Rozdział I
[ Epoka Wilhelmińska ]

18 marca 1890 r. – Otto von Bismarck (żelazny kanclerz), kanclerz Niemiec i premier Prus rezygnuje z obu stanowisk, powodem jego decyzji były niepowodzenia w polityce wewnętrznej.

Cele Bismarcka w polityce zagranicznej:

• niedopuszczenie do odwetu ze strony Francji,

• niepozwolenie na powstanie wrogiej koalicji i na oskrzydlenie Niemiec,

• utrzymanie pozycji Rzeszy jako pierwszej potęgi w Europie;

Weltpolitik – polityka światowa;

20 marca 1890 r. – cesarz Wilhelm II przyjmuje dymisję Bismarcka, miał wygórowane pojęcie o swojej władzy, nie liczył się z panującym ustrojem;

1888 r. – Wilhelm II obejmuje tron, w pierwszym okresie jego rządów podziw dla niego przerodził się w narodowy kult, postęp w demografii, ekonomice, handlu, kolonializmie, budownictwie, kulturze, sztuce i nauce;

XIX/XX wiek – Niemcy przekształcają się w jeden z najbardziej dynamicznie rozwijających się i najbogatszych krajów świata:

• wzrost demograficzny (około 3,5 mln Polaków w Niemczech),

• szybki proces urbanizacji – szczególnie szybko rozwijały się miasta uprzemysłowionych północnych i zachodnich regionów Niemiec,

• otwarcie kanału łączącego Morze Północne z Bałtykiem (1895 r.) – rozwój Kilonii;

• Berlin przekształca się w wielką metropolię przemysłowo-handlową i centrum kultury europejskiej:

  • dzielnice robotnicze Berlina: Rixdorf, Weissensee, Lichtenberg;

  • Herrenhaus – pałac dla Izby Wyższej pruskiego Landtagu (Leipziger Strasse);

  • Odnowienie zamku cesarskiego;

  • Rozbudowa ministerstwa wojny;

  • Cesarz Wilhelm II chętniej przebywał jednak w Poczdamie, który przejął rolę rezydencji królów pruskich;

1912 r. – wybory do Reichsdagu:

• 60,6% - SPD (Socjaldemokratyczna Partia Niemiec);

• 22,5% - Partia Postępowa;

• 15,7% - Narodowi Liberałowie;

Niemiec z północy uważał Niemca z południa za wygodnickiego, pobłażającego sobie, za sentymentalistę z pożałowania godnymi tendencjami demokratycznymi, nawet liberalnymi.

Niemiec z południa uważał Niemca z północy za aroganckiego tyrana o złych manierach i bezczelnym spojrzeniu, który jest zaprzątnięty interesami i agresywny, a polityce reakcyjny.

Wśród elity intelektualnej dużych miast południowych Niemiec zakorzeniły się idee egzystencjalizmu, futuryzmu i kubizmu.

Monachium:

• Stefan George najwyższym kapłanem;

• Od 1893 roku wydawał dla uczniów przegląd literacki „Blatter fur die Kunst”, szukający odpowiedzi na problemy sztuki, duszy i stylu;

• Satyryczne pismo „Simplicissimus” założone w 1896 r.;

• Pismo humorystyczne „Fliegende Blatter”;

• Uberbrettl – rodzaj satyrycznego kabaretu w kawiarni, wyśmiewał Berlin;

Gwałtowna urbanizacja Rzeszy spowodowana została głównie przez industrializację, rozwój transportu i przez eksplozję ludnościową (wcześniejsze i częste związki małżeńskie, postęp w medycynie, poprawa wyżywienia i zanik klęsk głodowych).

Trzy podstawowe działy gospodarki Niemiec:

1. Sektor I – rolnictwo, leśnictwo, rybołówstwo;

2. Sektor II – rzemiosło, przemysł górnictwo;

3. Sektor III – handel, komunikacja, bankowość, usługi;

Komercjalizacja rolnictwa w pierwszej połowie XIX wieku nie podważyła ekonomicznej dominacji szlachty, a wręcz ją wzmocniła. Drugą grupą beneficjentów pruskich reform agrarnych była licząca niecałe 200 tysięcy osób warstwa bogatych chłopów. Większość pozostałych ludzi związanych z rolnictwem, chłopi małorolni, zagrodnicy, chałupnicy czy czeladź, stała się ofiarą tych przemian. Większość z nich została skazana na ciężką walkę o przetrwanie, a inni okazali się po prostu zbędni.

