, IV. Behawioryzm, V. Humanizm, VI. Teorie uczenia się społecznego, VII. Sytuacjonizm, VIII. Interakcjonizm.

I. Teorie typów 1.Teoria osobowości wg Hipokratesa. oparta na poglądach o chemizmie organizmu (przewaga 1 z 4 substancji - krwi, żółci, czarnej żółci i flegmy), sangwinik -(sanquis – krew) wesoły, pogodny, towarzyski, gadatliwy, niezorganizowany, zapominalski, człowiek szybko reagujący, żywego usposobienia, aktywny, zmienny w poglądach i nastrojach, łatwo rezygnujący;

choleryk -chole – żółć) porywczy, niewyrozumiały, energiczny, urodzony przywódca, człowiek czynu, szybko reagujący, stanowczy, wytrwały w uczuciach i działaniu; melancholik -(melas chole – czarna flegma) perfekcjonista, uczuciowy, wierny przyjaciel, podatny na depresjeczłowiek o dużej wrażliwości, wszystko długo przeżywający, o słabej motywacji działania;

flegmatyk - (phlegma – flegma) człowiek powolny, zrównoważony, dowcipny, pogodny, obserwator, nie entuzjazmujący się łatwo, wytrwały.

2. Teoria osobowości wg Sheldona. starał się udowodnić twierdzenie, że struktura rozumiana jako ciało determinuje funkcję, czyli temperament. Podstawą wyjścia była klasyfikacja typów budowy ciała. W tym celu postanowił dokonać podziału na podstawie wizerunku, charakteryzującą się trzema najważniejszymi wymiarami. Typ budowy ciała, który zawierał owe trzy cech nazwał somatotypem. „Podzielił” on ciało ludzkie na pięć części. Każdą z tych części poddawał siedemnastu różnym pomiarom. Dało mu to podstawy do wydzielenia trzech podstawowych komponentów budowy ciała:

1.Endomorficzny - charakteryzował się on silnym rozwojem narządów wewnętrznych; układ mięśniowy i kostny są względnie słabo rozwinięte; występuje nadmiar tkanki tłuszczowej;

2.Mezomorficzny – odznacza się on dobrze rozwiniętym układem mięśniowym, skóra jest gruba i porowata; krzepka, wyprostowana budowa ciała;

3.Ektomorficzny – podstawowe jego cechy to delikatność i wątłość całego ciała, spłaszczona klatka piersiowa; występuje słaby rozwój narządów wewnętrznych i ogólnie słaba budowa ciała; długie, szczupłe i słabo umięśnione kończyny o delikatnym układzie kostnym;

II. Teoria cech indywidualnych Raymonda Cattella (Czynnikowa teoria osobowości) Cecha jest najważniejszym pojęciem tej teorii, inne pojęcia są jej szczególnymi przypadkami. Teoria zakłada, że struktura psychiczna człowieka jest możliwa do opisania i nazwania na podstawie obserwowanego zachowania a dokonuje się tego w celu wyjaśnienia regularności lub spójności pewnych działań podejmowanych przez człowiek

Osobowość w teorii Cattela to: -złożona i zróżnicowana struktura cech -wszystko, co sprawia, iż można przewidzieć zachowanie danej osoby w określonej sytuacji -

Wzór opisujący zachowanie Z = f (S₁T₁ + S₂T₂ + S₃T₃ ...) gdzie: T to cecha S sytuacja

Podział cech na powierzchniowe i źródłowe 1.Cechy źródłowe- podstawowe zmienne, z których zbudowana jest osobowość. Do cech źródłowych dochodzimy poprzez analizę czynnikową. Cechy źródłowe są najbardziej użyteczne przy wyjaśnianiu zachowania, dzielą się na dwie grupy: reprezentujące dziedziczność (konstytucjonalne) i wywodzące się ze środowiska. (nie mogą wynikać i z dziedziczności i ze środowiska.) a.Cechy konstytucjonalne reprezentują dziedziczność, a ich źródło ma charakter fizjologiczny i znajduje się wewnątrz organizmu. Są one wrodzone w pewnej części przypadków, a wynikają z wewnętrznych wpływów. b.Cechy ukształtowane przez środowisko (stany i role) wywodzą się z czynników środowiskowych, są wdrukowane (ang. imprinted) przez coś zewnętrznego względem nich, przejawiają się w postaci czynników i powstają pod wpływem instytucji społecznych i rzeczywistości fizycznej, które składają się na wzorzec kulturowy.

