Wspieranie rozwoju

ucznia zdolnego

„Tylko wtedy traktujemy dzieci w sposób

demokratyczny i zgodny z naturą równości, gdy

zapewniamy każdemu dziecku optymalne warunki

rozwoju, stosowne do jego możliwości.”

J. L. French

Żyjemy w czasach, w których rozwój cywilizacji wymaga od ludzi zwiększonej i bardziej odpowiedzialnej sprawności działania. W tych warunkach niezwykle realnego znaczenia nabiera wyeksponowanie twórczych zdolności człowieka, rozwoju człowieka, jako celu samego dla siebie.

Okres wczesnoszkolny uznawany jest przez psychologów za szczególnie znaczący dla rozwoju zdolności intelektualnych i kierunkowych dziecka oraz dalszych jego postępów. Istotny wpływ na funkcjonowanie uczniów uzdolnionych mają warunki społeczno-środowiskowe, np. rodzina, szkoła, środowisko.

Celowe i zamierzone oddziaływanie na uczniów zdolnych jest możliwe po dość dokładnej ich identyfikacji. W procesie identyfikacji uczniów zdolnych należy przewidzieć trzy zasadnicze sytuacje.

• Pierwsza sytuacja dotyczyć będzie wszystkich uczniów zdolnych, którzy sami się ujawniają, głównie swoim zachowaniem, aktywnością, wiedzą. Trzeba tą identyfikację wstępnie akceptować, ale prowadzić przez dłuższy czas obserwacje i badania nad nimi, aby potwierdzić uzdolnienia, a raczej określić, jakiego rzeczywiście są rodzaju, aby właściwie stymulować rozwój.

• Druga sytuacja związana będzie z tymi uczniami, co do których przypuszczamy, że są uzdolnieni, ale mamy wątpliwości i nie wiemy jakiego rodzaju są to uzdolnienia.

• I sytuacja trzecia: to pozostali uczniowie, wśród których trzeba odkryć, odnaleźć uzdolnionych i rozwinąć tak, aby ich zdolności, czasami bardzo specyficzne, zaczęły się ujawniać.

Zdolności ogólne utożsamia się zazwyczaj z inteligencją, kierunkowe zaś, zwane też uzdolnieniami, w przypadku dzieci, dzieli się zgodnie z dziedzinami wiedzy lub umiejętności na: matematyczne, językowe, techniczne, muzyczne, plastyczne itp.

Uczeń zdolny to taki, który w podobnych warunkach przewyższa innych uczniów w wykonaniu tych samych działań. Osiągnięcia ucznia zdolnego w nauce i innych dziedzinach są najczęściej wysokie, oryginalne i twórcze. Uczniowie o wysokim ilorazie inteligencji uczą się szybciej i z mniejszym wysiłkiem, poszukują nietypowych problemów oraz ciekawych metod rozwiązywania zadań, potrafią uczyć się treści o wysokim poziomie trudności. Odznaczają się ogromnymi zdolnościami obserwacji, wyobraźnią i fantazją. Zauważają wszystkie inne szczegóły, odróżniają rzeczy istotne od nieistotnych. Dzieci zdolne cechują się głębszymi dążeniami poznawczymi, większą oryginalnością myślenia. Charakteryzuje je także wyższy poziom wiary we własne siły i zaufania do samych siebie, silne dążenia do osiągnięć, zwłaszcza na polu intelektualnym.

Cechy charakteryzujące uczniów zdolnych

Obserwacja dzieci uzdolnionych pozwala na wyodrębnienie pewnych charakterystycznych dla nich cech. Poza oczywistym ponadprzeciętnym rozwojem intelektu należy wymienić:

• szybkie zapamiętywanie, prawidłowe kojarzenie i rozumowanie,

• ciekawość świata i ludzi, dar bystrej obserwacji otoczenia,

• dociekliwość, zadawanie dużej ilości pytań,

• szeroki wachlarz zainteresowań, dużo wiadomości pozaszkolnych, niekiedy ukierunkowane uzdolnienia i pasje,

• wykonywanie zadań umysłowych z przyjemnością, umiejętność skupiania uwagi przez dłuższy czas na tym, co je interesuje,

• bogata wyobraźnia, ciekawe, oryginalne pomysły. Potrzeba wyrażania swoich wrażeń, myśli, i emocji w różnej formie, np. w muzyce, tańcu, plastyce, w słowie lub piśmie.