W Rzeszy na przełomie wieków zaczęło występować także zjawisko zlewania się wielkich majątków obszarniczych (junkierskich) z bankami i wielkimi zakładami przemysłowymi w jeden organizm gospodarczy. Rósł udział Niemiec w globalnej produkcji przemysłowej świata.

Rozwój kolejnictwa w decydujący sposób wpłynął na wydobycie węgla kamiennego, którego głównym dostawcą stały się kopalnie Zagłębia Ruhry, Zagłębia Saary i Górnego Śląska.

Intensywnie rozwijano i modernizowano pod względem technicznym transport wodny.

Duży wpływ na rozwój gospodarczy Rzeszy zaczęły uzyskiwać zorganizowane grupy interesów i banki. W 1876 roku powstał Centralny Związek Niemieckich Przemysłowców, z którego wyłonił się w 1895 roku Związek Przemysłowców, zrzeszający drobniejszych wytwórców. Obydwie te organizacje popierały industrializację Niemiec i politykę intensywnych zbrojeń Rzeszy.

1893 r. – posiadacze ziemscy i bogaci chłopi dla ochrony własnych interesów założyli Związek Rolników.

Cztery D-Banki w Rzeszy:

• Deutsche Bank;

• Disconto-Gesellschaft;

• Dresdner Bank;

• Darmstadter Bank;

1876 r. – na fundamentach Banku Pruskiego utworzono Bank Rzeszy

Życie polityczne w Niemczech stało pod koniec XIX wieku ciągle pod znakiem przewagi tradycyjnych sił konserwatywnych i liberalnych, wzrastało w siłę stronnictwo Centrum (katolicy), a przede wszystkim socjaldemokracja. Najsilniejszą podporą Rzeszy była Partia Narodowych Liberałów, złożona z części inteligencji i sfer finansowo-przemysłowych, przewodzili jej Rudolf von Beningsen i Johannes Miquel.

1876 r. – na bazie starokonserwatywnej powstała Niemiecka Partia Konserwatywna, które reprezentowała tylko interesy kół agrarnych;

Partia Postępowa – ewoluowała w kierunku antyrządowym, przewodził jej Eugen Richter.

Niemiecka klasa robotnicza zorganizowana była w Wolnych Związkach Zawodowych i w Socjaldemokratycznej Partii Niemiec (SPD).

Edmund Bernstein – od 1897 roku publikował artykuły o charakterze rewizjonistycznym.

Od lat 90. XIX wieku scena polityczna w Rzeszy uległa poważnym zmianom. Na plan pierwszy wysuwały się partie konserwatywne. W ten sposób liberalne mieszczaństwo traciło wpływy polityczne. Sam parlament miał ograniczone znaczenie. Zasadnicze uchwały parlamentu nie mogły wejść w życie, dopóki nie uzyskały poparcia Rady Związku i akceptacji cesarza. Rzesza była państwem konstytucyjnym, ale nie parlamentarnym. W rzeczywistości politykę Niemiec determinowały elity władzy o strukturach dość tradycyjnych, z trzema filarami:

• Dworem;

• Armią;

• Biurokracją;

Kajzer – przywódca armii;

Państwo paternalistyczne – administrujące, wychowujące i zajmujące się dystrybucją dóbr, które uznawało za władne decydować o wszystkim, od opieki społecznej po regulamin cmentarny, i którego instytucje, administracja, a przede wszystkim wojsko hołdowały jednej ideologii: miały stać ponad sprzecznymi interesami społeczeństwa, istnieć niezależnie od nich oraz reprezentować dobro ogółu, co było ideą z gruntu antydemokratyczną, autorytarną.

