Wybrane koncepcje człowieka i społeczeństwa
Człowiek jako istota społeczna.
Człowiek jest istotą społeczną. W społeczeństwie realizuje swoje podstawowe potrzeby np.
bezpieczeństwa, przynależności, szacunku, samorealizacji i rozwoju. Istnieją trzy główne koncepcje, kształtujące człowieka jako istotę społeczną:
-Według koncepcji behawiorystycznej, środowisko, w którym żyje człowiek kształtuje go przez odpowiedni system kar i nagród. System ten wpajają określone zasady i formy zachowania.
-Według koncepcji psychoanalitycznej, człowiek sam kieruje się własnymi potrzebami i popędami, które decydują o jego zachowaniu.
-Według koncepcji humanistycznej zarówno środowisko zewnętrzne jak i wewnętrzne ma wpływ na jego zachowanie, jednak ostatecznie działanie wypływa z przemyśleń i posiadanych wartości.
Pomiędzy ludźmi występują tzw. interakcje społeczne, w wyniku których kształtuje się osobowość i tożsamość jednostki. Interakcje społeczne mogą być traktowane jako wymiana i gra oraz jako komunikowanie się.
Człowiek od momentu urodzenia podlega socjalizacji, czyli procesowi kształtowania, w wyniku którego staje się członkiem określonej społeczności. W trakcje socjalizacji, która w największym stopniu dotyczy dzieci i młodzieży (socjalizacja pierwotna) jednostka przyswaja sobie:
umiejętności niezbędne do życia np. rozumienie znaków, symboli (w tym narodowych) i porozumiewanie się
role społeczne np. dziecka, ojca, pracownika, obywatela, Polaka, katolika
reguły, ideały, normy postępowania
umiejętności posługiwania się różnymi przedmiotami, charakterystycznymi dla danego społeczeństwa.
Proces socjalizacji wtórnej dotyczy dorosłego osobnika i trwa do końca życia. W wyniku socjalizacji wtórnej człowiek modyfikuje wcześniej poznane wzorce i role społeczne, zdarza się, że nawet niektóre z nich lub wszystkie odrzuca. Wśród procesów oddziaływania społeczeństwa na jednostkę znane jest zjawisko resocjalizacji, czyli powrotu do odrzuconych norm i wartości, tj. ponownej socjalizacji.
Człowiek nazywany jest istotą społeczną dlatego, że żyje wśród innych ludzi i wśród ludzi odbywa się prawidłowy rozwój istoty ludzkiej. Życie społeczne zaś to ogół zjawisk wynikających ze wzajemnego oddziaływania jednostek i zbiorowości przebywających na odpowiednio wyodrębnionej przestrzeni. Do czynników kształtujących życie społeczne ludzi należą m.in. uwarunkowania przyrodnicze, uwarunkowania ekonomiczne i kulturowe.
Ważnym czynnikiem wpływającym na zachowanie się jednostki w społeczeństwie są jej potrzeby oraz sposoby ich zaspokajania. Do najważniejszych potrzeb w relacji jednostka-społeczeństwo należą:
- potrzeby biologiczne, takie jak potrzeba zaspokajania głodu i pragnienia (słaba konstrukcja fizyczna człowieka sprawia, że na dłużej nie jest on w stanie ich samodzielnie zaspokoić),
- potrzeba przedłużenia gatunku (ma ogromny wpływ na życie społeczne),
- potrzeba bezpieczeństwa, przynależności i miłości oraz potrzeba uznania i współzawodnictwa (ich zaspokajanie wymaga częstych kontaktów z innymi ludźmi).
Człowiek jest istotą społeczną, jedyną posiadającą kulturę i zdolną do jej tworzenia. Pozostaje w ścisłych związkach z otaczającym go światem – dzięki czemu istnieje, rozwija się i działa. Każdy człowiek ma indywidualne potrzeby, cechy odróżniające go od innych. Człowiek chcąc zaspokoić swoje potrzeby, musi funkcjonować w różnych zbiorowościach ludzkich i grupach społecznych . Więzi społeczne powstają w różnych sytuacjach, w których znajduje się jednostka. Ale więzi powstają również w wyniku przynależności do określonej grupy lub konieczności podporządkowania się władzy w grupie, do której się należy. Jednostka przynależąc do danej grupy, odgrywa wyznaczone jej przez tę grupę określone role społeczne. Im bardziej jednostka utożsamia się z grupą tym lepiej te role wykonuje.