Cechy konstytucjonalne i cechy ukształtowane przez środowisko Cattel podzielił na cechy dynamiczne i cechy zdolnościowe.

2.Cechy powierzchniowe- wnioskujemy o nich na podstawie zachowań, a ponadto służą do wyjaśniania międzysytuacyjnej i międzyczasowej spójności tego zachowania. Są jawne i zewnętrzne, występują łącznie jako wynik połączenia oddziaływania czynników środowiskowych i konstytucjonalnych.

Podział cech wg form ich przejawiania się 1.Cechy dynamiczne (motywacyjne) wiążą się z pobudzaniem jednostki do działania zmierzającego do określonego celu.

-postawy - są obserwowalnym przejawem struktury dynamicznej

-ergi - dyspozycje psychofizyczne odpowiadające popędom biologicznym i stanowiące konstytucjonalne, dynamiczne cechy źródłowe,

-sentymenty - nabyte struktury o charakterze cech, ukształtowane przez środowisko, które stanowią wynik oddziaływania czynników społeczno-kulturowych

2.Cechy zdolnościowe są związane z efektywnością z jaką jednostka działa (inteligencja).

3.Cechy temperamentalne to szybkość i wrażliwość emocjonalna.

Źródła danych o osobowości 1.Dokumentacja życia 2.Kwestionariusz samoopisowy 3.Test obiektywny

III. Teorie psychodynamiczne i psychoanalityczne 1.Teoria osobowości wg Freuda. Osobowości w ujęciu Freuda składają się z 3 warstw: 1. ID (ono) obejmuje popędy biologiczne ( pierwotne popędy). Najważniejszym popędem biologicznym wg Freuda jest LIBIDO ( popęd seksualny). Jest to siła witalna każdego człowieka. Istnieje tez THANATOS ( popęd śmierci). Dążąc do zaspokojenia popędu warstwa pierwotna – ID – kieruje się zasadą przyjemności. Z tym popędem człowiek się rodzi. Popęd ten jest nieświadomy.

2.EGO (jaźń) Ta warstwa kształtuje się od 2 roku życia. Jest efektem kontaktów ze światem zewnętrznym. Ego to całe doświadczenie na temat własny i otaczającego świata. Ta warstwa dążąc do zaspokojenia popędu kieruje się zasadą realizmu.

3.SUPEREGO (nadjaźń) Składa się ona z dwóch części:

a.SUMIENIE – wszystko to, co obejmuje zakazy, nakazy, normy postępowania. Wiedza na temat:, co wolno, czego nie wolno itp.

b.JA IDEALNE – wszystkie uwewnętrznione wymagania pozytywne. Superego to wewnętrzna reprezentacja wymagań rodzicielskich.

2.Teoria osobowości wg Junga. Podstawowe struktury osobowości
EGO, czyli świadoma psychika, nieświadomość osobowa, czyli stłumione doświadczenia jednostki. Składnikami nieświadomości zbiorowej są archetypy, czyli formy pojęciowe (idee) zawierające silny ładunek emocjonalny (np. archetyp matki jako historycznie niezmienna istota macierzyństwa). Persona, czyli rola jaką jednostka przyjmuje dostosowując się do obyczajów i tradycji społecznych. Anima i animus, czyli archetypiczne elementy psychiczne płci przeciwnej zawarte w psychice jednostki, tj. elementy kobiece w psychice mężczyzny i elementy męskie w psychice kobiety. Cień, czyli uosobienie zwierzęcej natury człowieka (archetyp cienia). JAŹŃ, czyli suma procesów psychicznych osobowości powstała dzięki ludzkiemu dążeniu do jedności (archetypicznym symbolem jest mandala). Zdaniem Junga rozwój osobowości człowieka wiedzie poprzez proces indywiduacji (dążenia do harmonijnej jedności) i funkcję transcendentną do samourzeczywistnienia.