• niezależna postawa, obrona swoich poglądów i pomysłów,

• poczucie humoru.

Warto dodać, że nie zawsze dzieci zdolne otrzymują w szkole dobre oceny. Niejednokrotnie bywa tak, że uczeń zdolny z powodu częstego zadawania pytań lub swej nadpobudliwości ruchowej bądź innych zachowań jest kłopotliwy dla nauczyciela, co wpływa na sposób jego oceniania. Obserwujemy więc często rozbieżności rzeczywistych zdolności ucznia z jego wynikami szkolnymi. Najczęściej spotykane negatywne cechy niektórych dzieci zdolnych hamujące ich rozwój intelektualno-emocjonalny to:

• trudności w przystosowaniu się do grupy (chęć ciągłego imponowania, dominowania, postawa rywalizacyjna),

• zarozumiałość, okazywanie lekceważenia rówieśnikom i nauczycielom,

• egocentryzm, koncentracja na sobie, „zamęczanie nauczyciela”,

• trudności w przechodzeniu od wiadomości do umiejętności, demonstrowanie wiedzy encyklopedycznej,

• chwiejność emocjonalna, nieśmiałość lub nadpobudliwość psychoruchowa, zachowania agresywne bądź lękowe.

Do wyodrębniania jednostek zdolnych służą wypracowane przez psychologię metody, np. testy inteligencji i zdolności specjalnych oraz testy osobowości. Zdolności poznaje się najlepiej poprzez obserwację procesów i wyników działalności jednostki. Możliwości takiej obserwacji mają przede wszystkim rodzice i nauczyciele. Oni też pierwsi zwracają uwagę na dzieci wyróżniające się wysokimi lub wybitnymi zdolnościami w jakimś kierunku.

Z najkorzystniejszą sytuacją rozwoju zdolności mamy do czynienia wówczas, gdy wysokim uzdolnieniom towarzyszą silne zainteresowania określoną dziedziną oraz duża pracowitość i ukierunkowane aspiracje. Skuteczne kształcenie zdolności wiąże się ściśle z charakterem szkoły, jej organizacją i działalnością pedagogiczną oraz warunkami pracy.

Zadaniem nauczyciela nauczania zintegrowanego jest organizowanie pracy uczniów w celu samodzielnego zdobywania wiadomości, wskazywania im źródeł ich zdobywania, naprowadzanie na właściwe sposoby korzystania z nich, przygotowanie uczniów do samodzielnego szukania wiedzy i jej przetwarzania, a tym samym kształcenie odpowiednich umiejętności umysłowych i praktycznych.

Najwięcej możliwości rozwijania zdolności i aktywności twórczej stwarza praca indywidualna, a przede wszystkim praca indywidualna – zróżnicowana, dostosowana do możliwości poznawczych uczniów, ich uzdolnień i umiejętności. Jednak w przypadku nauczania początkowego ta forma organizacji pracy uczniów na lekcji musi być uzupełniona pracą grupową lub zbiorową. Praca indywidualna dominuje też podczas pracy domowej.

Uczniowie zdolni mają odmienne od swych rówieśników potrzeby rozwojowe. Zaspokojenie tych potrzeb wymaga odpowiedniego nauczania. Wymagają oni organizowania zajęć pozalekcyjnych, indywidualizacji procesu kształcenia, prowadzenia nauczania wielopoziomowego oraz kształcenia metodami wyzwalającymi aktywność.

Aby u uczniów nastąpiło twórcze myślenie oraz rozwój zdolności muszą być spełnione określone warunki:

1. Warunki emocjonalne, stwarzające odpowiednia atmosferę w grupie uczniów i poczucie bezpieczeństwa:

   • akceptacja i uznanie każdego ucznia jako indywidualnej wartości;

   • zapewnienie klimatu życzliwości, swobody wyboru działania, osobistego stosunku do wykonywanych czynności;

   • pozytywne reagowanie na wszelkie komunikaty ze strony uczniów;

   • stwarzanie okazji do przejawiania przez uczniów ciekawości, własnych zainteresowań, odwagi w myśleniu i działaniu;

   • otwarta postawa nauczyciela i uczniów na otoczenie i bodźce z niego płynące;

   • unikanie osądzania, krytykowania, tłumienia inicjatyw.

