Sejm Rzeczypospolitej szlacheckiej – sejm walny
1. Skład sejmu:
- izba niższa – poselska
- izba wyższa – rada królewska
- na początku XVI w. rada królewska przekształca się w senat, dochodzi też król jako trzeci stan sejmujący.
2. Izba poselska:
- posłowie szlacheccy wybierani na sejmikach przedsejmowych w liczbie ok. 170 (już po unii z Litwą), z tego 48 to posłowie z Litwy (po dwóch z każdego sejmiku powiatowego) i ok. 122 to posłowie z Korony; w Koronie wybierano po 6 posłów w dużych województwach, po 2 posłów w małych województwach i ziemiach, po 1 pośle w małych ziemiach
- w Prusach Królewskich wybierano różnie, raz więcej, raz mniej, dlatego jest ok. 122.
3. Skład senatu:
arcybiskupi i biskupi rzymskokatoliccy
kasztelan krakowski
wojewodowie
kasztelan wileński, trocki, grodzieński
starosta Żmudzki (wyjątek, bo z reguły starostowie nie wchodzili w skład senatu)
ministrowie
reszta kasztelanów
- kolejność zasiadania była bardo ważna
- obradom przewodniczył król, miał on wpływ na ostateczną konkluzję senatu
- najpierw zabierali głos arcybiskupi, później biskupi rzymskokatoliccy i dalej wg listy, później senatorowie krzesłowi, później senatorowie drążkowi
- senatorów było 140
- senat miał skład szlachecki (wyjątek: oblegaci – obserwatorzy wysyłani przez miasta: Kraków, Wilno, Lwów, Lublin i Kamieniec Podolski).
4. Kompetencje sejmu:
- Konstytucja Nihil Novi 1505 r. głosiła, że nic nowego nie może być ustanowione w państwie bez zgody obydwu izb
- stanowienie prawa
- uchwalenie podatków
- decydował o najważniejszych sprawach dotyczących polityki zagranicznej
- wyrażał zgodę na zwołanie pospolitego ruszenia
w ciągu XVI i XVII w. kompetencje się poszerzały:
- prawo łaski i amnestii
- prawo nobilitacji (przeniesienie do stanu szlacheckiego).
5. Sposób funkcjonowania sejmu:
- początkowo zwoływany nieregularnie, zwykle co rok, ale były okresy, kiedy w ogóle go nie zwoływano (lata 50. i 60. XVI w.)
- od art. henrykowskich zwoływano sejm co 2 lata – sejm zwyczajny (ordynaryjny) i trwał 6 niedziel (6 tygodni)
- w razie potrzeby zwoływano sejm nadzwyczajny (trwał 2 tygodnie)
- po Unii Lubelskiej co trzeci sejm odbywał się na Litwie (w Grodnie) i co trzeci marszałek sejmu był Litwinem
- w okresie bezkrólewia był sejm konwokacyjny, elekcyjny, koronacyjny
- konstytucje – uchwały sejmu (wieczyste i czasowe)
- konstytucje wieczyste – działały od chwili ustanowienia na zawsze
- konstytucje czasowe – działały w określonym czasie.
6. Zasada głosowania:
- zasada jednomyślności
- początkowo nie przestrzegano zasady jednomyślności i odbywało się to w drodze tzw. ucierania, tzn. jeżeli przeciwników było niewielu, to starano się ich przekonać do tego, by zmienili zdanie. Gdy to nie pomogło to nie zwracano na nich uwagi. Przyjmowano fikcję, że wszyscy głosowali jednomyślnie
- w 1652 r. zastosowano liberum veto, protest jednego posła Władysława Sicińskiego
- w XVII w. ukształtowały się dwie instytucje związane z liberum veto:
1) niedojście sejmu do skutku – poseł nie godził się na przedłużenie obrad sejmu (ponad 6 tygodni)
2) zerwanie sejmu było wtedy, gdy veto stosowano przed upływem regulaminowego czasu obrad; w 1669 r. było pierwsze zerwanie sejmu
- od II połowy XVII w. sejm walny Rzeczpospolitej szlacheckiej funkcjonował co raz gorzej
najgorszy okres to panowanie Augusta III Sasa (1737 – 1763), żaden zwyczajny sejm nie doszedł do skutku.