GEOGRAFIA GLEB ŚWIATA

PAS POLARNY (7,6%)

• Wyspy Morza Arktycznego

• Północne obrzeżenie kontynentów: Europy, Azji, Ameryki Północnej

• Wolne od lodu części Antarktydy

  • Obszar arktyczny – grunty (gleby) poligonalne i strukturalne

  • Obszar tundrowy – gleby glejowe

Obszar arktyczny

• Surowe warunki klimatyczne (-10 do -14), niskie opady (150-300 mm)

• Silne wiatry

• Wieloletnie zmarzlina (40 zm, 2-2,5 miesiąca)

• Skąpa roślinność (porosty, mchy, trawy)

• Skały starsze przykryte osadami plejstoceńskimi i koloceńskimi

• Powszechny rozwój procesów mrozowych

• Wietrzenie fizyczne

• Powstawanie szczelin i sieci poligonalnych

• Kriogeniczna segregacja materiału

• Gleby (grunty) strefowe – inicjalne

  • Poligonalne (komórkowe) – materiał jednorodny pod względem uziarnienia

  • Strukturalne – materiał o zróżnicowanym uziarnieniu: pierścienie kamieniste, wieloboki kamieniste, wyspy ziemne

Obszar tundrowy

• Niska średnia temp. Roczna (-2 do -12)

• Długa i surowa zima, krótkie i chłodne lato

• Niskie opady (140-400 mm)

• Wieloletnia zmarzlina (50-60 cm)

• Roślinność: porosty, mchy, turzyce, krzewy i krzewinki

• Skały starsze przykryte osadami plejstoceńskimi i holoceńskimi

• Dominujący proces glebotwórczy – glejowy

• Gleby strefowe – gleby glejowe

  • Niebiesko-zielonkawa barwa materiału glebowego lub glejowa plamistość

  • Słabo wyrażony poziom A

  • Zawartość próchnicy ok. 1%

  • Odczyn kwaśny

  • Baza paszowa dla hodowli reniferów

PAS BOREALNY (15,6%)

• Głównie na półkuli północnej

Marzłociowa strefa tajgi (34%)

• Środkowa i Wschodnia Syberia, Ameryka Północna

• Chłodny klimat kontynentalny z małą ilością opadów

• Wieloletnia zmarzlina

• Roślinność – lasy iglaste (z modrzewiem)

• Skały starsze i plejstoceńskie (utwory lessobodobne)

• Gleby strefowe – gleby marzłociowe

  • Gleby nadmiernie uwilgotnione, oglejone

  • Akumulacja związków chemicznych (w tym Fe) w górnej części profilu i tuż nad zmarzliną

  • Podtypy: gleby marzłociowe glejowe, kwaśne, ilaziste, płowe (Jakucja)

  • Hodowla reniferów i bydła, uprawa jęczmienia

Bezmarzłociowa strefa tajgi (66%)

• Europa Północna, zachodnia Syberia, Kanada, Alaska

• Cieplejsza i bardziej wilgotna od marzłociowej strefy tajgi

• Opady: 350 – 1000 mm

• Skały: utwory lodowcowe i wodnolodowcowe

• Roślinność: lasy iglaste przechodzące ku południowi w lasy liściaste

• Grunty orne 6%

• Gleby strefowe:

  • Podstrefa tajgi północnej:

    • Gleby bielicowe, opadowo-glejowe

    • Podbury

  • Podstrefa tajgi środkowej:

    • Gleby bielicowe i bielice

  • Podstrefa tajgi południowej:

    • Gleby płowe zaciekowe (darniowo-bielicowe)

    • Gleby płowe

PAS SUBBOREALNY (18,3%)

Strefa wilgotna (28%)

• Oceaniczne wybrzeża kontynentów

• Naturalna roślinność: lasy liściaste i lasy mieszane

• Najintensywniej zagospodarowany i rolniczo użytkowany obszar Ziemi

• Gleby strefowe: gleby brunatne, płowe, rdzawe, bielicowe, bielice

Strefa przejściowa (46%)

