Patologie społeczne z patologią rodziny
Literatura:
Albański L. „Wybrane zagadnienia patologii społecznych”
Bielicki E. „Z problematyki resocjalizacyjnej. Patologia społeczna. Patologia indywidualna. Etiologia kryminalna. Kara.” Bydgoszcz 2005
Gaberle A. „Patologia społeczna” Warszawa 2003
Hołyst B. „Kryminologia”
Podgórecki A. „Patologia życia społecznego”
p.red. Podgóreckiego A. „Zagadnienia patologii społecznej”
Pospiszyn Irena „Patologie społeczne”
[!] Siemaszko A. „Granice tolerancji. Wokół teorii zachowań dewiacyjnych.”
Świętochowska U. „Patologie cywilizacji współczesnej”
p.red Urbana „Problemy współczesnej patologii społecznej”
Patologia – pathos „cierpienie” logos „nauka” – nauka o cierpieniu
Patologia (definicja wg A. Podgóreckiego) to ten rodzaj zachowania, ten typ instytucji, ten typ funkcjonowania jakiegoś systemu społecznego, czy ten rodzaj struktury, który pozostaje w zasadniczej nie dającej się pogodzić sprzeczności ze światopoglądowymi wartościami, które w danej społeczności są akceptowane.
Cechy charakterystyczne patologii (kryteria jakie muszą zostać spełnione, by zachowanie/stan został uznany za patologiczny):
- te zachowania/stany muszą naruszać istniejący i szeroko akceptowany (aksjonormatywny) system norm i wartości,
- te zachowania/stany musza być negatywnie oceniane (przekraczające zakres tolerancji),
- są to zachowania/stany szkodliwe, destrukcyjne,
- te zachowania/stany muszą być względnie stałe jednorazowe odstępstwo od normy nie jest uznawane za patologię),
- te zachowania/stany musza występować w szerszej skali (musza być zauważalne).
Każde społeczeństwo ma inne systemy norm i wartości, dlatego zachowania patologiczne są różnie definiowane, pojmowane (w jednym kraju dane zachowanie może zostać uznane za patologiczne, a w drugim za całkowicie normalne). Jednak współcześnie w miarę postępowania globalizacji pojmowanie patologii ujednolica się.
Coraz częściej pojawiają się nowe patologie przekraczające w znacznym stopniu dotychczasowe granice, których wcześniejsze patologie nie naruszały.
Dużą rolę w uznawaniu czegoś za patologiczne zachowanie (lub odwrotnie: uznawaniu jakiego szachowania za normalne) mają media.
Pojęcia związane z zachowaniami odbiegającymi od normy: dewiacja, problem społeczny, patologia
Dewiacja (najszersze pojęcie), czyli każde odstępstwo od normy (zarówno pozytywne jak i negatywne).
Problem społeczny – często utożsamiany z patologią jest jednak kategorią szerszą od niej, ponieważ obejmuje aspekty, które same w sobie nie są aż tak szkodliwe, np. bezrobocie.
Geneza patologii społecznej
Powodów, przez które w społeczeństwie pojawiają się patologie na początku doszukiwano się w naturze człowieka i jego genach (uważano, że predyspozycje do patologicznego zachowania przejmujemy w genach od naszych rodziców). Później wysunięto wniosek, że patologia jest spowodowana wpływem środowiska. Jednak każda patologia ma kilka czynników, które pozwalają jej zaistnieć. Dodatkowo konkretną patologię u różnych osób mogą powodować zupełnie inne czynniki.
Rodzaje uwarunkowań patologii
1) uwarunkowania szczegółowe – odnoszące się do samych ludzi uwikłanych w patologię
- biologiczne np. wady anatomiczne, wady układu nerwowego;
- elementy psychiczne np. zaburzenia emocjonalne, zaburzenia zachowania, zaburzenia osobowości, ale także pozytywne cechy tj.: wybitna inteligencja, opanowanie, spryt;
- elementy socjogenne – błędy w socjalizacji tzn. np. nie uwewnętrznienie społecznie akceptowanych norm i zachowań/ uwewnętrznienie nieprawidłowych norm i zachowań, deformacja obrazu samego siebie;
- wpływ najbliższego środowiska (grupy pierwotne i małe grupy, z którymi styka się jednostka)
* Kwestia niedostosowania społecznego – jednostka nie umie odnaleźć się w danym społeczeństwie, gdyż nie posiada niezbędnych kompetencji kulturowych, czyli umiejętności prawidłowego zachowania się, zrozumienia norm i wartości (nie zawsze to niedostosowanie się musi mieć charakter patologiczny). Poza tym należy zaznaczyć, że osoby, które zostały zaznajomione z podstawowymi normami, wartościami i zachowaniami akceptowanymi w społeczeństwie, przyswoiły je sobie i stosowały się do nich mogą w pewnym momencie przestać ich przestrzegać i zacząć wykazywać zachowania patologiczne.
