2. Emancypacja i wychowanie niekierowane - idea pedagogiczna i możliwości jej realizacji
W pedagogice emancypacyjnej centralną rolę odgrywa pojęcie emancypacji, czyli wyzwolenia jednostek od społecznej przemocy przez aktywny w kreowaniu antydepresyjnych form wychowania i współżycia, ale i autonomię, wyzwolenie i uzyskanie przez młodego człowieka wewnętrznej niezależności od autorytetów. Emancypacja oznacza wyzwolenie się od władzy społecznej, dominacji i zależności ku swobodnemu wyrażaniu własnych autentycznych potrzeb, równości szans, prawie do samostanowienia, samorealizacji, do wychowania wolnego od przemocy i wzmacniającego się JA. Pedagogika emancypacyjna jest normatywnym nurtem w naukach o wychowaniu, o zróżnicowanej strukturze i założeniach. Wychowanie emancypacyjne stało się nurtem ideowo-politycznym i teoretyczną ofertą dla pedagogów i rodziców, gdzie eksponowano idee podmiotowości i wyzwolenia dziecka. Pojawiły się z jednej strony nowe koncepcje: "wolność od czegoś" -> wychowanie pozbawione represji, wychowanie bez autorytetu, bez lęku, swobodne wychowanie. Z drugiej strony zaistniały określenia potwierdzające, że emancypacja jest procesem przeciwnym formom socjalizacyjnym: "wolność ku czemuś" -> wychowanie do nieposłuszeństwa, wychowanie antyautorytarne, wprowadzenie w doświadczenie samego siebie, wspieranie samoregulacji. Z realizacji między wychowaniem, a emancypacją wynikają trzy związki:
emancypacja wychowania
w wymiarze socjalizacyjno-enkulturacyjnym - uwolnienie się od nacisków politycznych i ideologicznych
w wymiarze aksjologicznym - uwolnienie się od formułowania celów i zadań wychowania przez dysponentów władzy pedagogicznej
w wymiarze poznawczym - uwolnienie się od nacisku grup interesu
w wymiarze administracyjno-organizacyjnym - uwolnienie się od monizmu (jednorodność) ofert wychowania i braku dostępności do alternatywnych projektów czy instytucji wychowawczych
w wymiarze kulturowym - uwolnienie się od tradycji i nieodwracalności ról społecznych
wychowanie do emancypacji - tworzenie warunków do nabywania i rozwijania cech osobowości: godność, odwaga, otwartość i asertywność, sprzyjających osiąganiu własnej autonomii i wolności
emancypacja przez wychowanie - staje się jako cel wychowania wyznacznikiem jego treści i form w warstwach:
personalnej - wyzbycie się ograniczeń wewnątrzosobowych
interpersonalnej i społecznej - uświadamia prawa, aby jednostka mogła uwalniać się od społecznych zależności
Wychowanie niekierowane: założenie, które zakłada, by proces wychowania oraz uczenia się dzieci oraz dorosłych opierał się na wzajemnej niezależności oraz braku kierowania. W szczególności proponuje się:
rezygnację z oddziaływań na dziecko poprzez wzory osobowe, autorytety do naśladowania na rzecz samodzielnego odkrywania i asymilowania przez dziecko wartości, obdarzania go zaufaniem i współodpowiedzialnością
odejście od założonych z góry celów i programów wychowawczych na rzecz bezwarunkowej akceptacji dziecka takiego, jakie ono jest
brak represji i mechanizmów konformizacji zachowań na rzecz samostanowienia, samookreślania, samokontroli i samooceny zachowań indywidualnych każdej osoby
Wychowanie niekierowane ma swój wymiar pozytywny, określający postawę wychowawcy wobec wychowanka, na którą składają się: autentyczność (każdy może być sobą), gotowość i czujność do udzielania dziecku stosownej do jego potrzeb pomocy, empatia (szczególna wrażliwość na cudze uczucia), twórczość (zdolność do zmiany, elastyczności i oryginalności w rozwiązywaniu problemów). Wychowawca nie kieruje procesem wychowania, ale jest zaangażowany jako naturalny słuchacz w pełni akceptujący rozmówcę i staje się aktywnym partnerem poszukującym. Wychowanie niekierowane nazywane jest też niedyrektywnym i edukacją elastyczną. Istotne cechy tego wychowania: nie ma jednego miejsca dla edukacji (może to być dom, szkoła, muzeum), obecność nauczyciela w procesie dydaktycznym nie jest niezbędna, rodzice nie stanowią kłopotu edukacyjnego, nauczanie nie musi być instruktażem i szkoleniem.