Wg typologii osobowości C. G. Junga wyróżnić można dwa zasadnicze typy osobowości.

EKSTRAWERTYKA -Osoby, której zachowanie nacechowane jest pozytywnym zainteresowaniem światem zewnętrznym (bardziej niż własnymi przeżyciami), o aktywności skierowanej na otoczenie, prospołeczną, łatwo nawiązującą kontakty, z ogólną zaradnością i orientacją w realiach rzeczywistości.

INTROWERTYK - Osoby te kierują uwagę na własne przeżycia, obserwuje się u nich brak zainteresowania otoczeniem, oraz skłonność do zamykania się w sobie i izolację od innych. Oni troskliwie skrywają swe myśli. Trudno jest coś z nich wydobyć. Czasem uważają, że wszystko jest tak oczywiste, że nie ma potrzeby mówienia o tym.

IV. Behawioralne teorie osobowości

1. Teoria osobowości wg Pawłowa. zachowanie człowieka,jak i innych zwierząt wyższych zależy przede wszystkim od czynności układu nerwowego. różnice między jednostkami sprowadzają się do szeregu kombinacji ograniczonej liczby właściwości tego układu. Tymi właściwościami według Pawłowa są: 1.siła podstawowych procesów nerwowych – pobudzenia i hamowania; 2.równowaga tych procesów; 3.ruchliwość tych procesów.

Na podstawie procesów nerwowych Pawłow rozróżnił silny i słaby typ układu nerwowego- typów silnych, na zrównoważone i niezrównoważone. Typ niezrównoważony charakteryzuje się przewagą pobudzania nad hamowaniem. Typ zrównoważony dzieli się z kolei na dwa podtypy: ruchliwy i powolny. Pawłow wskazał, iż cztery wydzielone przez niego typy układu nerwowego odpowiadają klasyfikacji Hipokratesa - Galena:

-sangwinik – typ silny i zrównoważony, ruchliwy;

-flegmatyk - typ silny i zrównoważony, powolny;

-choleryk - typ silny i niezrównoważony, z przewaga pobudzenia;

- melancholik – typ słaby.

Porównywał układ nerwowy z temperamentem i doszedł do wniosku, że ten pierwszy jest fizjologicznym podłożem drugiego.

2. Z kolei B.F.Skinner Według Niego podstawą zrozumienia osobowości jest poznanie rozwoju zachowania człowieka, które wynika z interakcji pomiędzy nim a środowiskiem.
B.F.Skinner sprowadza mechanizmy rozwoju do procesów warunkowania, z których dwa mają bardzo istotne znaczenie:

1. warunkowanie klasyczne odpowiedzialne za kształtowanie zachowania odruchowego, reaktywnego,

2. warunkowanie instrumentalne odpowiedzialne za kształtowanie zachowania przyczynowo-sprawczego.
zbadał i opisał zasady warunkowania instrumentalnego, które wskazują na bezpośrednią zależność zachowań podmiotu od okoliczności zewnętrznych.

3.C.Hull - przedstawiciel neobehawioryzmu - podjął się usystematyzowania,
„Punktem wyjścia w tym systemie nie są jednak czyste fakty, lecz hipotezy formułowane w postaci podstawowych praw zachowania, z których za pomocą reguł logicznych, matematycznych uczony wyprowadza dedukcyjne stwierdzenia (złożone z terminów zdefiniowanych operacyjnie), będące następnie przedmiotem weryfikacji eksperymentalnej”.

V. Teoria humanistyczna. Piramida potrzeb Maslowa. KONCEPCJA HUMANISTYCZNA - Założenia: - Człowiek jest unikatową całością. Osoba to spójny system złożony z "ja" i z "organizmu". - Podstawową właściwością natury ludzkiej jest rozwój. Główna tendencją, jest dążenie do samorealizacji. Człowiek z natury jest dobry, a jego dążenia są konstruktywne i pozytywne. (Gdy np. człowiek robi coś złego to działa przeciw własnej naturze). - Ludzkie zachowanie warunkowane jest przez teraźniejszość, przez aktualne przeżycia i doświadczenia.

