Personalizm filozoficzny XX wieku
Personalizm (łac. persona – osoba) to jeden ze współczesnych kierunków filozoficznych, który akcentuje w swoich rozważaniach pojęcie osoba, jako byt natury duchowej, obdarzony świadomością i wolą, twórcza i odpowiedzialna moralnie. Personalizm czerpie inspiracje z nauczania Arystotelesa, św. Tomasza z Akwinu oraz św. Augustyna, którzy za podstawę rzeczywistości uznawali osobę ludzka. Człowiek według personalistów został obdarzony przez Boga wolnością i godnością, celem jego egzystencji jest więc nieustanne dążenie do Niego. Według personalizmu katolickiego religia tworzy wieź osobową człowieka z Bogiem. Sam człowiek jako byt jest dynamiczny, nieustannie się staje i realizuje poprzez działanie.
Personalizm jest systemem, czyli sposobem odczytywania wszelkiej rzeczywistości z faktu osoby. Osoba (persona) jest podmiotem obiektywnym i podmiotem subiektywnym. Wobec narastającej globalizacji półrocznik „Personalizm” podejmuje wyzwanie budowania mostów pomiędzy naukami ścisłymi filozofią i teologią w odniesieniu do rzeczywistości osoby w tej epoce personalizacji. Prawda, dobro, piękno to trzy klasyczne kategorie, którymi chłoniemy zarówno Rzeczywistość Niestworzoną – Boga jak i rzeczywistość stworzoną – stworzenia. Przy tym kluczem do odczytywania wszelkiej rzeczywistości pozostaje zawsze osoba.
Personaliści wyróżnili dwie płaszczyzny człowieka, tj:
człowiek jako jednostka, która jest:
bytem fizycznym i gatunkowym, częścią świata materialnego (Maritain),
istotą przeznaczoną do życia w społeczeństwie,
istotą podlegającą prawom przyrody (K. Wojtyła),
człowiek jako osoba, która jest:
bytem duchowym i intelektualnym, charakteryzujący się wolnością i godnością,
niepowtarzalna, wolna i niezależna od tego co ją otacza,
nieskończonym wszechświatem natury duchowej.
Według personalistów nie należy ujawniać dualizmu człowieka, ponieważ jednostka i osoba to dwa bieguny tej samej istoty. J. Maritain głowił się, że człowiek jest „w całości jednostką i w całości osobą”.
Personaliści głoszą nadrzędność osoby ludzkiej wobec uwarunkowań społeczno-ekonomicznych i historycznych. Według personalizmu katolickiego życie społeczne powinno być podporządkowane dobru osoby, niestety we współczesnej cywilizacji tak nie jest. Człowiek pomimo postępu technicznego nie umie sobie podporządkować i zagospodarować świata, aby mu służył, za to umie go niszczyć. Współczesny człowiek, według personalistów staje nieustannie przed dylematem „mieć”, albo „być”. Ten ostatni oznacza „kochać”, ponieważ miłość jest norma personalistyczną. Tylko dzięki miłości można znieść nawet najbardziej egoistyczny świat.
Społeczeństwo według personalistów jest wspólnotą osób zagrożoną upadkiem na skutek konsumpcjonizmu, alienacji i reifikacji (uprzedmiotowienie osoby).
Nurt w filozofii i kulturze XX wieku, który w centrum swojego zainteresowania stawia osobę. Podobnie jak postmodernizm, powstał jako głos sprzeciwu wobec totalitarnych systemów państwowych, które doprowadziły Europę i świat na skraj zagłady. Personalizm staje w obronie godności ludzkiej, indywidualności, niepowtarzalności i niezależności każdego człowieka.
Można wyodrębnić trzy podstawowe dogmaty tego nurtu:
tylko człowiek jest prawdziwy (w sensie ontologicznym),
człowiek jest najwyższą wartością,
tylko człowiek posiada wolną wolę.
Personalizm nie stanowi jednak jednego spójnego nurtu, ale składa się z wielu odrębnych koncepcji, które łączy wspólne podejście do autonomii, godności i zdolności wykraczania poza naturę i historię osoby.
Terminu „personalizm” po raz pierwszy użył Friedrich Schleiermacher, aby określić koncepcję Boga osobowego, czyli jako przeciwieństwa panteizmowi. Szczególną popularnością cieszył się nurt personalizmu, który głosił wyższość osoby wobec uwarunkowań społeczno-ekonomicznych, politycznych, historycznych i filozoficznych.
Korzeni personalizmu możemy doszukiwać się już w średniowieczu w naukach św. Augustyna i św. Tomasza, a nawet dużo wcześniej u greckich sofistów i Arystotelesa. Pojmowali oni osobę jako byt natury duchowej, który posiadając własną świadomość, wolę i moralność mógł tworzyć. Człowiek był dla nich podstawą rzeczywistości.