2. Warunki metodyczne, związane z charakterem wykonywanych przez dzieci zadań i okolicznościami im towarzyszącymi:

• stwarzanie okazji do swobodnej ekspresji uczuć i myśli;

• troska, by pierwsze kontakty dziecka z nowymi dla niego sposobami działania były pozytywne, im młodsze dziecko, tym mniej powinno spotykać takich sytuacji, w których ucząc się czegoś nowego, doznaje niepowodzeń;

• zapewnienie swobody, co do sposobu wykonywania danego zadania;

• przyznanie prawa do błędów, poprawiania tego co robi, czasu na szukanie, eksperymentowanie, próbowanie;

• rozmawianie o tym, co dziecko zrobiło, co robi i zamierza robić;

• przywiązywanie uwagi nie tyle do efektów działania dziecka, ile do przebiegu i sposobu realizacji;

• unikanie porównywania między sobą prac twórczych dzieci;

• organizowanie bogatego środowiska zewnętrznego, pobudzającego do gromadzenia różnych doświadczeń i dzielenia się nimi z innymi;

• wykorzystywanie w toku działalności szkolnej i pozaszkolnej efektów twórczych działań dzieci.

1. Warunki materialne, umożliwiające dzieciom rozwój zdolności i twórczą działalność z wykorzystaniem rozmaitych środków:

• zapoznanie z różnymi technikami uczenia się, nazywania i wyrażania własnych myśli i przeżyć;

• organizowanie wielostronnych kontaktów ze środowiskiem przyrodniczym, społecznym, kulturalnym i technicznym w formie poznania bezpośredniego i pośredniego;

• zapewnienie kontaktu z różnorodnymi dziełami sztuki oraz ukazywanie sposobów ich poznawania, uwrażliwianie na wartości w nich zawarte.

Szkoła powinna stwarzać uczniom warunki zarówno do rzetelnej pracy, jak również i beztroskiej zabawy. Uczeń uzdolniony powinien być wychowywany w atmosferze aktywnego uczestnictwa i działania oraz twórczych poszukiwań. Rozbudzenie u niego wyobraźni i fantazji, pracowitości i krytycznego stosunku do rzeczywistości to główne kierunki jego rozwoju.

Nie wolno pozostawić jednostek zdolnych własnemu losowi, gdyż wiąże się to nie tylko ze stratą dla nich, ale i dla zbiorowości.

Cele ogólne pracy z uczniem zdolnym

1. Identyfikowanie uzdolnień i zainteresowań uczniów.

2. Wyposażenie uczniów w usystematyzowane podstawy wiedzy o przyrodzie, społeczeństwie, kulturze, ze szczególnym uwzględnieniem wiedzy matematycznej i przyrodniczej.

3. Rozwinięcie zdolności poznawczych, zwłaszcza zdolności do samodzielnego, krytycznego myślenia i działania.

4. Wdrożenie uczniów do dostrzegania, formułowania i rozwiązywania teoretycznych i praktycznych problemów.

5. Ukształtowanie uzdolnień i zainteresowań kierunkowych.

6. Ugruntowanie umiejętności uczenia się i organizacji pracy samokształceniowej – indywidualnej i zespołowej.

7. Ukształtowanie poznawczych postaw twórczych.

8. Ukształtowanie postaw społeczno-moralnych.

9. Wyrobienie pożądanych cech charakteru, takich jak: poczucie obowiązku, pracowitość, wytrwałość, dokładność, systematyczność, odpowiedzialność.

10. Rozwój świadomej dyscypliny i odpowiedzialności za wypełnianie podjętych przez uczniów zadań.

Formy pracy z uczniem zdolnym

1. Wzbogacanie

Polega na przystosowaniu nauczania do możliwości intelektualnych uczniów, w rezultacie czego zwiększa się intensywność pracy poszczególnych podgrup lub jednostek.

• pionowe: stanowi uzupełnienie, poszerzenie jakiegoś zakresu wiedzy opanowywanego przez całą grupę.