Według teorii hierarchii potrzeb A.H.Maslow’a motywacja ma charakter stopniowalny, ponieważ potrzeby wyższego rzędu pojawiają się wówczas, gdy zostają zaspokojone potrzeby pierwszego rzędu.
Wyróżnia On: 1. potrzeby fizjologiczne, 2. potrzebę bezpieczeństwa, 3. miłości, 4. uznania, 5. potrzebę samorealizacji.

VI. Teorie uczenia się społecznego. Teoria poznawcza. Założenia koncepcji poznawczej: - Człowiek jest samodzielnym podmiotem , który samodzielnie i celowo działa. - Umysł człowieka posiada inteligencję, pamięć, zdolność myślenia abstrakcyjnego, właściwości te są wrodzone i rozwijane przez środowisko i kulturę. Umysł jest zawodny i ma swoje granice, jego potencjał nie jest absolutny

A.Bandura podkreśla ważną rolę uczenia się przez obserwację i koncentrowanie się na różnicach indywidualnychW ramach teorii społecznego uczenia się akcentuje znaczącą rolę procesu modelowania w rozwoju osobowości, polegającą na uczeniu się przez obserwowanie innych.
G.Kelly Przyjął założenie, że ludzie są od urodzenia ciekawi. wprowadził pojęcie „konstrukty personalne”, aby opisać jednostki znaczeniowe, które człowiek rozwija, aby w ten sposób nadać znaczenie światu.

VII.Sytuacjonizm. głosi, że każda obserwowalna stałość zachowania jest bardziej zależna od cech sytuacji aniżeli od wewnętrznych typów, czy cech osobowości. Pojęcie cechy osobowości jest w tym przypadku rozumiane jest jako umysłowa konstrukcja obserwatora. Podobieństwo zachowań przypisywane jest podobieństwom sytuacji.

VIII. Interakcjonizm.Łączy w sobie wszystkie przedstawione wcześniej podejścia. Osobowość wyłania się z interakcji między poszczególnymi cechami i predyspozycjami a tym, jak środowisko wpływa na sposoby przejawiania się tych cech i skłonności w zachowaniu. Osobowość nie jest tu rozumiana jako osobny konstrukt psychiczny, lecz jako termin ogólny, obejmujący złożone wzorce interakcji

Teoria osobowości wg Kretschmera. Według tej koncepcji ludziom o danym typie budowy przypisuje się określone właściwości psychiczne bądź skłonności do pewnych chorób psychicznych. Wydzielił cztery typy budowy ciała:

1.Leptosomatyk(gr. leptos – wątły, soma – ciało) to człowiek o wątłej budowie ciała, wysoki i chudy. Kretschmer nazywał takie osoby astenikami, czyli z gr. aschenos – słaby.

2.Pyknik(gr. pyknos – gruby, gęsty) to osobnik otyły, o bogatej tkance tłuszczowej. Jest średniego wzrostu, szyja krótka, okrągła głowa, zazwyczaj łysa.

3.Atletyk(gr. athlos – zapasy, walka) to typ umięśniony o silnej budowie.

4.Dysplastyk(gr. dys – źle, plastos – ukształtowany) to osoby o budowie bezkształtnej, nieregularnej, czyli na przykład jednostki bardzo wysokie, lub ludzie o innych deformacjach ciała.

Kretschmer stwierdził, iż choroby psychiczne są najbardziej charakterystyczne dla leptosomatyków i pykników. Jednak chorują także osoby zdrowe.

. Były to:

1. Schizotymik(od schizofrenii) – budowa ciała leptosomatyczna. Jest to typ zamknięty w sobie, mało uczuciowy; w życiu towarzyskim balansuje na skraju wrażliwości a oschłości;

2.Cyklotymik(od cyklofrenii – psychozy maniakalno – depresyjnej) – odpowiada mu typ pykniczny. Jest on w pewnym stopniu odwrotnością schizofrenika; jest towarzyski, aczkolwiek oscyluje także w kierunku smutku;

3.Iksotymik ( gr. ixos – lepki) to osoba posiadająca budowę atletyczną; jest spokojny, mało wrażliwy, umiarkowany w gestach i mimice; r

Kretschmer twierdził, iż związek pomiędzy budową ciała, a chorobami psychicznymi wynika z chemizmu krwi. Był on bardzo ganiony za to, że swoje eksperymenty przeprowadzał wyłącznie na ludziach chorych psychicznie, a co za tym idzie nie brał pod uwagę cech temperamentu ludzi zdrowych.