1891 r. – powstał Powszechny Związek Niemiecki, w roku 1894 przekształcił się w Związek Wszechniemiecki, organizacja nacjonalistyczna, szowinistyczna, działała na rzecz umocnienia pozycji Niemiec w Europie i na innych kontynentach;

1894 r. – Związek Kresów Wschodnich (Hakata);

1906 r. – rozpad koalicji konserwatystów, narodowych liberałów i Centrum;

1906 r. – specjalna konferencja w Algeciras w celu rozstrzygnięcia sporu o Maroko, pierwsza wielka porażka imperializmu niemieckiego

Rozdział II
[ Pierwsza wojna światowa i rewolucja ]

Politycy i stratedzy niemieccy uznawali w pełni teorię wojny prewencyjnej. Niemcy przede wszystkim obawiały się zgubnej dla siebie wojny na dwa fronty z Rosją i państwami zachodnimi. Istotą wojny niemieckiej był blitzkrieg – wojna błyskawiczna.

Wojna błyskawiczna - najważniejszym elementem wojny błyskawicznej jest wykorzystanie momentu zaskoczenia poprzez napad w skali strategicznej oraz dążenie do maksymalnego zmasowania głównych sił w kierunku pierwszego uderzenia. Nieprzyjaciel powinien zostać obustronnie oskrzydlony przez siły pancerne, a jego główne siły okrążone i zniszczone przez piechotę i artylerię w początkowym okresie wojny. Twórcą Blitzkriegu był Alfred von Schlieffen

Naczelnym wodzem sił zbrojnych państwa niemieckiego był cesarz, a w chwili wybuchu wojny jego organami w sprawowaniu tej funkcji był: Szef Wielkiego Sztabu Generalnego Wojsk w Polu oraz szef Sztabu Administracji.

1906 r. – pułkownik von Moltke szefem Sztabu Generalnego;

Przyczyny Wielkiej Wojny:

• Narastająca sprzeczność interesów natury politycznej i ekonomicznej głównych mocarstw;

• Rywalizacja bilateralna między nimi w poszczególnych regionach Europy i świata;

• Konflikt austriacko-serbski;

• 28 czerwca zginął z rąk zamachowców w Sarajewie arcyksiążę Franciszek Ferdynand wraz z małżonką księżną Zofią Hohenberg;

• Dyplomacja niemiecka sądziła, że Francja i Anglia powstrzymają się ostatecznie przed zbrojnym wystąpieniem w obronie małego państwa słowiańskiego, jakim była Serbia;

• Krótkowzroczność ówczesnej dyplomacji niemieckiej;

3 sierpnia 1914 r. – Niemcy wypowiadają wojnę Francji

26-31 sierpnia 1914 r. – wielka bitwa pod Tannenbergiem, na południe od Olsztyna, zwycięstwo Niemiec;

Jesienią 1914 r. front zachodni uległ zamrożeniu i rozpoczęła się na nim długotrwała wojna wojna pozycyjna, w której obie strony nie były w stanie przełamać coraz silniej rozbudowywanych pozycji przeciwnika. Koncepcja wojny błyskawicznej została przekreślona. Miejsce Moltkego zajął 14 września 1914 roku nowy szef Sztabu Generalnego, generał Erich von Falkenhayn.

29 października 1914 r. – do wojny przystąpiła związana z państwami centralnymi Turcja;

2 lipca 1915 r. – na naradzie w Poznaniu z udziałem cesarza Wilhelma II przyjęto plan dwustronnej, okrążającej ofensywy (klenie Zange – małe kleszcze) na Warszawę z północy i południa;

23 maja 1915 r. – do wojny po stronie ententy przystąpiły Włochy;

W walkach pod Ypres 22 kwietnia został w okolicach Langemark zastosowany po raz pierwszy w historii gaz trujący (chlor).

21 lutego-29 sierpnia 1916 r. – bitwa pod Verdun, walki o francuską twierdzę Verdun, bronioną przez wojska gen. Philippe'a Petaina; w zamierzeniu dowództwa niemieckiego działania te miały spowodować wykrwawienie się armii francuskiej; po serii ataków i kontrataków, w których obydwie strony poniosły ciężkie straty Verdun pozostało w rękach Francuzów.

