1. Pojęcie oraz cel pomocy społecznej w Polsce

Pomoc społeczna jest jednym z elementów polityki społecznej państwa i tym samym stanowi fragment systemu zabezpieczenia społecznego. Wynika to z celów jakie przed nią stoją: zaspokajania niezbędnych potrzeb życiowych osób i rodzin oraz umożliwienie im bytowania w warunkach odpowiadających godności człowieka, przy czym pomoc społeczna powinna w miarę możliwości doprowadzić do życiowego usamodzielnienia osób i rodzin oraz do ich integracji ze środowiskiem, a także zapobiegać powstawaniu trudnych sytuacji życiowych, których nie są w stanie sami rozwiązać.

Podstawowe znaczenie dla funkcjonowania pomocy społecznej w dobie transformacji w Polsce miało uchwalenie przez Sejm w dniu 29 listopada 1990 roku Ustawy o pomocy społecznej, która weszła w życie 17 stycznia 1991 roku (poprzednio obowiązywała ustawa z 1923 roku), regulując zarówno zakres, jak i sposób funkcjonowania pomocy społecznej w naszym kraju. Zgodnie z dotychczasowymi uregulowaniami prawnymi zadania pomocy społecznej wykraczają znacznie poza działania o charakterze naprawczym obejmując m.in. zapobieganie powstawaniu sytuacji mogących powodować konieczność udzielania świadczeń w przyszłości i pomoc o charakterze niematerialnym w rozwiązywaniu trudnych sytuacji życiowych. Instytucja pomocy ma dążyć do upodmiotowienia świadczeniobiorcy przez współdecydowanie o rodzaju najbardziej skutecznej pomocy.

W myśl obowiązującej ustawy pomoc społeczna jest „instytucją polityki społecznej państwa mającą na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać wykorzystując własne środki, możliwości i uprawnienia”.

Celem pomocy społecznej jest udzielanie wsparcia zmierzającego do przezwyciężenia trudnej sytuacji życiowej. Istnieją dwa powody, dla których udzielanie wsparcia musi być regulowane prawem. Po pierwsze, aby przeciwdziałać marginalizacji czy wykluczaniu z rodzin osób zagrożonych. Powstaje też obawa izolacji całych kategorii społecznych. Po drugie, aby każdy miał możliwość zaspokajania podstawowych potrzeb, aby mógł godnie żyć, wychowywać dzieci, przerwać proces dziedziczenia biedy, patologii czy choroby. Ponadto celem pomocy społecznej jest zaspokojenie niezbędnych potrzeb życiowych osoby lub rodziny, umożliwienie bytowania im w warunkach odpowiadających godności ludzkiej oraz doprowadzenie do życiowego usamodzielnienia podopiecznych i ich integracji ze społeczeństwem.

Prawo do świadczeń pomocy społecznej przysługuje na podstawie art. 3 ustawy osobom i rodzinom z powodu przyczyn, do których należą: ubóstwo, sieroctwo, bezdomność, potrzeba ochrony macierzyństwa, bezrobocie, upośledzenie fizyczne lub umysłowe, długotrwała choroba, bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych oraz w prowadzeniu gospodarstwa domowego, alkoholizm, narkomania, trudności w przystosowaniu do życia po opuszczeniu zakładu karnego oraz klęski żywiołowe lub ekologiczne. Osoba uboga zgłaszająca się po pomoc, otrzymuje ją wtedy, gdy jej trudna sytuacja dochodowa związana jest z jednym z wyżej wymienionych powodów.

Uprawnienie do pomocy materialnej zależne jest od wysokości dochodu w rodzinie i występowania jednej ze wspomnianych wcześniej okoliczności. Uprawnienia do świadczeń materialnych przysługują rodzinom, w których dochód nie przekracza ustalonej kwotowo wysokości. Wysokość dochodu upoważniającego do ubiegania się o świadczenie materialne określa się przy wykorzystaniu skali ekwiwalentności OECD. Według tej skali niezbędny dochód dla drugiej osoby i kolejnych w wieku powyżej 15 lat powinien wynosić po 0,7 dochodu pierwszej osoby, a dla każdego z członków gospodarstwa domowego w wieku do 15 lat ustala się współczynnik 0,5. Kwoty dochodu, będące podstawą do ubiegania się o świadczenie pomocy społecznej, podlegają corocznej waloryzacji.

