Elżbieta Kuźniar

nr albumu 52580

Temat : 8. Odruch - definicja, rodzaje łuków odruchowych i ich stałe składowe funkcjonalne

Odruch - w fizjologii jest to automatyczna reakcja organizmu na bodziec zewnętrzny lub wewnętrzny, zachodząca przy udziale ośrodkowego układu nerwowego. Jest podstawową jednostką czynnościową układu nerwowego, który umożliwia połączenie za pośrednictwem neuronów receptora z efektorem. Odruch to utrwalony, automatyczny i powtarzalny sposób reagowania na elementarne bodźce. Najprostsze odruchy składają się tylko z dwóch neuronów, połączonych jedną synapsą, ale przeważnie składają się z większej liczby neuronów. Te dodatkowe neurony nazywają się pośredniczymi (interneuronami). Wyróżnia się odruchy proste, np. kolanowe i bardziej złożone, np. kończyny górnej albo ruch źrenicy.

Odruch w psychologii to nieświadoma reakcja psychiczna. Badania nad odruchami warunkowymi i bezwarunkowymi prowadził rosyjski uczony Iwan Pawłow. Odruchy instrumentalne wspólnie odkryli Polacy Jerzy Konorski oraz Stefan Miller

Bodziec - czynnik wywołujący pobudzenie receptorów - pochodzący ze środowiska zewnętrznego lub ze środowiska wewnętrznego. Bodźce zewnętrzne działają na telereceptory - receptory przystosowane do odbierania bodźców na odległość - np. oko, ucho - i receptory odbierające bodźce przez bezpośredni kontakt (dotyk). Bodźce wewnętrzne działają poprzez proprioreceptory warunkujące czucie pozycji ciała, ruchu członków ciała oraz interoreceptory reagujące na zmiany wewnętrznego środowiska organizmu.

Wyróżnia się dwa typy odruchów:

1. Bezwarunkowe (wrodzone) - odruchy te są automatyczne, niezmienne i wykonywane bez udziału świadomości. Zachodzi on przez pobudzenie odpowiednich receptorów, zakończeń nerwowych, nerwów czuciowych oraz pobudzenie organów efektorowych (głównie mięśni) poprzez nerwy ruchowe lub autonomiczne.

Przykłady odruchów bezwarunkowych

• cofnięcie ręki przy sparzeniu

• odruch akomodacji oka

• odruch krztuśny

• odruch nurkowania

• odruch przedsionkowo-oczny

• odruch ścięgna Achillesa

• odruch rzepkowy, inaczej odruch kolanowy

• odruch źreniczny

2. Warunkowe (nabyte) - odruchy te są nabywane w czasie życia osobniczego, w ich powstawaniu uczestniczy mózg. Wytwarzają się one na bazie odruchu bezwarunkowego, w czasie nabywania przez organizm doświadczenia, odpowiednie łuki odruchowe powstają w trakcie uczenia się

Łuk odruchowy - to droga jaką przebywa impuls nerwowy od receptora bodźca poprzez neuron czuciowy, kojarzeniowy oraz ruchowy do efektora. W łuku odruchowym impuls nerwowy z receptora zawsze wędruje neuronem czuciowym do ośrodkowego układu nerwowego. Łuk nerwowy jest podłożem fizjologicznym reakcji na bodźce. Łuk odruchowy ma bardzo ważne znaczenie dla organizmu umożliwia bowiem szybką reakcję obronną - reakcję autonomiczną, która nie angażuje naszej woli (odruch bezwarunkowy). Ten proces odbywa się na poziomie rdzenia kręgowego bez udziału mózgu.

Łuk odruchowy składa się z 5 zasadniczych elementów:

1) receptora - to struktura nerwowa (narząd zmysłowy), w którym dochodzi do przekształcenia energii działającego bodźca na impulsy nerwowe; receptor odbiera bodziec, który wywołuje impuls nerwowy

2) dośrodkowej drogi doprowadzającej neuronu czuciowego - neuron czuciowy przewodzi impuls z receptora do odpowiedniego ośrodka nerwowego w mózgu lub rdzeniu kręgowym.

3) ośrodka nerwowego (kora mózgowa, rdzeń kręgowy, móżdżek) - w nim impuls zostaje odpowiednio przetworzony i zmodyfikowany

4) odśrodkowej drogi wyprowadzającej neuronu ruchowego - przewodzi impuls przez neuron ruchowy do efektora

5) efektora - to narząd wykonawczy organizmu żywego, wykonujący lub zmieniający swoją czynność pod wpływem pobudzeń nerwowych (końcowa część łuku odruchowego). Efektorami są np.: mięśnie szkieletowe, mięśnie gładkie  i gruczoły. Efektor wykonuje reakcję - czyli daje efekt po zadziałaniu bodźca.

Zatem pobudzenie, które jest impulsem elektrycznym powstającym  w receptorze przenoszone jest nerwami czuciowymi (dzięki rozprzestrzenianiu się fali depolaryzacji w neuronach) do ośrodkowego układu nerwowego ( z reguły rdzenia kręgowego), a z kolei nerwami ruchowymi i autonomicznymi (autonomiczny układ nerwowy) - do efektorów (np. do mięśni, gruczołów), występuje wówczas reakcja na bodziec.

Rodzaje łuków odruchowych:

• łuk odruchowy monosynaptyczny - odruch prosty, jego realizacja odbywa się na poziomie rdzenia kręgowego, z wykorzystaniem tylko dwóch neuronów. Jest to rodzaj odruchu bezwarunkowego zawierający jedną synapsę między drogą dośrodkową a odśrodkową. W organizmie człowieka występuje tylko jeden rodzaj odruchów monosynaptycznych - jest to odruch na rozciąganie. Odruch ten zostaje wywołany przez rozciągnięcie mięśnia szkieletowego.

Schemat łuku odruchowego bezwarunkowego monosynaptycznego:

Zakończenie pierścieniowato-spiralne w komórkach intrafuzalnych w mięśniu neuron czuciowy rdzeń kręgowy neuron ruchowy efektor (mięsień)

• łuk odruchowy bisynaptyczny (trójneuronowe) - to proste odruchy rdzeniowe służące ochronie połączeń szkieletu przed uszkodzeniami. Ich zadaniem jest również ochrona mięśnia przed zerwaniem. Jednym z przykładów odruchów bisynaptycznych jest paradoksalny odruch na rozciąganie - rozluźnienie mięśnia, gdy jego silne rozciąganie może prowadzić do zerwania.

• łuk odruchowy polisynaptyczny - przebiega przez wiele neuronów przełącznikowych. Jego tor ulega rozgałęzieniu, a na jego przebieg i efekt końcowy mogą mieć wpływ różne ośrodki mózgowia i rdzenia kręgowego. Jest to odruch złożony. Są to odruchy rdzeniowe oraz odruchy z poziomu mózgowia. Receptor i efektor znajdują się wtedy w różnych narządach. Przykładami odruchów polisynaptycznych są: odruch podeszwy (zgięcie palców i palucha w stronę podeszwy podczas drażnienia skóry wzdłuż zewnętrznej jej powierzchni), odruch Babińskiego (nieprawidłowy odruch podeszwowy, paluch odgina się ku grzbietowi stopy), odruch brzuszny (skurcz mięśnia prostego brzucha podczas drażnienia skóry po jego stronie), odruch mosznowy (drażnienie skóry przyśrodkowej powierzchni górnej części uda powoduje uniesienie jądra po tej samej stronie).

1

---