2) uwarunkowania ogólne – wywierają wpływ na wzrost i trwałość danych patologii
Wyróżnia się w nich makroczynniki związane z systemem: społeczno – kulturowym, politycznym, ekonomiczno – gospodarczym, demograficznym, np. globalizacja, bezrobocie, dehumanizacja rzeczywistości, wzrost tempa życia, spłycenie wartości, kryzys podstawowych instytucji (np. rodziny).
Coraz szybciej patologia zamienia się w normę, a norma w patologię.
Typologie patologii
1)Patologia indywidualna (autodestrukcyjna)- grożą przede wszystkim „nosicielowi”, np. samobójstwo, alkoholizm, narkomania, seksoholizm i inne dewiacje seksualne.
2) Patologia grupowa – dotyczy całej grupy, np. rozwód, przestępczość zorganizowana, konflikty etniczne/religijne.
3) Patologie interakcji- patologia relacji międzyludzkich.
4) Patologia instytucji
5) Zagrożenia środowiska naturalnego
6) Zagrożenia bezpieczeństwa, (np. wojny i konflikty zbrojne, choroby XXI wieku)
Skutki patologii społecznych
1) w odniesieniu do jednostki:
- biologiczne, np. uszkodzenia organizmu,
- psychiczne, np. zaburzenia psychiczne,
- społeczne, np. osoba może ostać ukarana, wykluczona, napiętnowana.
2) w odniesieniu do najbliższego środowiska jednostki, np. agresja, rozbicie rodziny
3) w odniesieniu do całego społeczeństwa ,np. koszty na leczenie, utrata członków społeczeństwa, zdegradowanie wartości, rozpad społeczeństwa.
Relacje zachowań patologicznych/dewiacyjnych ze zmianą społeczną
Zmiana społeczna jest to proces polegający na pojawieniu się, zanikaniu lub zmianie dotychczas istniejących elementów rzeczywistości społecznej. Podstawowymi czynnikami zmiany są: zmiany środowiska, zmiany demograficzne, zmiany technologiczne, kontakty międzykulturowe, nowe idee, konflikty społeczne, patologie i dewiacje.
Rodzaje relacji zachowań patologicznych/dewiacyjnych ze zmianą społeczną
1) Patologia powodująca zmianę (wzmacniająca)
F. Znaniecki mówił o tzw. „ludziach zboczeńcach i wyróżniał ich dwa typy:
- zboczeńców podnaturalnych – wykazującymi się typowo negatywnymi zachowaniami;
- zboczeńców nadnaturalnych, których uważał za ludzi twórczych (ludzi przyszłości), a ich działania przynosiły pozytywne skutki.
Robert Merton stworzył koncepcję przystosowania się do norm społecznych: niektórzy ludzie są innowatorami, buntownikami i mimo że zaliczani SA oni do dewiantów ich zachowania mogą prowadzić do pozytywnych zmian w społeczeństwie.
Dewiacja może prowadzić do zmian planowych, np. obserwując zachowanie patologiczne społeczeństwo podejmuje działania aby eliminować powody jego powstawania.
2) Patologia hamująca zmianę
Relacja, w której:
- społeczeństwo, gdy pojawiają się dewianci zaczyna się konsolidować, wyznaczać granice i wzmacniać dotychczasowe normy wobec odszczepieńców (zaczyna się zachowywać wręcz ortodoksyjnie),
- walka z patologiami pochłania koszty, Ana rozwój i tworzenie czegoś dobrego nie ma pieniędzy.
3) Dewiacja wynikająca ze zmian
Pewne zmiany społeczne mogą doprowadzać do dezorganizacji i anomii, a co za tym idzie do pojawienia się patologii.
Dezorganizacja to proces społeczny polegający na zakłócaniu lub upadku porządku społecznego, systemu norm i wartości.
Anomia – stan zagubienia w sytuacji upadku porządku społecznego.