Pluralizm i wielogłosowość tak charakterystyczna doprowadziła do powstania wielu jego odmian. Możemy wymienić chociażby:
katolicki (przedstawiciele: Karol Wojtyła, Józef Tischner)
egzystencjalistyczny (Jean Paul Sartre)
strukturalistyczny (Claude Levi-Strauss)
otwarty (Emmanuel Mounier)
neotomistyczny (Jacques Maritain).
Za najbardziej rozwinięty uważa się personalizm katolicki, według którego religia umożliwia człowiekowi nawiązanie osobistej więzi z Bogiem. Filozofowie związani z tą odmianą nurtu przekonywali o konieczności podporządkowania dobru jednostki całe życie społeczne. Dostrzegali jednak, że wcale tak się nie dzieje. Postęp cywilizacyjny zupełnie nie przekładał się ich zdaniem na umiejętne podporządkowanie sobie świata przez człowieka. Za jedyną możliwą normę uznawali miłość, która umożliwiała pokonanie egoizmu i zbliżenie się do Boga.
U podnóża personalizmu leży przekonanie o dualizmie natury człowieka. Dokonywali oni podziału na jednostkę i osobę. Pierwsze z pojęć obejmowało fizyczność ludzką (przynależność do świata materialnego). Drugie natomiast zawierało przekonanie o intelektualnym i duchowym wnętrzu, wolności, godności i niepowtarzalności.
Personalizm został rozwinięty w czasach nowszych przez J.G. Fichtego i romantyków. Personalizm Fichtego polega na tym, że za twórczy początek bytu uznaje jaźń. Jaźń bowiem nie tylko poznaje coś, co i tak bez niej istnieje, lecz tworzy, ustanawia rzeczywistość. Przedmiot wywodzi się z jaźni tak samo, jak podmiot. Nosicielem jaźni jest dla Fichtego także człowiek.
Analizy personalistyczne mieszczą się w obrębie ogólnie pojmowanej antropologii filozoficznej. Personalistyczny charakter ma także filozofia W. Jamesa.
W XX w. personalizm uległ znacznym wpływom tomizmu i neotomizmu. Powstały też odrębne koncepcje: personalizm egzystencjalistyczny J.P. Sartre'a, psychoanalityczny Z. Freuda czy strukturalistyczny C. Lévi-Straussa. W ich rozważaniach o człowieku i osobie ludzkiej człowiek ukazany jest głównie jako istota zagubiona pośród wydarzeń i własnych wytworów. Inny charakter osobie ludzkiej nadaje personalizm katolicki.
Najpopularniejsi personaliści to:
Emanuel Mounier reprezentujący nurt personalizmu otwartego uznawał, że możliwe jest osiągnięcie prawdziwego szczęścia pod warunkiem unikania skrajności (albo zapatrzeni we własną osobę, albo zafascynowani pracą na rzecz społeczną),
Gabriel Marcel uważał, że człowiek, jako osoba jest niepowtarzalna i wolna od tego co ją otacza,
Karol Wojtyła twierdził, m.in., że człowiek znajduje się jednocześnie w stanie natury upadłej i odkupionej, co oznacza, iż zepsucie natury ludzkiej nie jest na tyle duże, by odkupienie nie miało się na czym oprzeć,
Józef Tischner, dla niego kwestią najważniejszą pozostawało człowieczeństwo człowieka,
Edith Stein stworzyła tzw.„filozofię światła” poświęconą człowiekowi jako istocie świadomej, myślącej i wolnej oraz Bogu i drodze, która do Niego prowadzi,
Maritain Jacques – przedstawiciel neotomistycznego personalizmu, uznający ,że wartość osoby przewyższa wartość społeczeństwa. Dlatego człowiek może nie zgadzać się z prawami w nim obowiązującymi, ma więc prawo do buntu.
Teilhard de Chardin złowiek postawiony jest w centrum. Cały świat posiada świadomość w swoich cząsteczkach, natomiast świadomość człowieka przewyższa tę ze świata, człowiek jest w ten sposób usytuowany we wszechświecie, że musi widzieć, poznawać, jako element konieczny życia
Mieczysław Gogacz Zajmował się głównie problemami związanymi z życiem chrześcijan w świecie współczesnym. Twierdził, że religia nie powinna zaniedbywać żadnego aspektu ludzkiego życia. Jego główne idee, w dużej mierze zaczerpnięte z filozofii Arystotelesa i św. Tomasza
Jacques Maritain zajmował się głównie problemami związanymi z życiem chrześcijan w świecie współczesnym. Twierdził, że religia nie powinna zaniedbywać żadnego aspektu ludzkiego życia. Jego główne idee, w dużej mierze zaczerpnięte z filozofii Arystotelesa i św. Tomaszabył jednym z głównych kontynuatorów myśli św. Tomasza z Akwinu w XX wieku