• poziome: dostarczenie w trakcie nauki większej liczby zadań o tym samym poziomie trudności.

1. Akceleracja

• wcześniejsze rozpoczynanie nauki,

• podwójna promocja,

• szybsze przerabianie materiału,

• system bezklasowego nauczania,

• wcześniejsze kończenie szkoły i przechodzenie na następny szczebel nauczania.

1. Grupowanie

• grupowanie według poziomu zdolności (podstawą tworzenia grup jest iloraz inteligencji lub poziom umiejętności szkolnych),

• grupowanie według rodzaju zdolności,

• specjalne klasy i specjalni nauczyciele,

• ciągi klas na tym samym poziomie nauczania.

1. Nauka indywidualna

Organizowanie różnych form opieki nad wyróżniającymi się uczniami w klasie lub szkole, a także podczas zajęć pozalekcyjnych i pozaprogramowych.

1. Konsultacje

2. Doradztwo

Stosowane jest wobec uczniów o szczególnych zdolnościach i specjalnych potrzebach.

Działania nastawione na rozwijanie zdolności

1. Szybszy rozwój uczniów zdolnych

• karty samokontrole ułożone tematycznie,

• karty rozwoju (rozszerzające), zawierające materiał o szerszym zakresie i wyższym poziomie trudności,

• karty samokształceniowe do wyboru przez uczniów,

• karty uzupełniające dla uczniów mających luki w opanowaniu wiedzy.

1. Wyposażenie uczniów w większy zakres wiedzy

• przydziały indywidualne (np. prace twórcze wymagające specjalnych zdolności),

• zajęcia pozalekcyjne poświęcone rozwijaniu szczególnych zdolności.

1. Umożliwienie uczniom zdolnym uzyskania wiedzy o wyższym poziomie trudności, zgodnie z ich poziomem rozwoju intelektualnego, poziomem zdolności i uzdolnień

• kształcenie wielopoziomowe – różnicowanie poziomu trudności,

• łączenie problemowej metody kształcenia z wyodrębnieniem grup uczniów o różnych predyspozycjach do nauki,

• dobór właściwych środków dydaktycznych w celu wywołania przeżyć uczniów.

1. Kształtowanie uczniów zdolnych myślenia twórczego, rozwijanie oryginalności

• zachęcanie uczniów do poszukiwania nowych rozwiązań (stosowanie nauczania problemowego),

• rozwijanie cech osobowości uznanych jako szczególnie potrzebne w procesie myślenia twórczego: wytrwałości, niezależności sądów, silnej motywacji do działania, do zachowań oryginalnych),

• rozwijanie dyspozycji twórczych u uczniów uzdolnionych artystycznie.

Wybrane metody pracy z uczniem zdolnym

1. Metody problemowe

• aktywizujące: dyskusja dydaktyczna (burza mózgów, śnieżna kula), gry dydaktyczne, metoda ról, drama.

• operatywne: praca z mapą, analizowanie diagramów, schematów, rysunków.

2. Metody eksponujące

• modelowanie

• ćwiczenia techniczne (wykonywanie map, rysunków, diagramów),

• rozwiązywanie zadań (obliczanie),

• metoda projektu,

• metody badawcze, obserwacje, eksperyment, wywiad).

2. Metody programowe

• z użyciem podręcznika,

• z użyciem komputera.

Etapy pracy z uczniem zdolnym

1. Organizacja wstępna

• wyłonienie z całej grupy uczniów zdolnych,

• wprowadzenie w techniki pracy,

• ustalenie kanałów wymiany informacji,

• przygotowanie i przedstawienie uczniom zadań do wykonania i programu pracy.

2. Praca samodzielna i niezależna oraz w różnym stopniu indywidualna

   • ustalenie programu działań, form i organizacji pracy oraz sposobów demonstrowania jej rezultatów,

   • realizacja planu pracy indywidualnej i grupowej,

   • konsultacje z nauczycielem,

   • wspólne sesje, poświęcone omawianiu przebiegu pracy i ocenie jej rezultatów,

3. Podsumowanie wyników i sformułowanie wniosków

• ponowne przemyślenie omawianego problemu,

• krytyczne ocenienie prac własnych i cudzych.