• Ukraina, Rosja, Chiny, środkowa część USA

• Spichlerz zbożowy świata

• Roślinność stepów i prerii oraz lasostepu

• Skały: lessy, utwory lessopodobne, gliny morenowe

• Gleby strefowe:

  • czarnoziemne gleby prerii –bruniziemy – w obszarach o nieco większym wpływie klimatu oceanicznego – miejsce pośrednie między glebami brunatnymi a czernoziemami

  • szare gleby leśne – w obszarach kontynentalnych – miejsce pośrednie między glebami darniowo-bielicowymi a czarnoziemami

  • czarnoziemy

  • gleby kasztanowe

Szare gleby leśne

• Lasostep (lasy liściaste z udziałem roślinności zielnej)

• Klimat kontynentalny

• Opady 400-600 mm

• miąższość A – 10-35 cm

• zawartość próchnicy 2-8%

• przemieszczenie frakcji iłowej i tlenków Fe

• odczyn słabo kwaśny > obojętny > lekko zasadowy

• uprawa pszenicy, buraków cukrowych, kukurydzy; sadownictwo

Bruniziemy – czarnoziemne gleby prerii

• Dorzecze Misisipi i Missouri

• Roślinność prerii

• Opady do 1000 mm

• miąższość A – 30cm

• zawartość próchnicy 3-5%

• odczyn słabo kwaśny

• CaCO3 – na głębokości 150-180 cm

• Gleby bardzo żyzne; uprawa roślin zbożowych, okopowych i pastewnych

Czarnoziemy typowe

• Roślinność stepów i prerii

• Opady 550-300 mm

• Miąższość A – 100-120 cm

• Zawartość próchnicy 10-12%

• Odczyn obojętny

• Poziom wzbogacony w CaCO₃ na głębokości 70-80 cm

Gleby kasztanowe

• Suchy step

• Opady 350-200 mm

• Miąższość A – 35-40 cm

• Zawartość próchnicy 2,5-4,5%

• Odczyn lekko zasadowy

• Poziom wzbogacony w CaCO₃ na głębokości 30-40 cm

• Na głębokości ok. 100 cm – gips, głębiej – sole łatwiej rozpuszczalne w wodzie od gipsu (chlorki i siarczany sodu – sołońcowatość)

Strefa sucha (26%)

• Azja Środkowa, Ameryka Północna – okolice Wielkiego Jeziora Słonego, Ameryka Południowa – Patagonia

• Ważny region hodowli owiec i bydła

• Gleby strefowe: buroziemy (bure gleby półpustynne), gleby szarobure (pustynne)

  Buroziemy

• Roślinność półpustynna bylicowo-ostnicowa o niepełnym zwarciu

• Opady 150-200 mm

• Skały macierzyste: utwory lessobodobne, piaski, zwietrzeliny wapieni i łupków ilastych

• Mała zawartość próchnicy (do 2%)

• Węglany poniżej poziomu A, gips na głębokości 50-60 cm

• Odczyn zasadowy

• Akumulacja soli sodowych w górnej części profilu (sołońcowatość)

Gleby szarobure

• Roślinność efemeryczna, pustynna

• Opady 100-150 mm, maksimum wczesną wiosną

• Lato gorące i bezdeszczowe, zima chłodna

• Poziom A słabo wyrażony

• CaCO₃ od powierzchni, głębiej gips

• Odczyn zasadowy

• Sołońcowatość

PAS SUBTROPIKALNY (16,9%)

Granicę między pasek subborealnym i subtropikalnym wyznaczają uprawy subtropikalne:

• Jednoroczne (bawełna) – w obszarach kontynentalnych

• Wieloletnie (rośliny cytrusowe) – w obszarach oceanicznych

Na większej części pasa subtropikalnego można otrzymywać w ciągu 2 pełne zbiory niektórych upraw. W strefie przejściowej powtórny zasiew wymaga nawodnienia. W strefie suchej nawodnienia są konieczne przy obu zasiewach.

