Kwestie społeczne

Istota kwestii społecznych

W języku potocznym słowo „kwestia” znaczy tyle co „problem” (sprawa, zagadnienie do rozwiązania, coś trudnego, z czym należy się uporać). W nauce o polityce społecznej terminem „problemy społeczne” oznacza się wszelkiego rodzaju dolegliwości, zakłócenia, niedogodności występujące w życiu zbiorowym, natomiast określeniem „kwesta społeczna” określa się te problemy, które:

• odznaczają się szczególną dotkliwością dla potencjału osobowego społeczeństwa;

• są następstwem niedostosowania sposobu, w jaki funkcjonuje społeczeństwo do podstawowych potrzeb indywidualnych i zbiorowych;

• nie są możliwe do rozwiązania siłami pojedynczych grup ludności.

Kwestie społeczne charakteryzują się: występowaniem na masową skalę skrajnie trudnych sytuacji w życiu jednostek i rodzin, utrwalającym się upośledzeniem poszczególnych środowisk i kategorii ludności, piętrzącymi się konfliktami zakłócającymi funkcjonowanie społeczeństwa.

U podłoża kwestii społecznych leżą sposoby regulowania życia zbiorowego, które godzą w możliwości zaspokojenia podstawowych potrzeb znacznej części społeczeństwa.

Termin „kwestia społeczna” (w znaczeniu węższym) oznacza konkretny problem o szczególnie wysokim stopniu dotkliwości dla życia i współdziałania członków danej społeczności.

W nauce o polityce społecznej stosuje się dwa kryteria, wedle których identyfikuje się i klasyfikuje konkretne kwestie społeczne:

1. z jednej strony stawia się pytanie: zaspokajanie jakich potrzeb jest blokowane? Z tego punktu widzenia wyróżnia się np. kwestie ubóstwa, bezrobocia, mieszkaniową, niepewności socjalnej i braku bezpieczeństwa osobistego, zdrowia,, oświaty, załamania solidarności społecznej, marginalizacji społecznej, degradacji środowiska naturalnego;

2. z drugiej strony, stawia się pytanie: zaspokajanie czyich potrzeb jest blokowane? Jakie grupy ludności są upośledzone równocześnie pod wieloma względami? Z tego punktu widzenia wyróżnia się np. kwestię robotniczą, chłopską, mniejszości narodowych, dyskryminację kobiet, osób w podeszłym wieku, niepełnosprawnych.

Termin „kwestia społeczna” (w znaczeniu szerszym) oznacza przeciwieństwo pomiędzy zasadami obowiązującymi w danym społeczeństwie, formacji ustrojowej czy nawet cywilizacji, a dążeniami jednostek i zbiorowości do godnego życia.

Właściwości kwestii społecznych:

• presję ich odczuwają duże zbiorowości ludzkie,

• powodują na masową skalę piętrzenie się krytycznych sytuacji w życiu jednostek i rodzin,

• generują wydatne zakłócenia w funkcjonowaniu społeczeństwa,

• wynikają w głównej mierze z niedostosowania sposobu organizacji życia publicznego do podstawowych potrzeb indywidualnych i zbiorowych,

• ich rozwiązanie wymaga mobilizacji i koordynacji działań we wszystkich skalach: od jednostek i rodzin - poprzez środowiska lokalne i zawodowe - aż po skalę ogólnopaństwową.

Bezrobocie

We współczesnej literaturze ekonomicznej podkreśla się zazwyczaj trzy cechy osób bezrobotnych:

1. pozostawanie bez pracy,

2. poszukiwanie pracy,

3. gotowość do pracy.

W najczęściej przyjmowanej przez ekonomistów definicji do bezrobotnych zalicza się osoby w wieku produkcyjnym
(jako granice wieku produkcyjnego przyjmuje się w Polsce 18-59 lat dla kobiet i 18-64 lata dla mężczyzn), które

1. są zdolne i gotowe do podjęcia pracy na typowych warunkach występujących w gospodarce oraz

2. pozostają bez pracy, pomimo podjęcia poszukiwań pracy.