Osobowość społeczna. Przykłady teorii i typologii.
Jednostka społeczna i (a) społeczeństwo. Indywidualizm i holizm.
Jednostka społeczna- w socjologii jest to określenie jakiego używa się wobec człowieka jako społecznego indiwiduum, ukształtowanego przez społeczeństwo w procesie socjalizacji.
Społeczeństwo- duża społeczność (najczęściej państwa), która żyje na określonym obszarze. Życie poszczególnych członków społeczeństwa toczy się głównie w jego ramach ? tu nawiązują oni kontakty z innymi ludźmi, uczą się języka, norm obyczajowych i moralnych, tutaj zaspokajają swoje potrzeby. Człowiek funkcjonuje w społeczeństwie za pośrednictwem różnych zbiorowości takich jak kręgi towarzyskie czy sąsiedzkie, grupy, zbiorowości etniczne, terytorialne, klasy i warstwy społeczne.
Indywidualizm-doktryna filozofii polityki, postawa moralna, ideologia, podkreślająca znaczenie jednostki w społeczeństwie.
Holizm (od gr. holos – całość) – pogląd według którego wszelkie zjawiska tworzą układy całościowe, podlegające swoistym prawidłowościom, których nie można wywnioskować na podstawie wiedzy o prawidłowościach rządzących ich składnikami. Całości nie da się sprowadzić do sumy jej składników. Pojęcie wprowadził Jan Smuts, południowoafrykański polityk, we wczesnych latach 20. XX wieku
Syndrom osobowości nowoczesnej.
Typologie społeczeństw - ujęcie chronologiczne i podziały współczesne.
Nowoczesność i ponowoczesność.
Nowoczesność, ponowoczesność
A. Nowoczesność (Sztompka - Socjologia)
Historyczne ujęcie nowoczesności: nowoczesność jako formacja społeczna (trzy rewolucje: amerykańska, francuska i przemysłowa, które nadały ramy instytucjonalne nowej formacji: polityczne, prawne i ekonomiczne – demokrację konstytucyjną, ideę rządów prawa i zasadę suwerenności państw narodowych; nowy sposób wytwarzania (masowa produkcja przemysłowa), nowy sposób i styl życia (industrializm, urbanizm), nowy system ekonomiczny (kapitalizm).
Analityczne ujęcie nowoczesności (Comte): a) koncentracja siły roboczej w centrach miejskich b) organizację pracy zorientowaną na efektywność i zysk; c) zastosowanie nauki i techniki w procesach produkcyjnych; d) pojawienie się jawnego lub utajonego antagonizmu pomiędzy pracodawcami i pracobiorcami; e) rosnące kontrasty społeczne; f) system ekonomiczny oparty na indywidualnej przedsiębiorczości i konkurencji. Ujęcie Krishana Kunara: a) indywidualim – uwolnienie z narzuconych więzi grupowych; b) dyferencjacja (wzrost opcji i szans życiowych; c) racjonalność (eliminacja uprzedzeń, apoteoza rozumu); d) ekonomizm (ludzie pracują i kupują); e) ekspansywność (rozszerzanie się w przestrzeni - globalizacja)
Krytyka nowoczesności: można ją przedstawić, odwołując się do ujęcia Kunara: a) indywidualizm czy nowe, ukryte zniewolenia i nowe plemienności b) dyferencjacja czy kontyngencja (Luhmann?), c) racjonalizacja, czy reifikacja, dehumanizacja; d) konsumpcja czy alienacja w świecie konsumpcji – uzależnienie od przedmiotów e) ekspansywność czy globalizacja nierówności i pogłębienie dystansów kulturowych? Generalnie: krytyka racjonalistycznego fundamentalizmu, poznawczego absolutyzmu, naiwnego optymizmu, progresizmu, scjentyzmu, autonomizacji podmiotu poznania, wielkich narracji, ery metafizyki, wyższości cywilizacyjnej itd., itp.). Postmodernizm jest poza tym swoistym klimatem opinii charakteryzującym się: radykalnym relatywizmem (krytyka pojęć sensu, porządku, autorytetu), sceptycyzmem wobec jakichkolwiek uniwersaliów, historyzmem (historyczna zmienność form społeczno-kulturowych) oraz kulturalizmem (podkreślanie modalności, konwencjonalności oraz ograniczonego kulturowo zakresu zjawisk społecznych).