1 lipca-18 listopada 1916 r. – bitwa pod Sommą, największa bitwa I wojny światowej, Bitwa rozegrała się między siłami brytyjskimi i niemieckimi nad rzeką Sommą w północnej Francji (Pikardia);

29 sierpnia 1916 r. – szefem Sztabu Generalnego został feldmarszałek Paul von Hindenburg, a jego pomocnikiem Erich Ludendorff;

18-21 marca 1916 r. – bitwa nad jeziorem Narocz, zakończona niepowodzeniem ofensywa przeprowadzona przez Rosjan na pozycje niemieckie na północnym odcinku frontu wschodniego (zwana też bitwą pod Postawami; 16-30 marca 1916);

4 czerwca - 7 czerwca 1916 r. - pod Łuckiem rozegrała się jedna z największych bitew I wojny światowej na froncie wschodnim. Rosjanom w ramach ofensywy Brusiłowa udało się przełamać front austriacki;

W połowie 1916 roku pojawiły się w dowództwie niemieckim głosy o podjęciu przeciwko sprzymierzonym totalnej wojny podwodnej. Po protestach USA działalność łodzi została jednak ograniczona. Rozwój lotnictwa natomiast spowodował wzrost użycia sterowców i samolotów w działaniach wojennych.

31 maja 1916 r. – starcie z flotą brytyjską u wybrzeży Morza Północnego , na zachód od Półwyspu Jutlandzkiego, tzw. Bitwa Jutlandzka;

31 stycznia 1917 r. – rozpoczęcie totalnej wojny podwodnej;

Gwałtowne kurczenie się zasobów ludzkich i materialnych skłoniło Niemców do próby skorzystania z zasobów polskich. Za sprawą Ludendorffa cesarze niemiecki i austriacki ogłosili 5 listopada 1916 r. proklamację o utworzeniu Królestwa Polskiego na terenie tzw. Kongresówki należącej poprzednio do Rosji. Ustanowiono też w Warszawie Tymczasową Radę Stanu, a w 1917 r. Radę Regencyjną.

W kwietniu 1917 r. w berlińskich fabrykach zbrojeniowych wybuchł potężny strajk z udziałem 125 tys. robotników.

Pod presją opinii publicznej parlament niemiecki w lipcu 1917 r. uchwalił rezolucję pokojową, wypowiadając się za pokojem bez aneksji.

Trzy orientacje w parlamencie Rzeszy:

1. Lewica socjaldemokratyczna USPD z Hugonem Hasse na czele, głosiła hasła pacyfistyczne;

2. Stara SPD i partie liberalne, żądały sprecyzowania celów wojennych Rzeszy i podjęcia rokowań pokojowych dla zawarcia pokoju kompromisowego;

3. Koła przemysłowe, wojskowe, partie konserwatywne, nadal nie należy ujawniać celów wojennych Rzeszy;

27 listopada 1917 r. – bolszewicy (Mikołaj Krylenko) zwrócili się do władz niemieckich z propozycją rokowań pokojowych;

3 grudnia 1917 roku rozpoczęły się w Brześciu Litewskim rokowania, państwa centralne zajęły twarde i nieustępliwe stanowisko. 15 grudnia podpisano zawieszenie broni, które dwa dni później weszło w życie.

27 października 1917 r. - bitwa w czasie I wojny światowej pomiędzy armią włoską a wojskami niemieckimi i austro-węgierskimi. Bitwa miała miejsce w rejonie Kobaridu - miasta w Słowenii nad rzeką Soczą;

Rokowania pokojowe z Bolszewikami w Brześciu rozpoczęły się 22 grudnia 1917 r., jednak na skutek nadmiernych żądań niemieckich utknęły w martwym punkcie. 10 lutego 1918 r. Trocki oświadczył, że Rosja nie podpisze pokoju, ale uznaje wojnę za zakończoną i zdemobilizuje armię. Poskutkowało to wznowieniem działań wojennych przez Niemcy.