Podstawowe zadanie zapewnienia pomocy społecznej spoczywa na administracji rządowej i samorządowej. Pomoc społeczna to działalność instytucji państwowych, samorządowych, społecznych oraz kościołów, umożliwiająca i ułatwiająca zabezpieczenie podstawowych potrzeb osobom i rodzinom niezdolnym do uczynienia tego samodzielnie w ramach istniejącego podziału dóbr, usług oraz świadczeń.

Istniejący w obecnej rzeczywistości system instytucji i organizacji - realizatorów pomocy społecznej - obejmuje nie tylko organizowanie pomocy społecznej, ale także głębsze rozeznanie środowiska osób najbardziej potrzebujących. W związku z tym celem pomocy społecznej jest tworzenie, stałe doskonalenie i rozwijanie systemu urządzeń, świadczeń i usług socjalnych służących organizowaniu skutecznej pomocy w przypadku zaistnienia zdarzeń losowych, utraty lub ograniczenia zdolności do pracy, sytuacji wymagającej opieki zewnętrznej poza rodziną, prowadzenie odpowiedniej działalności profilaktycznej, a także przeciwdziałanie skutkom patologicznych zjawisk oraz udzielanie świadczeń łagodzących przypadki rażąco niskich warunków życia.

2. Struktura organizacyjna i zadnia pomocy społecznej w Polsce

Reforma administracyjna państwa, wprowadzona w styczniu 1999 roku, zasadniczo zmieniła strukturę organizacyjną pomocy społecznej. Na szczeblu województwa, w miejsce wojewódzkiego zespołu pomocy społecznej (WZPS), utworzono regionalny ośrodek polityki społecznej podległy wojewodzie i realizujący zadania administracji rządowej. Na szczeblu powiatu i gminy powołano jednostki organizacyjne będące organami administracji samorządowej - odpowiednio w powiecie: centrum pomocy rodzinie, natomiast w gminie: ośrodek pomocy społecznej.

Struktura organizacyjna pomocy społecznej w Polsce od 1 stycznia 1999 roku

	Rząd
	Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej
Departament Pomocy Społecznej		Minister ds. Zabezpieczenia Społecznego		Rada Pomocy Społecznej
Województwo Samorządowe Marszałek		Wojewoda		Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej
Powiat Starosta		Centrum Pomocy Rodzinie
				ORGANIZACJE POZARZĄDOWE
Gmina Prezydent Burmistrz Wójt		Ośrodek Pomocy Społecznej

3. Zakres oraz formy pomocy społecznej w Polsce

System pomocy społecznej obejmuje pomoc środowiskową, przyznawaną rodzinie lub osobie w miejscu zamieszkania, oraz pomoc instytucjonalną, świadczoną w oderwaniu od dotychczasowego miejsca zamieszkania podopiecznych.

Rodzaje pomocy społecznej w Polsce po 1 stycznia 1999 roku

rodzaje pomocy społecznej
pomoc środowiskowa				pomoc instytucjonalna
pomoc finansowa				domy pomocy społecznej
pomoc w naturze				schroniska dla bezdomnych
usługi opiekuńcze				rodzinny zastępcze
praca socjalna				ośrodki interwencji kryzysowej
				ośrodki wsparcia: środowiskowe domy samopomocy, dzienne domy pomocy, noclegownie
				jednostki specjalistycznego poradnictwa
				hospicja

Pomoc środowiskowa, zgodnie z normami prawa, obejmuje świadczenia pieniężne, pomoc rzeczową, usługi opiekuńcze oraz pomoc finansową na pokrycie wydatków związanych z kosztami leczenia osób niepełnosprawnych. Zasiłki pieniężne mogą mieć charakter stały, okresowy lub celowy. Konieczność dostosowania świadczeń do potrzeb różnorodnych grup świadczeniobiorców spowodowała wykształcenie się nowych form pomocy finansowej: renty socjalnej, zasiłku okresowego i celowego specjalnego, zasiłku okresowego gwarantowanego.