B. Co po nowoczesności?
Ponowoczesność czy późna nowoczesność?
Społeczeństwo postindustrialne (Daniel Bell): rosnąca sfera usług; zmiana technologii z opartej o surowce na informatyczną; wzrost znaczenia planowania, kontrolowania, pragmatyki; wzrost technologii intelektualnej i roli nauki w praktyce; przekształcenie struktury klasowej w społeczeństwo klasy średniej, której z grupą nowych profesjonalistów (informatyków, menedżerów, ekonomistów, programistów).
Społeczeństwo klasy usługowej (Ralph Dahrendorf)
Społeczeństwo wiedzy (Peter Drücker)
Koncepcje społeczeństwa ponowoczesnego (m.in. Fukuyama, Bauman) wskazują na zasadniczą zmianę w stosunku do społeczeństwa nowoczesnego; 2 odmiany: (A) Przyszłość jako przezwyciężenie przeszłości i jej napięć, zakończenie długiej epoki walk i konfliktów; zwycięstwo demokracji w skali światowej, koniec wieku ideologii; – (F. Fukuyama); (B) Pojawienie się zupełnie nowej jakości społecznej (Z. Bauman) Cechy charakterystyczne: konsumpcja; informacja; koczowniczy tryb życia; kultura masowa i rola mass-mediów; władza utajona, rozproszona, uwodząca;; brak jednolitego kanonu kultury – nieusuwalny pluralizm kultur, gustów; kryzys tożsamości i tradycyjnych autorytetów oraz grup odniesienia: klas, społeczności lokalnych, państw narodowych, Kościoła; utrata statusu całości, raczej cechy agregatu.
Koncepcje późnej nowoczesności; m.in. A. Giddens, U. Beck. 4 podstawowe cechy (Sztompka): a) nowa forma zaufania (do abstrakcyjnych systemów organizacji, podtrzymywania, regulacji życia zbiorowego (systemów transportowych, telekomunikacyjnych, energetycznych, finansowych, korporacji i organizacji międzynarodowych); b) nowe formy ryzyka – wyprodukowanego, trudnego do oszacowania, zmienia się profil ryzyka – globalna ekspansja ryzyka; krach giełdowy, terroryzm, efekt cieplarniany, katastrofa nuklearna, itd., itp c) nieprzejrzystość, płynność i niepewność sytuacji społecznych, relatywizm, d) globalizacja
Społeczeństwo ryzyka w koncepcji Urlicha Becka. Paradygmat społeczeństwa ryzyka wiąże się z pytaniem: jak w zaawansowanych procesach modernizacji można uniknąć systematycznie produkowanego ryzyka i zagrożeń, jak je skanalizować, zbagatelizować, udramatyzować, żeby nie przeszkodziły procesowi modernizacji, żeby nie przekroczyły granic „tego, co dopuszczalne”. Współczesne rodzaje ryzyka różnią się od tych z poprzednich epok przez swoją globalność. Są to ryzyka związane z modernizacją. Stanowią ryczałtowy produkt uboczny industrialnej machiny postępu. Zagrażają – twierdzi Beck – samemu życiu na ziemi i to we wszystkich jego przejawach (niebezpieczeństwa związane z potencjałem nuklearnym, chemicznym itd.). Beck formułuje pięć tez związanych z architekturą społeczną i dynamiką polityczną współczesnych mechanizmów samozagrożenia:
Ryzyko współczesne (np. radioaktywność, występowanie szkodliwych trucizn w powietrzu, ale też terroryzm, no i efekt cieplarniany) różni się istotnie od bogactwa, które stanowiło podstawową definicję poprzedniej fazy modernizacji. Wyzwala szkody nieodwracalne, pozostaje najczęściej niewidoczne, przejawia się dopiero i tylko w (naukowej względnie antynaukowej) wiedzy na jego temat, podatne jest przez to na społeczne procesy definiowania. Media i środki związane z definiowaniem ryzyka stają się kluczowymi ogniwami społeczno-politycznymi.