Warto pamiętać, że:

• najważniejszym etapem życia, w którym można wpływać na wszechstronny rozwój dziecka, jest okres od urodzenia do 10 roku życia. Pierwsze lata życia dziecka mają szczególne znaczenie dla rozwoju w okresach późniejszych;

• najkorzystniejszy z punktu widzenia przyszłości dziecka jest rozwój wszechstronny i harmonijny, zakłócenia w jednej dziedzinie mogą bowiem powodować ograniczenia w pozostałych;

• w im większym stopniu działanie pobudzające rozwój zdolności angażuje energię, zapał i umysł dziecka, tym intensywniej rozwijają się jego zdolności;

• mimo predyspozycji niektóre zdolności nie ujawniają się i nie rozwijają, jeśli dziecko nie ma odpowiedniej pomocy, zachęt, ukierunkowania, możliwości ćwiczenia i sprawdzania się;

• dzieci wdrożone do twórczego myślenia na początku swojej kariery szkolnej nabierają nawyków samodzielnej, twórczej aktywności w różnych dziedzinach;

• ważny jest stosunek najbliższego otoczenia dziecka do uczenia się, do nabywania nowej wiedzy i umiejętności. Jest to postawa zachwytu nad rozwojem dodatnich cech u dziecka, postawa szacunku dla kompetencji intelektualnych i społecznych, zachowania, które są dla dziecka bodźcem do ciągłego rozwoju;

• w niesprzyjających warunkach rozwój zdolności może ulec częściowemu lub prawie całkowitemu zahamowaniu.

By rozwijać zdolności uczniów, należy pamiętać o:

• stopniowym zwiększaniu wymagań, jednak nie przekraczając możliwości ucznia,

• ciekawym prowadzeniu lekcji – wprowadzeniu inspirujących elementów materiału, wykorzystaniu wiadomości pozaszkolnych, prowadzeniu zajęć w oparciu o pracę grupowa uczniów i samopomoc koleżeńską,

• realizacji indywidualnego toku nauczania z poszczególnych przedmiotów lub przenoszeniu do klas programowo wyższych z jednego lub kilku przedmiotów, o ile jest to uzasadnione względami społecznymi,

• zachęcaniu do wymyślania, tworzenia rzeczy w sposób społecznie użyteczny, oryginalny i dotychczas nieznany,

• uczeniu twórczego rozwiązywania problemów, motywowaniu do samodzielności i podejmowania inicjatyw,

• zachęcaniu do konfrontacji wiedzy w konkursach, olimpiadach,

• wskazywaniu dodatkowych źródeł wiedzy oraz inspirowaniu do korzystania z rozmaitych zajęć pozalekcyjnych w celu rozwijania zainteresowań oraz aktywności poznawczej,

• stwarzaniu atmosfery akceptacji, wyrażaniu zadowolenia z sukcesów, uczeniu przyjmowania uwag i radzenia sobie z niepowodzeniami.

Dzieci uzdolnione: lista kontrolna dla nauczycieli

Wyjątkowo uzdolnione dzieci można scharakteryzować za pomocą poniższej listy. Dziecko posiadające większość cech wymienionych w liście (oprócz tych z gwiazdkami) jest prawdopodobnie utalentowane i mające ponadprzeciętne osiągnięcia w edukacji.

	1.	Posiada nieprzeciętne możliwości rozumowania, radzenia sobie z abstrakcją, generalizowaniem faktów, rozumienia znaczeń i widzenia powiązań między nimi.
	2.	Posiada wielką ciekawość poznawczą.
*	3.	Uczy się łatwo i szybko.
	4.	Ma szerokie zainteresowania.
	5.	Posiada szeroką rozpiętość uwagi, która umożliwia mu koncentrowanie się i bycie wytrwałym w rozwiązywaniu i pogłębianiu zainteresowań.
	6.	Jest nieprzeciętnie w ilości i jakości słownictwa, w porównaniu z dziećmi w jego wieku.
	7.	Posiada zdolność do samodzielnej, efektywnej pracy.
*	8.	Wcześnie nauczyło się czytać (często długo przed rozpoczęciem szkoły).
	9.	Posiada umiejętność wnikliwej obserwacji.
	10.	Okazuje inicjatywę i oryginalność w pracy umysłowej.
	11.	Czujnie i szybko odpowiada na nowe idee.
	12.	Ma zdolność szybkiego zapamiętywania.
	13.	Interesuje się bardzo naturą człowieka i świata (problem pochodzenia, przeznaczenia etc.)
	14.	Posiada niezwykłą wyobraźnię.
	15.	Potrafi łatwo podążać za złożonymi wskazówkami.
*	16.	Szybko czyta.
	17.	Ma wiele zainteresowań (hobby).
*	18.	Ma zainteresowania czytelnicze z wielu przedmiotów.
*	19.	Często i efektywnie korzysta z biblioteki.
*	20.	Jest świetnie w matematyce, szczególnie w rozwiązywaniu problemów.