Teoria osobowości wg Kurta Lewina. Teoria pola

Założenia teorii *Przestrzeń życiowa jednostki podzielona jest na obszary, których organizacja nie ma znaczenia dla jednostki biernej.

Powstają napięcia w związku z potrzebami, następuje nadanie wartości określonym obszarom, po czym obszary stają się polami sił.

Wartość pozytywna – redukuje napięcie; wartość negatywna – redukuje obszar, w którym jednostka znajduje się teraz. *pola sił dążą do równowagi *są współzależne, jest to funkcja stanu płynności lub sztywności związków strukturalnych

Większość potrzeb może się znajdować w stanie deprywacji, zaspokojenia (nasycenie) i przesycenia.

Intencją proponowanego przez Lewina modelu jest takie pokierowanie procesem zmiany, aby jej rezultatem były nie tylko powierzchowne zachowania, ale także internalizacja postaw. Model ten obejmuje 3 fazy:

APORIE (PRZECIWSTAWIENIA) PEDAGOGICZNE.

1.Przymus a swoboda w wychowaniu DWA PRZECIWNE POGLĄDY NA ŻYCIE I WYCHOWANIE a) STARE WYCHOWANIE – PEDAGOGIA PRZYMUSU. WYCHOWANIE STANOWE – wychowanie dzieci powinno być dostosowane do stanu majątkowego rodziców. Tylko dzieci rodziców majętnych można wychować na ludzi niezależnych; dzieci rodziców biednych trzeba wdrażać do zależności od innych.

*Dla dzieci wychowanie takie ma charakter wybitnie represyjny. *Nie ich chęci, potrzeby, skłonności mają decydować o kierunku i rozległości wychowania, ale konieczność społeczna, której wychowawcą staje się nauczyciel i wychowawca. *Nauka nie może być ani zabawą ani przyjemnością; musi być przykrym narzuconym z zewnątrz obowiązkiem.

b) NOWE WYCHOWANIE – PEDAGOGIA SWOBODY *Nauczyciel powinien uczyć „chcenia” *Wiara w szlachetną naturę młodej, rozwijającej się istoty ludzkiej; jej dążenia są z gruntu dobre. *Zapewnianie dobrych warunków rozwoju, polegające na obcowaniu ze światem prawdy, piękna i dobra. *Wychowanie i nauczanie nie powinno być systemem przykrych represji. *„Uczymy się tylko bawiąc się” * Swobodny i radosny rozwój

POTRZEBA SWOBODY W WYCHOWANIU  (najogólniejsze uzasadnienie swobody w wychowaniu)  *W wychowaniu nie ma przymusu bez swobody i swobody bez przymusu * Dwa te momenty występują w różnych systemach wychowawczych w rozmaitej proporcji. *W każdym systemie da się znaleźć i elementy przymusu i swobody, wynika to bowiem z teorii wychowania. *Ostatecznym celem czynności wychowawczej jest przecież przyczynianie się do rozwoju społeczeństw kulturalnych poprzez stwarzanie pomyślnych warunków dla formowania sie osobowości ich członków. *Żywa osobowość ludzka nigdy nie powstaje z samych tylko oddziaływań zewnętrznych. Musi ona być produktem rozwoju idącego od wewnątrz, zaczątkiem bowiem, z którego ona stopniowo powstaje, jest indywidualność wychowanka