Strefa wilgotna (24%)

• Wschodnie wybrzeża kontynentów

• Opady ponad 2000 mm

• Gleby strefowe: żółtoziemy i czerwonoziemy, rubroziemy (gleby czerwonawoczarne)

Żółtoziemy i czerwonoziemy

• Roślinność: wilgotne lasy subtropikalne

• Skały: zwietrzeliny andezytów i bazaltów (czerwonoziemy) oraz łupków (żółtoziemy)

• Stosunkowo mała zawartość próchnicy w poziomie A (2-6%)

• Odczyn kwaśny

• Barwa żółta (getyt) lub czerwona (hematyt)

• Herbata, ryż i rośliny cytrusowe

Rubroziemy (gleby czerwonawoczarne)

• USA (Teksas, Oklahoma), południowa Brazylia, Urugwaj,Argentyna

• Prerie subtropikalne

• Miąższość A do 60 cm

• Zawartość próchnicy do 10%

• Brak CaCO₃

• Odczyn kwaśny

• Barwa czerwona

• Ryż, pszenica, kukurydza, herbata, bawełna

Strefa przejściowa (30%)

• Klimat śródziemnomorski

• Skały: zwietrzeliny wapieni i łupków zawierających CaCO3

• Gleby strefowe: gleby cynamonowe, gleby szarocynamonowe

Gleby cynamonowe

• Opady 500-600 mm

• Roślinność: kserotermiczne lasy z pokrywą trawiastą

• Miąższość A ok. 40 cm

• Zawartość próchnicy 2-7%

• Odczyn obojętny > słabo zasadowy

• Poziom węglanowy na głębokości ok. 50 cm

• Gleby żyzne; plantacje winnej latorośli, drzew cytrusowych i oliwkowych

• Latem konieczne nawodnienia

Gleby szarocynamonowe

• Opady do 500 mm

• Roślinność: kserotermiczne zarośla typu makia (macchia) i stepy subtropikalne

• Miąższość A – 30-40 cm

• Zawartość próchnicy 2-4%

• Odczyn słabo zasadowy > zasadowy

• Poziom węglanowy na głębokości 30-40 cm

• Uprawa roślin przy stosowaniu nawodnień

Strefa sucha (46%)

• Północna Sahara, Półwysep Arabski, Azja Mniejsza, środkowa Australia, środkowa część Chile

• Gleby strefowe: szaroziemy (ok. 25%), prymitywne gleby pustyń subtropikalnych (75%)

Szaroziemy

• Opady do 250 mm (zimą i wiosną)

• Roślinność: subtropikalne stepy i niskotrawiaste półsawanny

• Skały: lessy, utwory lessopodobne

• Zawartość próchnicy 1,5-4%

• Odczyn zasadowy

• Duża porowatość

• Pastwiska; przy nawodnieniach i nawożeniu – uprawa bawełny, kukurydzy oraz sadownictwo

PAS TROPIKALNY (41,6%)

W niektórych rejonach możliwość otrzymywania trzech pełnych zbiorów w ciągu roku. Rolnicze wykorzystanie gleb pasa - niewielkie (ok. 5%).

Strefa wilgotna (47%)

• Ameryka Środkowa i Południowa, Afryka (Kotlina Kongo i wybrzeże Zatoki Gwinejskiej), Półwyspy Indyjski i Indochiński, północna Australia, wyspy Archipelagu Malajskiego

• Gleby strefowe: czerwonożółte gleby ferralitowe, czerwone gleby ferralitowe

Czerwonożółte gleby ferralitowe

• Najcieplejsze i najwilgotniejsze rejony kuli ziemskiej (25-27°C, 2500 mm)

• Wilgotne lasy tropikalne

• Zwietrzeliny bazaltów, diorytów, granitów, gnejsów i gabra

• Miąższość A do 15 cm

• Zawartość próchnicy 1-3%

• Odczyn kwaśny

• Barwa czerwona (hematyt) i żółta (getyt)

