Geneza i fenomen religii
Zjawisko religii notujemy począwszy od pojawienia się człowieka – człowiek od zarania swego istnienia był istotą religijną (pierwsze czynności rytualne: malowidła, pochówek, figurki... - ich ślady dostrzegamy już u neandertalczyków). Początkowo mamy do czynienia z wierzeniami lokalnymi (plemienne, narodowe, w tym należące do wielkich kultur starożytności). Ok. VI w. p.n.e. pojawiają się wielkie religie o charakterze uniwersalnym, skupiające się w dwóch głównych rodzinach: Daleki Wschód (bóstwo absolutną głębią rzeczywistości) oraz Bliski Wschód (akcent na więź osobową).
Drogi wyjaśniania fenomenu religii
Ze względu na złożoność zjawiska, jest to zadanie niezmiernie trudne:
pierwsze próby podejmowano już w starożytności – rozważania filologiczne
Laktancjusz: re-ligare: wiązać;
Cyceron: re-légere: odczytywać na nowo, religia nadaje sens światu i człowiekowi;
Augustyn: re-elígere: ponownie wybierać Boga po grzechu
dociekania filozoficzne – częsty redukcjonizm
redukcja moralna: I. Kant – religia wywodzi się z moralności;
antropologiczna: przedmiotem religii jest Bóg, który w rzeczywistości jest wizją człowieka wyzwolonego z ograniczeń;
socjologiczna: marksizm – „opium dla ludu”
dziś w badaniach w celu uniknięcia redukcjonizmu stosuje się metodę fenomenologiczną: oparcie na doświadczeniu; dotarcie do samego fenomenu i opisanie go; wyjaśnienia są poprzedzane przez opis (R. Otto, Gerardus van der Leeuw, M. Eliade):
religia jest doświadczeniem pierwotnym (nie przejawem czegoś innego)
odsłonięcie bogactwa przeżycia religijnego i danego w nim sacrum (bez rozstrzygania o jego obiektywnym istnieniu)
Próby definiowania religii
Stałe elementy rzeczywistości religijnej:
środowisko tego, co święte (sacrum, różne od profanum)
Tajemnica, która powoduje pojawienie się środowiska świętości – szeroko rozumiany Bóg (koncepcje: monoteizm osobowy lub panteistyczny; henoteizm; politeizm; jest to podział nie do końca ostry)
postawa religijna człowieka: uznanie absolutu, powierzenie się mu, droga do zbawienia (indywidualnego lub kolektywnego
środki, przez które uobecnia się Tajemnica oraz człowiek wyraża swoją postawę religijną: objawienie (inicjatywa Boga – objawienie bezpośrednie i pośrednie; Tradycja i Księgi Święte) lub oświecenie (akcent na poszukiwania człowieka).
Próba definicji:
Religia to świadome uznanie Tajemnicy (rzeczywistości absolutnej, świętej, boskiej), od której człowiek czuje się egzystencjalnie uzależniony, co wyraża się w różnych formach poddania i identyfikacji.
Ogólna definicja:
RELIGIA TO SYSTEM WIERZEŃ I PRAKTYK PRZYJĘTYCH W DANEJ SPOŁECZNOŚCI, OKREŚLAJĄCY RELACJĘ JEDNOSTKI DO RÓŻNIE POJMOWANEJ SFERY SACRUM, CZYLI ŚWIĘTOŚCI I SFERY BOSKIEJ. MANIFESTUJE SIĘ ONA W WYMIARZE DOKTRYNALNYM (DOKTRYNA), W CZYNNOŚCIACH RELIGIJNYCH (KULT) W SFERZE SPOŁECZNO-ORGANIZACYJNEJ (KOŚCIÓŁ, WSPÓLNOTA RELIGIJNA) I W SFERZE DUCHOWOŚCI INDYWIDUALNEJ (M. IN. MISTYKA).
Religie świata a chrześcijaństwo
Oryginalność chrześcijaństwa z punktu widzenia nauk o religii
Tutaj poruszamy się na płaszczyźnie „obiektywnego” porównania religii – jeszcze bez argumentacji teologicznej. Główne trudności, jakie w związku z tym się pojawiają, to niebezpieczeństwo, że badacz ocenę uzależni od własnych, uprzednich przekonań, oraz że niezmiernie trudno jest wybrać adekwatne kryterium oceny. Propozycje: pełnia, „hierarchiczne zróżnicowanie”, harmonia między transcendencją a immanencją. Można na ich gruncie wykazywać wyższość religii chrześcijańskiej.
Kryteria te mogą jednak budzić sprzeciw. Dla chrześcijanina przecież najważniejszym argumentem za oryginalnością chrześcijaństwa jest osoba Jezusa Chrystusa, ale tego nie jest w stanie docenić żadne kryterium filozoficzne.