POTRZEBA PRZYMUSU W ZACHOWANIU (najogólniejsze uzasadnienie przymusu w wychowaniu) *Swoboda nie może być uznana za jedyną zasadę w wychowaniu. *Na rozwój osobowości składają się czynniki (konwergencja dwóch czynników): a) Wewnętrzne – założenia dziedziczne b) Zewnętrzne – wpływy zewnętrzne *Z wpływów zewnętrznych najistotniejsze są te, które wywiera kultura. *W formach życia społecznego (grupa społeczna, dobra kulturalne), każde nowe pokolenie dorabia się stopniowo własnego wykształcenia, charakteru, osobowości, wchodząc jednocześnie w sieć więzów społecznych. * Im dalej posunięty rozwój społeczny, im wyższa kultura, w którą młodzież wrasta, tym więcej przymusów. *Poza społeczeństwem, poza kulturą nie ma wychowania; wychowanie jest procesem społecznym i kulturalnym. *Dzięki temu procesowi, z dziecka żyjącego z początku życiem wegetatywnym, rozwija się człowiek (*stawanie się człowiekiem), przyczyniający się swoją pracą do rozwoju tych społeczności kulturalnych, których jest członkiem. Ma być przy tym jak najbardziej samodzielny i twórczy. *Ta samodzielność i twórczość łączą się z opanowaniem wewnętrznym. 

RODZAJE PRZYMUSU W SYSTEMACH PEDAGOGICZNYCH J. J. ROUSSEAU, M. MONTESSORI, J. DEWEYA  J. J. ROUSSEAU – przeciwnik przymusu pochodzącego od społecznego otoczenia dziecka (rodziców, wychowawców, nauczycieli, sąsiadów, itd.) – wiedział jednak potężny czynnik wychowawczy w przymusie, mającym swoje źródło w konieczności przyrodniczej – system kar naturalnych – dziecko doznaje na własnej skórze  naturalne skutki własnego wykroczenia (n.p.: wybite okno) M. MONTESSORI: – Zwolenniczka usunięcia z wychowania przymusu wywieranego przez wychowawców i nauczycieli. – Większy nacisk na organizację szkoły i dobór gier, na których dziecko ma ćwiczyć swój umysł. – Zastąpienie przymusu wywieranego przez wychowawców przymusem wywieranym przez wytwory kultury pedagogicznej i dobór gier. J. DEWEY: – wypowiada się przeciwko przymusowi płynącemu z zewnątrz wychowanka, – większe znaczenie wychowawcze przymusu, który wychowanek zadaje sam sobie z własnego przekonania.

2.Wychowanie urabiające- jest elementem rządów autokratycznych, wychowawca jest jedynym oceniającym wychowanka, proces wychowania polega na systemie nakazów i zakazów, nie ma relacji wychowawca-wychowanek, jest tylko strach, dziecko traktowane jest przedmiotowo, wychowanie jest podporządkowane obowiązującej standaryzacji wychowania *Wychowanie jako proces społeczny wykracza poza opiekę i tresurę.  *Celem wychowania jest UROBIENIE (wcielenie) jednostki na członka grupy społecznej. *UROBIENIE nawarstwia się na opiece i tresurze, jako na swoje podłoże, posługując się przy tym środkami zewnętrznego oddziaływania grupy na jednostkę. *Presja ta wywierana na jednostkę, niezależnie od swej łagodności zawsze pozostaje przymusem. *Grupa społeczna przy pomocy tych środków urabia młode pokolenie na potrzeby swojej grupy – dąży ona do REPRODUKOWANIA siebie w młodych jednostkach. *Według socjologizmu jest to istota wychowania jako procesu czysto socjologicznego. *Zasadą urabiania jest władza *W urabianiu stosunek wychowawcy do wychowanka stosunkiem zwierzchnictwa. *Wychowanie jako proces biologiczny (opieka i tresura) jest przedmiotem badań fizjologii i psychologii wychowawczej (naturalistyczny biologizm), a wychowanie jako urabianie jest przedmiotem socjologii wychowawczej (socjologizm)

3.Definicje adaptacyjne - celem wychowania w tym ujęciu jest przygotowania wychowanka do życia w grupie społecznej wyznacznikiem norm jest społeczeństwo ono ma wpływ na to jaki ma być wychowanek, grupa społeczna narzuca model wychowanka i pewne normy relacji które wynikają z grupy społecznej. Ten model może być zbliżony zarówno do modelu dyrektywnego jak i humanistycznego nie da się tego określić jednoznacznie ponieważ zależy to od grupy społecznej w której znajduje się wychowanek

4. Wychowanie emancypacyjne. Strategia emancypacji{emancypacja (łac.) emancipatio - uwolnienie, wyzwolenie, usamodzielnienie}

- jej celem jest osiągnięcie przez wychowanka wolności rozumianej nie tylko jako samodzielność wobec świata ale wyzwolenie od zewnętrznych determinant określających warunki możliwości wychowania w konkretnych warunkach życia społecznego. Zakłada ono więc pytanie o przesłanki takiego a nie innego sposobu wychowania i jego skutki dla jednostki i jej losów.