3 marca 1918 r. – traktat brzeski, między Cesarstwem Niemieckim i Austro-Węgrami oraz ich sojusznikami: Królestwem Bułgarii i Imperium Osmańskim (Trójprzymierze), a Rosyjską Federacyjną Socjalistyczną Republiką Radziecką (RFSRR). Traktat stanowił wycofanie się Rosji z wojny i zerwanie sojuszu z Ententą. Władze Rosji sowieckiej zgodziły się ponadto na okupację przez armię niemiecką terenów na wschód od ustalonej traktatem linii granicznej. Oznaczało to utratę przez Rosję terenów Królestwa Kongresowego, oraz obszarów dzisiejszej Litwy, Łotwy, Estonii i Białorusi, Finlandii i Wysp Alandzkich, a na Zakaukaziu — Karsu, Ardahanu i Batumi. Rosja została zobowiązana do zdemobilizowania całej armii (również Armii Czerwonej). Traktat miał ogromne znaczenie dla Niemiec, bo pozwolił przerzucić na zachód 44 dywizje niemieckie.

7 maja 1918 r. – traktat pokojowy z Rumunią w Bukareszcie;

21 marca 1918 r. – ofensywa niemiecka we Francji;

10 listopada 1918 r. – SPD i USPD porozumiały się w sprawie utworzenia rządu – Rady Pełnomocników Ludowych;

1919 r. – strajk przeciwko usuwaniu z eksponowanych stanowisk przedstawicieli USPD;

Rozdział III
[ Republika Weimarska 1919-1933 ]

1. Położenie międzynarodowe Niemiec

I wojna światowa spowodowała poważną zmianę w statusie Niemiec w hierarchii światowej. Przyniosła społeczeństwu Niemiec klęskę, głęboki kryzys i rozgoryczenie.

Walkę o utrzymanie jak najkorzystniejszych granic wschodnich Rzeszy prowadzono do chwili, gdy Niemcy zostały postawione przed wyborem: podpisanie traktatu na warunkach, które nie zyskiwały akceptacji żadnej niemieckiej siły politycznej lub wznowienie działań wojennych.

28 czerwca 1919 r. – traktat w Wersalu, zawarty przez Niemcy, mocarstwa Ententy i państwa sprzymierzone i stowarzyszone. Został ratyfikowany 10 stycznia 1920 roku i z tą datą wszedł w życie, wywołał w niemieckim społeczeństwie falę protestu i frustrację:

• Niemcy musiały wycofać się z terytorium Belgii, Francji, oddać Alzację i Lotaryngię, a także obszary na Wschodzie;

• Odrodzona Polska przejęła Wielkopolskę i Pomorze Gdańskie;

• Z Gdańska i okolic utworzono Wolne Miasto podległe Lidze Narodów;

• Rzesza traciła wszystkie kolonie, około 14% swego dawnego terytorium w Europie i 10% ludności;

• Niemcy podlegały rozbrojeniu;

• Traciły większość floty;

• Nie mogły rozwijać przemysłu zbrojeniowego, posiadać lotnictwa wojskowego;

• Rzesza nie mogła połączyć się z Austrią;

• O przynależności państwowej niektórych terenów spornych (Górny Śląsk, Schlezwik), miały zadecydować plebiscyty;

• Zagłębie Saary oddano na 15 lat pod kontrolę Ligi Narodów;

• Nadrenia miała pozostać obszarem zdemilitaryzowanym;

• Część terytorium Rzeszy (tzw. strefa nadreńska) znalazła się pod okupacją wojskową aliantów;

• Państwa zwycięskie uznały jednostronnie odpowiedzialność Niemiec za wybuch wojny oraz za straty i zniszczenia wojenne;

Kriegschuldluge – bezpodstawne obarczanie Niemców odpowiedzialnością za wojnę;

W Rzeszy w 1919 r. protestowano przeciwko „dyktatowi wersalskiemu”, wzywano do „przywrócenia godności narodowej”, agitowano za działaniami mającymi naprawić „krzywdę wymierzoną narodowi niemieckiemu.

15 lipca 1920 r. – układ o nawiązaniu stosunków z Łotwą;

Najsilniejszym państwem na kontynencie, militarnie i politycznie pozostawała Francja. Jednakże demograficznie i gospodarczo znacznie ustępowała Republice Weimarskiej.

Polityka balance of power – Niemcy traktowane jako czynnik równowagi wobec Francji przez Wielką Brytanię.

Stany Zjednoczone, choć odsunęły się od spraw europejskich, zmuszone były jednak formalnie zakończyć stan wojny z Niemcami – wymagały tego zwłaszcza względy ekonomiczne: systematyczny handel oraz lokowane w Rzeszy inwestycje.