• Duża zawartość kaolinitu

Czerwone gleby ferralitowe

• Opady 1300-1800 mm

• Okres suchy 3-4 m-ce

• Zmiennie wilgotne lasy tropikalne i wysokotrawiaste sawanny

• Miąższość A do 40 cm

• Zawartość próchnicy do 4%

• Czerwona barwa całego profilu (termiczna dehydratacja tlenków Fe w okresie suchym)

• Głębokie wysychanie gleby w okresie suchym

• Obecność konkrecji Fe (plintytu)

• Trzcina cukrowa, maniok, bataty, kakao

Strefa przejściowa (29%)

• Afryka (na N, E i S od strefy wilgotnej), zachodnia część Półwyspu Indyjskiego, północna Australia, Ameryka Południowa

• Gleby strefowe: gleby cynamonowoczerwone, gleby czerwonobure, gleby czarne

Czarne gleby tropikalne

• Opady: 750-1250 mm

• Roślinność: suche sawanny i prerie

• Skały: zwietrzeliny zasadowych skał magmowych zasobnych w Mg (gabra bazalty)

• Najbardziej urodzajne z wszystkich gleb tropikalnych

• Bawełna, pszenica, jęczmień

Strefa sucha (24%)

WAŻNIEJSZE GLEBY ŚRÓDSTREFOWE ŚWIATA

• Gleby bagienne

• Gleby glejowe

• Gleby aluwialne

• Czarne ziemie

• Smolnice

• Rędziny

• Sołonczaki

• Sołońce

• Sołodzie

• Podbieły

• Takyry (uzb. nieużytek)

Obszary aridowe (pustynne) Azji Środkowej, wśród strefowych gleb szaroburych pasa subborealnego.

Powstają w obbiżeniach terenu, w warunkach okresowego uwilgotnienia powierzchniowego, w wyniku powierzchniowego spływu okresowych wód opadowych lub na terenach okresowo zalewanych

Z wodą zostają nanoszone frakcje pyłu i iłu, które osiadają na powierzchni gleb tworząc po wysuszeniu twardą spękaną skorupę (2-3 cm). Wieloboczne spękania – poligony o średnicy do 10 cm.

• Andosole

Gleby wytworzone z materiału bogatego w szkliwo wulkaniczne.

• Morfologia: A-C, A-B-C

• Czarna lub szara barwa poziomu A

• Duża zawartość próchnicy – 8%

• Bardzo mała gęstość objętościowa – A 0,3 g*cm-3

• Dominacja we frakcji iłowej materiału bezpostaciowego – allofanów

• Zasobność w składniki odżywcze

• Odczyn słabo kwaśny

• Znaczna pojemność sorpcyjna (50-100 cmol(+) kg-1)

• Wysoka pojemność wodna

• Duża porowatość

• Duża aktywność mezofauny glebowej

• Duża naturalna żyzność

Ponad 80% areału andosoli znajduje się w użytkowaniu rolniczym, z czego połowa przypada na pas tropikalny (drzewa kakaowe, bananowe, kawowe).

• Gleby mangrowe (namorzynowe)

Występują na płaskich, podlegającym pływom wybrzeżach morskich w pasach tropikalnym i subtropikalnym.

Specyficzne formacje roślinne – mangrowe lub namorzyny; wiecznie zielone drzewa i krzewy znoszące silne zasolenie podłoża i przystosowane do rytmicznie powtarzającego się, okresowego niedoboru tlenu w glebie w czasie przypływów.

• Marsze (mady morskie)

Na wybrzeżach morskich pasa subborealnego, dzie zaznaczają się przypływy i odpływy wód.

Właściwości:

• Warstwowanie materiału (analogiczne do mad rzecznych)

• Odczyn zróżnicowany – od lekko zasadowego do silnie kwaśnego (pH < 3,5 – siarczki i produkty ich utleniania; żółtopomarańczowa plamistość związana z obecnością jarosytu)

• Obecność w profilu znacznych ilości muszki mięczaków morskich