Konsekwencje zachowań patologicznych dla społeczeństwa wg A. Gaberle
1)Skutki społeczne negatywne
skutek obciążający
- szkody dla społeczeństwa wynikają bezpośrednio z działań dewianta,
- dążenie do minimalizacji tych szkód (koszty ekonomiczne, powoływanie agend kontroli, późniejsza ingerencja nie tylko w życie jednostek dewiacyjnych, ale także zwykłych obywateli);
skutek dezorganizujący – szkody, które wyniknęły z wcześniej wymienionych trzeba odbudować. Niektórych szkód nie da się odbudować, co prowadzi do trwałej dezorganizacji;
skutek niepewności – ludzie potrzebują pewności, że ich działania przyniosą pozytywny skutek, a zachowania patologiczne zmniejszają tą pewność;
skutek eliminujący – eliminacja zachowań pozytywnych, np. osoby dewiacyjne odnoszą korzyści ze swojego patologicznego zachowania, więc ludzie dotychczas przestrzegający zasad stają się dewiantami;
skutek powielenia- powielanie zachowań negatywnych;
skutek szkolenia- uczenie się zachowań negatywnych nie mając nawet kontaktu z dewiantem, np. dana kultura przejmuje negatywny wzorzec.
2) Skutki społecznie pozytywne
skutek definicyjny – żeby wiedzieć, co jest dobre musi istnieć zło. Patologia wskazuje nam (zwłaszcza jeśli jest karana), jakie zachowania są dobre;
skutek jednoczący – patologia jest odczuwana jako zagrożenie, więc następuje reakcja obronna (jednoczymy się i odrzucamy dewianta);
skutek zabezpieczająco-ostrzegawczy – występowanie patologii może ostrzegać nas przed pojawieniem się gorszych patologii (znak, że coś trzeba poprawić).
Teorie patologii społecznych
I. Teorie, które ujmują rzeczywistość społeczną:
1) Ujęcie funkcjonalne – społeczeństwo to stabilny system, który jest w stanie równowagi (panuje ogólna harmonia), co do norm i wartości społecznych panuje powszechna zgoda. W tym ujęciu istota patologii tkwi w naturze czynu – on jest po prostu zły, bo ustalone normy i wartości są po prostu dobre. W wyniku socjalizacji ludzie są dobrze przystosowani do funkcjonowania w społeczeństwie, dlatego pojawia się pytanie: Skąd się biorą patologie? Uznaje się, więc że patologia jest uwarunkowana indywidualnymi cechami jednostki.
2) Ujęcie konfliktowe (tej nazwy nie jestem pewna ) – społeczeństwo jest niestabilne, zachodzą ciągłe zmiany i pojawiają się konflikty wynikające ze zróżnicowania grup społecznych. Normy i wartości społeczne są determinowane przez elity, ponieważ ustalone przez nich normy i wartości chronią ich interesy. Patologia w tym ujęciu ma charakter kulturowo zróżnicowany. Grupy dominujące arbitralnie uważają pewne cechy za złe, dzięki temu utrzymują się przy władzy. Dewiacja jest dalszą formą konfliktu pomiędzy uprzywilejowanymi, a biedniejszymi. System uznaje, co jest złe ( chociaż samo w sobie nie jest złe, np. łamanie zasad segregacji rasowej, nie jest czynem złym, ale przez przedstawicieli elity rasy białej było łamaniem zasad).
Oba te ujęcia uznaje się za komplementarne (nie muszą się wykluczać).
II. Jak rozwijało się postrzeganie patologii społecznych na przestrzeni lat:
W USA od początku XX w. zaczęło się dynamicznie rozwijać zainteresowanie pojęciem patologii.
1) Perspektywa patologii społecznej <1900 – 1918r.>
Pod wpływem organizacyzmu (społeczeństwo porównywane do organizmu) ujmowano patologię jako chorobę – łamanie norm moralnych.
Przyczyny: wady jednostki (przede wszystkim biologiczne)
Sposoby rozwiązywania: eugenika (pseudonauka zajmująca się selektywnym rozmnażaniem).
2) Perspektywa dezorganizacji społeczeństwa <1918 – 1925r.>
Wraz z intensywnymi migracjami (głownie z Europy), urbanizacją i szybkim rozwojem w USA pojawiła się nowa ludność zupełnie odmienna kulturowo.
Pojawiły się nowe problemy tj. bezrobocie, osłabienie kontroli społecznej, co poprowadziło do powstawania gangów. Nastąpiła dezorganizacja społeczeństwa (normy nie nadążały za zmianami ekonomicznymi/napłynęły nowe normy z innych kultur).