Z relacji między WYCHOWANIEM a EMANCYPACJĄ wynikają związki:
1)emancypacja wychowania - stanowiąca rezultat wyzwolenia się od procesu wychowania w takich wymiarach jak: naciski polityczne i ideologiczne, naciski grup interesów, monizm ofert wychowania i brak alternatywy a) w wymiarze socjalizacyjno-enkulturacyjnym b) w wymiarze aksjologicznym c) w wymiarze poznawczym d) w wymiarze administracyjno-organizacyjnym e) w wymiarze kulturowym
2)wychowanie do emancypacji czyli stwarzanie warunków, które sprzyjają osiąganiu własnej wolności oraz autonomii, poprzez rozwój takich cech osobowościowych jak otwartość, odwaga, godność czy mobilność
3)emancypacja poprzez wychowanie- w warstwie personalnej i interpersonalnej; jest celem wychowania, oraz wyznacznikiem jego form i treści

Wynika z tego, że istotą WYCHOWANIA EMANCYPACYJNEGO jest stworzenie jednostce warunków do świadomej samodzielności i poczucia tożsamości na poziomie indywidualnym, wspólnotowym oraz uniwersalnym. Te różne nurty myślenia o WYCHOWANIU EMANCYPACYJNYM postulują odkrywaniem warunków osiągania przez dzieci, młodzież, dorosłych stanu autonomii moralnej, ich zdolności do suwerennego kierowania własnym życiem i rozwojem. To równocześnie nabywanie w toku kształcenia i wychowania kompetencji pozwalających na poznanie siebie, swoich wartości i zdolności do samorealizacji.

5. Wychowanie a manipulacja Manipulacja jest świadomym, zamierzonym ukrywaniem rzeczywistych celów działań oraz faktu oddziaływania intencjonalnego na poszczególnych ludzi lub grupy. Podstawowym motywem osoby uciekającej się do manipulacji jest maksymalizacja własnego interesu albo interesu grupy, instytucji, z którymi ta osoba się identyfikuje. Manipulacja jest zjawiskiem powszechnie spotykanym w wychowaniu. Często bywa wykorzystywana w różnych obszarach życia i aktywności człowieka. Pomiędzy wychowaniem, a manipulacją istnieje wiele różnic. Dotyczą one głównie m.in.: sposobu postrzegania wychowanków, poziomu jawności działań oraz celów oddziaływań. Wychowania nie można więc zaliczyć do manipulacji.

Działania manipulacyjne w wychowaniu mogą wywołać wiele negatywnych następstw. Zalicza się do nich m.in.: komformizm, zanik samodzielności myślenia i wrażliwości moralnej, podejmowanie pozornych działań, wyzbycie się odpowiedzialności za własne czyny i zachowania agresywne, a także skłonność do uległości wobec manipulacji i automanipulacji oraz rozwój postawy makiawelistycznej 

Do podstawowych technik manipulacji zalicza się: *moralizatorstwo (dokuczliwe, natrętne pouczaniei upominanie) *prowokacje (nakłanianie innej osoby do dokonania czynów, których w normalnych warunkach, by nie dokonała,wyzywające zachowanie się) *ośmieszanie osób (spowodowanie, że ktoś lub coś staje się przedmiotem śmiechów, drwin, żartów) *przekazywanie fałszywych bądź zniekształconych informacji (zmiana treści informacji, zmiana formy informacji, ukrywanie części informacji) *fragmentaryzowanie (np. przez punktowe ukazywanie jakiegoś problemu, zwiększając lub zmniejszając jego znaczenie), *upowszechnianie stereotypów (narodowych, rasowych