Według stanu prawnego, do bezrobotnych zarejestrowanych zalicza się w Polsce osoby, które spełniają równocześnie następujące warunki:

• pozostają bez pracy,

• nie uczą się w szkole w systemie dziennym,

• są zdolne i gotowe do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy,

• są zarejestrowane w lokalnych urzędach pracy,

• ukończyły 18 lat (z wyjątkiem młodocianych absolwentów),

• nie ukończyły 60 lat (kobiety) lub 65 lat (mężczyźni),

• nie nabrały prawa do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy,

• nie są właścicielami lub posiadaczami nieruchomości rolnej o powierzchni użytków rolnych powyżej 2 ha przeliczeniowych,

• nie podjęły pozarolniczej działalności gospodarczej ani nie podlegają - na podstawie odrębnych przepisów - obowiązkowi ubezpieczenia społecznego lub zaopatrzenia emerytalnego,

• będąc osobami niepełnosprawnymi, mogą podjąć pracę co najmniej w połowie wymiaru czasu pracy,

• nie są tymczasowo aresztowane ani nie odbywają kary pozbawienia wolności,

• nie otrzymują świadczenia lub zasiłku przedemerytalnego,

• nie odbywają szkolenia ani stażu u pracodawcy.

Ludność w wieku produkcyjnym można podzielić na:

• aktywnych zawodowo,

• biernych zawodowo.

Do aktywnych zawodowo (określanych również mianem zasobów siły roboczej) zaliczamy te osoby w wieku produkcyjnym, które są zdolne do pracy i gotowe do jej podjęcia na typowych warunkach (zwłaszcza płacowych) dla danej gospodarki.

Pozostałe osoby w wieku produkcyjnym tworzą grupę biernych zawodowo.

W dynamicznej gospodarce rzadko się zdarza, aby w danym momencie pracowały wszystkie osoby należące do zasobów siły roboczej. Ci, którzy pracują, tzn. wykonują pracę najemną lub pracują na własny rachunek, tworzą grupę zatrudnionych (Z). Natomiast ci, którym nie udało się znaleźć miejsca pracy, stanowią grupę bezrobotnych (B).

Można więc powiedzieć, że zasoby siły roboczej obejmują zatrudnienie i bezrobocie:

Sr = Z + B

Bezrobocie można wyrazić albo w wielkościach absolutnych, określających liczbę osób bezrobotnych, albo w wielkościach relatywnych (procentowych). Taką miarą jest wskaźnik stopy bezrobocia, który wyraża stosunek liczby bezrobotnych do zasobów siły roboczej. Pokazuje on, jaką część zasobów siły roboczej stanowią bezrobotni:

b =	B	100%
			Sr

Stopa bezrobocia jest to odsetek siły roboczej, która nie ma pracy, lecz jest zarejestrowana jako chcąca i będąca w stanie pracować.

stopa bezrobocia =	liczba bezrobotnych
		zasoby siły roboczej

Makroekonomiczne skutki bezrobocia:

1. Utrata produkcji wynikająca z niepełnego wykorzystania zasobu siły roboczej. Istnienie części niewykorzystanego gospodarczego zasobu pracy oznacza, że faktyczny poziom produkcji w gospodarce jest niższy od poziomu potencjalnego. W perspektywie długofalowej oznacza to zarazem zmniejszoną dynamikę wzrostu produkcji.

2. Wpływ bezrobocia na straty w produkcji dokonuje się nie tylko bezpośrednio, poprzez istnienie niewykorzystanego potencjału siły roboczej, ale również pośrednio, poprzez obniżenie przeciętnej wydajności pracy. Bezrobocie jest okresem dezaktywizacji zawodowej siły roboczej, w czasie którego następują procesy ubytku kapitału ludzkiego, mającego zasadnicze znaczenie dla wydajności pracy w okresie ponownego zatrudnienia.