Przyczyna: dezorganizacja społeczeństwa
Sposoby rozwiązywania: Ponowna organizacja społeczeństwa, które po uporządkowaniu samo wchłonie/zneutralizuje patologię.
3) Perspektywa konfliktu wartości <1935 – 1950r.>
Problemy/patologie społeczne tworzą także subiektywne odczucia (dopóki nie zauważymy, że coś jest problemem, nie uznajemy tego za coś patologicznego).
Najpierw musimy uświadomić sobie problem (ciężko ustalić co jest problemem dla ogółu społeczeństwa – każdy odbiera daną sytuację inaczej). Potem musi nastąpić próba jego rozwiązania (trzeba ustalić, co powinno się zrobić, by rozwiązać problem).
4) Perspektywa/Koncepcja dewiacji <lata 50 i 70>
Sytuacja, która narusza normę jest dewiacją.
Przyczyny: niewłaściwa socjalizacja lub socjalizacja może zostać przeprowadzona właściwie, ale warunki społeczne nie będą się zgadzać z tymi wyuczonymi normami.
Sposoby rozwiązywania: resocjalizacja.
5) Koncepcja naznaczenia
Patologią jest zachowanie nazwane/zdefiniowane jako dewiacyjne.
Sposoby rozwiązywania: zwrócenie uwagi na te zachowania, karanie ich, ale nie powinno się naznaczać danej osoby na całe życie jako dewianta (może to pogłębić jego negatywne zachowanie).
Bardzo ważną role odgrywa to jakie osoby dokonują etykietowania – naznaczania zachowań jako dewiacyjnych.
6) Teorie krytyczne (wywodzą się z perspektywy konfliktu wartości)
Przyczyny: patologie wynikają z dominacji, wyzysku pewnych grup nad innymi. Tkwią w strukturze społeczeństwa.
7) Perspektywa konstrukcjonizmu
Wywodzi się z interakcjonizmu społecznego. Kładzie się nacisk na znaczenia jakie jednostki przypisują danym zjawiskom społecznym. To jednostki maja wpływ na nazwanie/określenie patologii.
Czyli dewiacją jest to, co w toku interakcji zostanie tak zdefiniowane przez jednostki.
Pojawia się niezadowolenie rozmowa (interakcja) definiowanie tego jako problemu instytucje zaczynają uznawać to za problem podjęcie decyzji o sposobach rozwiązania problemu rozwiązanie.
III. Teorie anomii wg R. Mertona (reprezentant ujęcia funkcjonalnego)
wg niego:
1) Ramy ludzkich zachowań tworzy istniejący w danym społeczeństwie porządek normatywny.
2) Ludzie są istotami racjonalnymi, czyli będą dążyć do zaspokojenia swoich potrzeb w sposób optymalny.
3) Te potrzeby są kulturowo wytwarzane i socjalizowane przez człowieka (kulturowo określone cele).
4)Sposoby ich osiągania są kulturowo ustalone i w procesie socjalizacji przyswojone (kulturowo akceptowane środki są zawarte w normach)
5) Patologia występuje, gdy wadliwy jest sam porządek społeczny (istnieje rozdźwięk pomiędzy kulturowo określonymi celami i kulturowo akceptowanymi środkami) – prowadzi to do anomii tzn. jednostka odczuwa zagubienie.
6) Dewiacja pojawi się, ponieważ kładzie się nacisk na osiąganie kulturowo określonych celów, a nie można ich zdobyć za pomocą kulturowo akceptowanych środków.
Rodzaje przystosowania się do tej sytuacji:
| X | Kulturowo określone cele | Kulturowo akceptowane środki |
|---|---|---|
| KONFORMIZM | + | + |
| INNOWACJA | + | - |
| RYTUALIZM | - | + |
| WYCOFANIE | - | - |
| BUNT | +/- | +/- |
Konformizm- jednostka akceptuje cele i środki nawet w sytuacji, gdy się wykluczają.
Innowacja- akceptuje sie cele, ale środki odrzuca, dlatego wynajduje nowe.
Rytualizm- jednostka traci z oczu cele bądź świadomie je odrzuca, ale w pełni akceptuje środki ich osiągania, np. urzędnicy.
Wycofanie- odrzucanie celów i środków, ale nie zastępowanie ich niczym nowym, np. narkomani, włóczędzy.
Bunt- odrzuca cele i środki, ale chce je zastąpić czymś nowym, np. reformatorzy, rewolucjoniści.