Obok pomocy środowiskowej, system pomocy społecznej obejmuje również pomoc instytucjonalną, która polega na prowadzeniu domów pomocy społecznej, zarówno stacjonarnych jak i dziennych. Świadczenia o charakterze instytucjonalnym są ostatnim ogniwem w łańcuchu pomocy, bowiem celem pomocy społecznej jest utrzymanie osoby potrzebującej opieki, jak długo to możliwe, w jej miejscu zamieszkania, zorganizowanie jej warunków umożliwiających „pozostanie u siebie”. W domach pomocy społecznej mogą być umieszczane osoby z powodu wieku, sytuacji życiowej, rodzinnej, materialnej lub mieszkaniowej, jak również przewlekłej choroby, nie wymagającej leczenia szpitalnego, jedynie troskliwej opieki. Podstawową jednak przesłanką kwalifikacyjną w każdym przypadku powinien być akt woli - zgoda - osoby potrzebującej opieki, bądź jej przedstawiciela prawnego.

Od 1990 roku do chwili obecnej ustawa o pomocy społecznej była wielokrotnie zmieniana. Pierwszą nowelizację ustawy przyjęto w połowie 1992 roku. Do najważniejszych uchwalonych wówczas zmian należy zaliczyć: określenie odrębnego kryterium „dochodowego” dla gospodarstw utrzymujących się
z rolnictwa, podniesienie podstawowego progu dochodowego, zdefiniowanie nowej zasady ustalania wysokości zasiłków oraz rozszerzenie zadań własnych samorządu gminy. Gruntowne zmiany ustawodawstwa dotyczącego pomocy społecznej przyniósł rok 1996. Zmieniono w sposób zasadniczy kryterium dochodowe, a co za tym idzie zasady ustalania uprawnień i wysokość zasiłków, znowelizowano także katalog świadczeń. Ponadto sformułowano nowe, wyższe wymagania jeśli chodzi o przygotowanie zawodowe pracowników socjalnych. Nowelizacja zawierała również wiele artykułów precyzujących dotychczas nieostre kategorie (dochód, rodzina, niepełnosprawność). W drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych ustawę o pomocy społecznej zmieniano jeszcze kilkukrotnie. Najważniejsze modyfikacje wynikały z konieczności dopasowania przepisów dotyczących pomocy społecznej do czterech „wielkich” reform: systemu administracyjnego, opieki zdrowotnej, edukacji i ubezpieczeń społecznych. Jednocześnie starano się zwiększyć świadczenia na rzecz rodziny. Powstanie powiatów, nowego, „ponadgminnego” szczebla samorządu terytorialnego, wymagało zmian w administracji i finansowaniu pomocy społecznej.
W 1999 roku zaczęto więc organizować powiatowe placówki pomocy społecznej, z nowym zakresem obowiązków. Pomoc społeczna przejęła administrowanie siecią rodzin zastępczych, traktowanych jako instytucje alternatywne wobec domów dziecka. Powiat przejął także od gminy opiekę nad uchodźcami oraz - w pewnym zakresie - nad bezdomnymi. W związku z reformą służby zdrowia i ubezpieczeń, pomoc społeczna została zobligowana do pokrywania składek od wypłacanych rent socjalnych i zasiłków stałych. Wprowadzono też przepisy mające usprawnić współpracę instytucji rządowych
i samorządowych z organizacjami pozarządowymi. Szczegółowe uregulowania kwestii współpracy instytucji rządowych i samorządowych z organizacjami pozarządowymi pozostawiono w gestii Ministra Pracy i Polityki Społecznej. Więcej na temat nowelizacji ustawy o pomocy społecznej piszą: Stanisława Golinowska, Irena Topińska (2002), Pomoc społeczna - zmiany i warunki skutecznego działania, s. 19-24.

W związku ze wskazaniem potrzeby spełnienia dwóch warunków (nie osiąganie progu dochodowego i wystąpienie jednej z dodatkowych okoliczności sformułowanych w ustawie poza ubóstwem), polska pomoc społeczna nie jest tego samego typu instytucją, jak w innych krajach zachodnich, gdzie podstawowym kryterium jest dochód minimalny, będący kategorią dochodu gwarantowanego i ktoś, kto uzyskuje mniej, może się zgłosić po uzupełniające wsparcie. W krajach OECD około 70% zasiłków pomocy społecznej wypłacanych jest w oparciu o kryterium nieosiągania zdefiniowanego dochodu minimalnego.

1

3

---