3. Straty produkcyjne w gospodarce związane z istnieniem bezrobocia można mierzyć na podstawie tzw. luki produktu krajowego brutto, tj. odchylenia rzeczywistego PKB od jego poziomu potencjalnego. Szerokie badania związków między bezrobociem a PKB zawdzięczamy amerykańskiemu ekonomiście, Arthurowi Okunowi, który w wyniku swych badań sformułował zależność, znaną w literaturze pod nazwą prawa Okuna. Stwierdza ona, że wzrost bezrobocia o jeden punkt procentowy pociąga za sobą spadek PKB w ujęciu rzeczowym o około trzy punkty procentowe. W związku ze sformułowaniem teorii naturalnej stopy bezrobocia zmodyfikowano nieco prawo Okuna, przyjmując, że każdy punkt procentowy nadwyżki stopy bezrobocia ponad naturalną stopę bezrobocia pociąga za sobą lukę faktycznego PKB w stosunku do poziomu potencjalnego wynoszącą 3%:dla każdego punktu procentowego, o jaki stopa bezrobocia kształtuje się powyżej naturalnej stopy bezrobocia, realny PKB jest niższy o 3% od potencjalnego PKB - to procentowe odchylenie od potencjalnego PKB nazywa się luką PKB, np. jeśli bezrobocie wynosi 8%, czyli przewyższa stopę naturalną 6% o 2 punkty procentowe, to realny PKB jest niższy od potencjalnego o 6% (2 • 3%).

Prawo Okuna

Zgodnie z formułą prawa Okuna założono na rysunku, że potencjalny PKB implikuje istnienie naturalnej stopy bezrobocia. Sytuację taką odzwierciedla punkt A, w którym stopa bezrobocia jest równa naturalnej stopie bezrobocia bn, zaś luka PKB (tj. odchylenie faktycznego PKB od poziomu potencjalnego) wynosi zero. Wzrost faktycznej stopy bezrobocia do poziomu b0 (punkt B) pociąga za sobą lukę PKB wynoszącą 3 (b0 − bn).

Luka PKB uwzględnia jedynie bezrobocie cykliczne, pomija natomiast te rodzaje bezrobocia, które mieszczą się w bezrobociu naturalnym. Gdyby uwzględnić w rachunku straty produkcyjne związane z istnieniem bezrobocia naturalnego, to luka PKB byłaby nieco wyższa. Zależność bezrobocia naturalnego i PKB nie jest jednak tak silna jak w przypadku bezrobocia cyklicznego, co oznacza, że wzrost bezrobocia naturalnego pociąga za sobą stosunkowo nieduże straty w PKB, zaś wzrost PKB prowadzi do stosunkowo niewielkiej redukcji tego bezrobocia.

4. Obciążenia finansowe ponoszone przez państwo z tytułu istnienia bezrobocia.

Koszty bezpośrednie - dotyczą wydatków na bezrobotnych i ich obsługę. Po pierwsze, zwiększonych wydatków na łagodzenie następstw bezrobocia oraz na programy ograniczenia bezrobocia. Chodzi tutaj przede wszystkim o wydatki na zasiłki dla bezrobotnych i aktywne programy rynku pracy, ale przy szerszej interpretacji można tutaj włączyć również zwiększone wydatki na odprawy pieniężne dla zwalnianych z pracy, zasiłki pomocy społecznej, wcześniejsze emerytury oraz zasiłki i świadczenia przedemerytalne. Po drugie, koszty bezpośrednie dotyczą wydatków na funkcjonowanie instytucji obsługujących bezrobotnych, w szczególności urzędów pracy. Należy jednak zauważyć, że istnienie bezrobocia pociąga za sobą również zwiększone wydatki na funkcjonowanie instytucji pomocy społecznej, policji, służby zdrowia i szkolnictwa.