21 sierpnia 1921 r. – USA zawarły odrębny traktat pokojowy z Niemcami:

• Przywrócono stosunki dyplomatyczne;

• Wymieniono ambasadorów;

10 kwietnia-19 maja 1922 r. – obrady w Genui, zacieśnienie kontaktów radziecko-niemieckich;

16 kwietnia 1922 r. – w Rapallo, został podpisany przez niemieckiego ministra spraw zagranicznych Walthera Rathenaua i radzieckiego komisarza spraw zagranicznych Georgija Cziczerina traktat bilateralny:

• Niegroźny w treści, ale ważny politycznie;

• Anulował roszczenia radzieckie do odszkodowań wojennych oraz roszczenia niemieckie do odszkodowań za dobra uspołecznione w Rosji;

• Przewidywał wznowienie stosunków dyplomatycznych;

• Udzielał klauzuli najwyższego uprzywilejowania w handlu;

• Zobowiązywał oba rządy do traktowania wzajemnych potrzeb gospodarczych w duchu życzliwości;

Znaczenie:

• Częściowe przerwanie izolacji dla Rosji i Niemiec;

• Dla Rzeszy oręż w przetargach dyplomatycznych z ententą;

• Stwarzało nowe perspektywy ekspansji kapitału niemieckiego w Europie Wchodniej;

Problem reparacji, obok obniżenia aktywów wojskowych, odgrywał pierwszoplanową rolę w stosunkach między Berlinem a państwami zwycięskimi. W traktacie wersalskim nie określono ostatecznej wysokości spłat reparacyjnych i sposobu ich realizacji. Miała je określić Komisja Odszkodowań w terminie do 1 maja 1921 r.

J.M.Keynes – ekonomista angielski, krytykował podzielenie zwartego ekonomicznie obszaru Niemiec i jego osłabienie;

5-6 lipca 1920 r. – konferencja w Spa, Francja otrzymuje 52% reparacji, Anglia 20%, Włochy 10%. Belgia 8%;

Wrzesień 1920 r. – konferencja w Brukseli;

24-30 stycznia 1921 r. – konferencja w Paryżu;

Rząd niemiecki proponował spłacenie odszkodowań poprzez dostawy towarów i odbudowę zniszczonych terytoriów Belgii i Francji. Na takie rozwiązanie państwa zwycięskie nie wyrażały zgody, gdyż spowodowałoby to zalanie ich rynków towarami niemieckimi, zmniejszenie własnej produkcji, a tym samym wzrost bezrobocia. Francja domagała się tylko tych surowców, których sama posiadała niewiele: węgla i drewna, większość odszkodowań miała być płacona w złocie i dewizach.

21 lutego-14 marca 1921 r. – I konferencja londyńska. Ultimatum dla Rzeszy, suma reparacji w wysokości 132 mld marek w złocie, w wypadku odmowy Niemcy miały stracić Zagłębie Ruhry.

W sprawie odszkodowań koła gospodarcze i polityczne Rzeszy podzieliły się na dwa obozy:

• Pierwszy na czele z magnatem finansowym i przemysłowym H. Stinnesem, wzywał do bojkotowania spłat, hasło „im gorzej tym lepiej”;

• Drugi reprezentowany przez SPD i demokratów, protestował przeciwko „niesprawiedliwości i grabieży”, uznawał, że Niemcy powinny wykonywać narzucone im zobowiązania;

Erfullungspolitik (polityka wypełniania) – rząd Wirtha miał nadzieję na uzyskanie w zamian przychylną decyzję sprzymierzonych w sprawie Górnego Śląska.