Ryzyko związane z modernizacją dopada wcześniej czy później także tych, którzy je produkują i czerpią z niego korzyści (producenci trucizn, Amerykanie i efekt cieplarniany, Chińczycy i smog nad Pekinem). Ryzyko tworzy nowe międzynarodowe nierówności (nie tylko pomiędzy Trzecim Światem a państwami rozwiniętymi, ale i między samymi państwami rozwiniętymi).
Ryzyka modernizacyjne to wielki biznes. Głód i inne potrzeby można zaspokoić, ryzyka cywilizacyjne są beczką bez dna, są nieograniczone i samoodnawiające się (Luhmann). Społeczeństwo industrialne, eliminując wytworzone przez siebie ryzyka w gospodarce, jednocześnie kreuje zagrożenia i potencjał polityczny społeczeństwa ryzyka.
Bogactwa można posiadać, ryzykiem człowiek jest dotknięty. Ryzyko staje się cywilizacyjnie przydzielone. Na poziomie położenia klasowego i warstwowego byt kształtuje świadomość, w porządku zagrożenia to świadomość kształtuje byt. Wiedza nabiera politycznego znaczenia: potencjał polityczny społeczeństwa ryzyka musi być analizowany i ukazywany przy wykorzystaniu teorii wiedzy o ryzyku.
Społecznie uznane ryzyko posiada swoisty potencjał wybuchowy. Poprzez inkluzje polityczną (problemy technologiczne, czy organizacyjne „trucicieli” stają się sprawą polityczną) opinia i polityka przejmują władzę nad intymną sferą zarządzania przedsiębiorstwem. Z drugiej strony w społecznym procesie definiowania ryzyka chodzi nie tylko o bezpośrednie konsekwencje zdrowotne i ekologiczne, ale o społeczne, gospodarcze, polityczne konsekwencje skutków ubocznych tych skutków ubocznych, takich jak załamania rynku, dewaluacja kapitału, koszty sądowe i moralne, kontrola administracyjna etc., etc. Społeczeństwo ryzyka jest społeczeństwem katastrof. Zagraża mu to, że stany wyjątkowe stają się stanami normalnymi.
Wnioski i komentarze:
Koncepcja Becka jest w istocie próbą opisu społeczeństwa ponowoczesnego w którym to opisie zagrożenia technologiczne stanowią swoisty katalizator reakcji i mechanizmów charakterystycznych dla współczesnych wysoko rozwiniętych społeczeństw. Jednakże współczesne zagrożenia nie mają jedynie charakteru technologicznego, mogą dotyczyć dowolnego zjawiska zdefiniowanego jako zagrożenie (międzynarodowy terroryzm, SARS czy ostatnio tsunami w Azji Południowo-wschodniej czy ocieplenie globalne).
W niemal dwadzieścia lat po pierwszym wydaniu książki Becka (1986) widać wyraźnie, że rozwój technologiczny jednocześnie redukuje stare typy zagrożeń (radioaktywność, trucizny), ale generuje nowe (genetyka, informatyka). Diagnoza Becka (a zarazem i Habermasa) pozostaje zatem aktualna: jak kanalizować nieprzewidywalne konsekwencje społeczne, polityczne i gospodarcze rozwoju technologicznego, który przy obecnym stanie wiedzy i świadomości społecznej przestaje ograniczać się jedynie do sfery wąsko rozumianej pragmatyki (technologii) a dotyka sfery praktyki w jej rozumieniu kantowskim (porządek powinności) i habermasowskim (komunikacja, porozumienie).
Konsekwencje globalizacji.