Koszty pośrednie - związane z utratą przychodów budżetowych z tytułu istnienia bezrobocia. Koszty pośrednie są kosztami alternatywnymi, gdyż wskazują na utracone możliwości przychodów budżetowych (jak również przychodów różnych funduszy celowych) w związku z przesunięciem części siły roboczej z zasobu pracujących do zasobu bezrobotnych. Niższe przychody budżetowe wynikają ze spadku wpływów podatkowych w rezultacie spadku zatrudnienia i wzrostu bezrobocia. Chodzi przede wszystkim o zmniejszenie wpływów z podatków bezpośrednich (także w rezultacie zatrudnienia części bezrobotnych w szarej strefie), ale także z podatków pośrednich, gdyż bezrobotni zakupują mniej towarów. Istnienie bezrobocia powoduje zmniejszenie przychodów funduszy celowych, zwłaszcza funduszy ubezpieczeń społecznych oraz funduszu pracy.

Mikroekonomiczne skutki bezrobocia:

1. Pogorszenie położenia ekonomicznego bezrobotnych i ich rodzin, znajdujące wyraz w obniżeniu standardu konsumpcyjnego i stopnia zaspokojenia potrzeb. Wynika to ze spadku dochodów osób przechodzących z zasobu pracujących do zasobu bezrobotnych.

Mikroekonomiczne koszty bezrobocia można mierzyć na podstawie porównania dochodu osoby bezrobotnej w okresie pracy i w okresie bezrobocia:

K = Dp − Db

K - mikroekonomiczny koszt bezrobocia,

Dp - dochód w okresie pracy,

Db - dochód w okresie bezrobocia.

• Obydwa rodzaje dochodów powinny być ujmowane w kategoriach netto, tj. po opodatkowaniu.

• Należy uwzględnić wszystkie rodzaje dochodów otrzymywanych w okresie pracy i w okresie bezrobocia. Podstawowym dochodem w okresie pracy jest oczywiście płaca, a w okresie bezrobocia - zasiłek dla bezrobotnych, ale w odniesieniu do niektórych osób trzeba uwzględnić również zasiłki pomocy społecznej, które występują częściej w okresie bezrobocia, choć czasami również w okresie pracy. Ponadto niektóre osoby zwalniane z pracy otrzymują odprawy pieniężne, toteż należałoby je włączyć do dochodu w okresie bezrobocia.

• Dokładniejsze szacunki mikroekonomicznych kosztów bezrobocia powinny uwzględniać konieczne wydatki ponoszone w związku z wykonywaniem pracy oraz byciem bezrobotnym. Dochody w okresie pracy powinny być pomniejszone o koszty dojazdów do pracy (czy nawet koszty ubrania roboczego), natomiast dochody w okresie bezrobocia - pomniejszone o koszty poszukiwań pracy oraz koszty dojazdów do urzędów pracy.

Dp = W + Zps − Kdp

W - płaca,

Zps - zasiłek pomocy społecznej,

Kdp - koszty dojazdów do pracy,

Db = Zb + Zps + Op − Kp −Kdu

Zb - zasiłek dla bezrobotnych,

Zps - zasiłek pomocy społecznej,

Op - odprawa pieniężna dla zwalnianych z pracy,

Kp - koszty poszukiwań pracy,

Kdu - koszty dojazdów do urzędu pracy.

Ze względu na to, że niektóre z powyższych wielkości mają charakter jednorazowy (np. odprawy pieniężne czy jednorazowe zasiłki pomocy społecznej), inne zaś okresowy, do określenia mikroekonomicznych kosztów bezrobocia można stosować wskaźnik stopy kompensacji (sk) będący stosunkiem dochodów w okresie bezrobocia do dochodów w okresie pracy:

Wskaźnik stopy kompensacji kształtuje się zazwyczaj w przedziale od 0 do 1, ale w przypadku niektórych bezrobotnych, zwłaszcza tych osiągających bardzo niskie dochody pracy, możliwe jest, iż sk > 1.

chodzi o lata ukończone (zarówno w przypadku mężczyzn jak i kobiet)

1

2

Stopa bezrobocia (%)

0

b0

bn

−3 (b0 − bn)

B

0

A

luka PKB

---