Instytucje działające na rzecz dzieci zdolnych:

• Krajowy Fundusz na Rzecz Dzieci

00 - 791 Warszawa, ul. Chocimska 14,

tel. [phone]

• Centrum Informacyjno-Konsultacyne ds. Dzieci Zdolnych

02 – 026 Warszawa, ul. Raszyńska 8/10,

tel. [phone]

• Stowarzyszenie Szkół Twórczych

01 – 922 Warszawa, ul. Conrada 21/78,

tel. [phone]; 34-58-54

• Stowarzyszenie Szkół Aktywnych

03 – 948 Warszawa, ul. Saska 59,

tel. [phone]

• Ośrodek Promocji Talentów

01 – 737 Warszawa, ul. Elbląska 51,

tel. [phone]

• Fundusz Pomocy Młodym Talentom Jolanty i Aleksandra Kwaśniewskich

Kancelaria Prezydenta RP, 00 – 902 Warszawa, Wiejska 10,

tel. [phone]

• Fundacja Ewy Czeszejko-Sochackiej. Promocja Talentu

01 – 803 Warszawa, ul. Cegłowska 28,

tel. [phone]

• „Primus Inter Pares” Fundacja na rzecz młodzieży wybitnie zdolnej i jej nauczycieli

00 – 950 Warszawa, ul. Tamka 45/9,

tel. [phone]

• Fundacja im. Stefana Batorego

00 – 586 Warszawa, ul. Flory 9,

tel. [phone]

• Centrum Edukacji Artystycznej

00 -071 Warszawa, ul. Krakowskie Przedmieście 21/23,

tel. [phone]

Polecana literatura:

1. Bandura L. Uczniowie zdolni i kierowanie ich kształceniem, Nasza Księgarnia, Warszawa 1974

2. de Bono E., Naucz swoje dziecko myśleć, Wydawnictwo „Prima”, Warszawa 1994

3. de Bono E., Naucz się kreatywnego myślenia, Wydawnictwo „Prima”, Warszawa 1995

4. Eby J. Smutny J. Jak kształcić uzdolnienia dzieci i młodzieży, WSiP, Warszawa 1998

5. Gondzik E. Praca z uczniem zdolnym, Katowice 1973

6. Gozdek-Michaelis K. Supermożliwości twojego umysłu, Agencja Wydawnicza „Comes”, Warszawa 1995

7. Kielar-Turska M. Jak pomagać dziecku w poznawaniu świata? WSiP, Warszawa 1994

8. Kujawiński J. Rozwijanie aktywności twórczej uczniów klas początkowych, WSiP, Warszawa 1990

9. Lewowicki T. Kształcenie uczniów zdolnych, WSiP, Warszawa 1980

10. Levis D. Jak wychować dziecko zdolne?, PZWL, Warszawa 1988

11. Nakoneczna D. Kształcenie wielostronne, stymulujące rozwój uzdolnień, WSiP, Warszawa 1980

12. Painter L. J. Kim są wybitni? WSiP, Warszawa 1993

13. Partyka M. Zdolni, utalentowani, twórczy, CMPP-P MEN, Warszawa 1999

14. Puślecki W. Wspieranie elementarnych zdolności twórczych uczniów, Kraków 1999

15. Rimm Sylvia B. Bariery szkolnej kariery. Dlaczego dzieci zdolne mają słabe stopnie?, WSiP, Warszawa 1994

16. Stasiakiewicz M. Twórcza aktywność dziecka jako czynnik jego rozwoju, „Życie Szkoły”, 1980