Stosunek Kościoła do religii niechrześcijańskich
Głównym impulsem w rozwoju teologii religii niechrześcijańskich był Sobór Watykański II. Kolejne lata przyniosły rozwój praktyki i teorii dialogu, a zarazem uświadomiły ograniczenia i zagrożenia.
Stosunek do religii tradycyjnych: Sobór dostrzega w nich elementy dobra i prawdy, w szczególności gdy chodzi o rozpoznanie i uznanie Najwyższej Tajemnicy. Rodzi to względem tych religii głęboki szacunek, choć równocześnie trzeba pamiętać, że to, co w nich jest zawarte, potrzebuje często oświecenia i uleczenia. Dołącza się do tego również nauka o kręgach przynależności do Kościoła.
Otwarcie na pozytywne wartości w religiach poparte jest wysiłkiem na rzecz ich rzetelnego poznania i dynamicznie rozumianego dialogu, który ma za cel nie tylko poznanie, ale i wzajemne ubogacenie.
Stosunek do „nowych” religii – tutaj obecne jest mocne zaniepokojenie przy równoczesnej próbie zrozumienia przyłączających się do nich ludzi. Wśród pozytywów w „nowych” religiach można dostrzec gorliwość, zainteresowanie konkretnymi bliźnimi i kontekstem kulturowym.
Status teologiczny religii niechrześcijańskich
Religie niechrześcijańskie a zbawienie
zbawienie pomimo religii – niepisana zasada w katolicyzmie do pocz. XX w.; inne religie nie mogą pomóc w osiągnięciu zbawienia, są dziełem Szatana
zbawienie przez religie – własne i zamierzone przez Boga drogi zbawienia; chrześcijaństwo jest uprzywilejowaną, ale nie jedyną drogą (różnica ilościowa, a nie jakościowa) – krytyka gł. ze względu na oderwanie od eklezjologii
zbawienie w religiach – dobra w religiach niechrześcijańskich otwierają na łaskę, ale nie powodują zbawienia, bo jego skutecznymi znakami są tylko sakramenty Kościoła. Jedyną drogą do zbawienia jest Jezus Chrystus. Religie mogą nią być, o ile otwierają się na Jego wpływ i światło.
Religie a objawienie
Nostra aetate – w religiach istnieje „promień Prawdy”. Termin „objawienie” należy jednak odnosić raczej wyłącznie do religii chrześcijańskiej, w pozostałych zaś przypadkach możemy mówić o „oświeceniu” (poszukiwaniu Boga przez człowieka).
Problem religii „starych” i „nowych”
Religie można podzielić na przed- i pochrystusowe (ze względu na Jego niepowtarzalną rolę w dziejach). Pierwsze charakteryzuje otwarcie ku Chrystusowi, pełni objawienia i zbawienia. Ich ocena jest generalnie pozytywna. Drugie odrzucają Go lub neutralizują Jego znaczenie. Decydująca jest jednak nie tyle historyczna nazwa, co raczej wewnętrzna dynamika – czy religie kierują się ostatecznie w stronę Boga, czy bożków.
Postawa chrześcijańska w praktyce
Zasady ogólne (Vat. II, Paweł VI Ecclesiam suam): prawo do wolności religijnej, uznanie równości ludzi wobec Boga, współpraca w budowaniu lepszego świata
Postawa wobec Żydów: wspólne korzenie stały się od początku relacji na linii chrześcijaństwo – judaizm przyczyną ostrych konfliktów. Poprawienie stosunków to właściwie dopiero kwestia ostatnich lat. Vat. II w Deklaracji Nostra aetate 4 zwrócił uwagę na elementy łączące nas, zalecił poszanowanie, odrzucił składanie odpowiedzialności za śmierć Jezusa jedynie na barki Żydów i w końcu potępił brak tolerancji. Problematykę tą podejmują również Dokumenty Komisji Stolicy Apostolskiej do Dialogu Religijnego z Judaizmem.
Stosunek do muzułmanów: religia ta w dokumentach (np. Lumen gentium czy Nostra aetate) wymieniana jest zaraz po judaizmie, ze względu na wspólne dziedzictwo, monoteizm i wyznawanie Boga Abrahama. Trudności i zadania, jakie się tutaj zarysowują, są podobne jak w przypadku judaizmu.
Stosunek do innych religii tradycyjnych: nie ma szczegółowych wskazań; jako wykształconym bez kontaktu z chrześcijaństwem przyznaje się, że są odbiciem Prawdy oświecającej wszystkich ludzi, swoistym przygotowaniem na przyjęcie Ewangelii, należy się im zatem szacunek i wolność. Owocem takiego stanowiska są zapoczątkowane w 1986 roku asyskie modlitwy o pokój.
Chrześcijanin wobec sekt i „nowych” religii: wyraźne wahanie – stwierdzenie prawa do wyznawania religii zgodnie z własnym sumieniem, przy równoczesnym dostrzeganiu zagrożeń i trudnych pytań wiążących się z tymi grupami.