„Pakt pokoju” – porozumienie polityczne gwarantujące wzajemnie granice na Renie oraz podpisanie wielostronnych układów o nieagresji;

Program tzw. zastawu produkcyjnego:

• Żądanie przekazania pod zarząd sprzymierzonych państwowych kopalń w Zagłębiu Ruhry i rozległych masywów leśnych w Nadrenii;

• Eksploatacja tych bogactw miała dać dochody pokrywające zobowiązania reparacyjne Niemiec;

• Utworzenie granicy celnej wzdłuż Renu, z okręgiem Ruhry włącznie, konfiskaty na rzecz reparacji określonej części niemieckich wpływów celnych i podatkowych;

10-11 grudnia 1922 r. – II konferencja londyńska;

2-4 stycznia 1923 r. – konferencja paryska, poświęcona spłatom odszkodowań;

19 stycznia 1923 r. – premier Francji wydaje generałowi Jeanowi M. Degoutte’owi polecenie zajęcia uprzemysłowionych terenów nad Ruhrą. Główne centrum gospodarcze Republiki Weimarskiej znalazło się pod okupacją jej zachodnich sąsiadów.

Nieudana rewolucja niemiecka z 1923 r.:

• Pod koniec 1922 r. rząd Republiki Weimarskiej zaprzestał spłacania Francji reparacji w formie rekwizycji węgla i innych podstawowych towarów, podyktowanych przez traktat wersalski z czerwca 1919 r., który był zaprojektowany przez imperialistycznych zwycięzców I wojny światowej, by pozbawić ich pokonanego rywala jego siły ekonomicznej i militarnej.

• To pobudziło rząd Poincarégo do okupacji Zagłębia Ruhry w styczniu 1923 r. Rząd niemiecki, wówczas z kanclerzem Cuno na czele, przyjął politykę biernego oporu - nieposłuszeństwa obywatelskiego wobec francuskich i belgijskich władz okupacyjnych.

• Prawicowe grupy paramilitarne, utrzymywane przez konserwatywnych przemysłowców i z funduszów prywatnych i z funduszów rządowych dojonych z budżetu armii, szybko infiltrowały Zagłębie Ruhry.

• Tam one prowadziły prowokacyjną, chociaż w dużej części nieskuteczną, wojnę partyzancką przeciwko oddziałom francuskim. Okupacja wywołała masowy chaos finansowy w Niemczech, nie tylko zubożając klasę robotniczą, ale i rujnując niższe klasy średnie.

• Pod zbrojną strażą francuska burżuazja wyciągała swe krwiopijcze reparacje, szkodząc reszcie niemieckiego przemysłu. Inflacja przybrała skalę, w którą trudno uwierzyć. Wartość marki niemieckiej spadła z 48 tys. marek za dolara w maju do astronomicznych 4,6 mln dol. za dolara w sierpniu. Bezrobocie dramatycznie wzrosło z 6 procent w sierpniu do 23 procent w listopadzie.

• Hugo Stinnes i inni przemysłowcy z Zagłębia Ruhry organizowali serie protestów przeciwko okupacji, głosząc konieczność jedności narodowej przeciwko Francuzom. Faktyczny front narodowy rozciągał się od faszystów na prawym skrzydle po SPD. KPD, chociaż początkowo niezdecydowanie, stopniowo dołączała się do szeregu. Socjaldemokraci wydawali oświadczenia solidaryzujące się z biznesmenami z Zagłębia Ruhry aresztowanymi przez Francuzów, podczas gdy propaganda SPD dążyła do wykorzystania gniewu z powodu francuskiej okupacji do usprawiedliwienia własnego zbrodniczego poparcia dla niemieckiego imperializmu w I wojnie światowej; lecz proletariat nie tracił z pola widzenia, że apele Stinnesa o “równe poświęcenie” były jawną hipokryzją.

• Ekonomiczny kryzys był manipulowany przez kapitalistów, by atakować związki. Raptowna deprecjacja uczyniła niemieckie towary tanimi na rynku światowym i umożliwiła przemysłowcom zgarnianie zysków, podczas gdy związki zawodowe były całkowicie niezdolne do obrony standardu życiowego robotników w obliczu hiperinflacji. Początkowe zatrucie robotników “jednością narodową” nie trwało długo.

Polityka biernego oporu - sprzeciw bez używania siły fizycznej lub bez większej aktywności;

13 stycznia 1923 r. – Ogólnorosyjski Centralny Komitet Wykonawczy wydał orędzie „Do narodów całego świata w związku z okupowaniem przez Francję Zagłębia Ruhry”;

26 września 1923 r. – ogłoszono wspólną deklarację prezydenta F. Eberta i rządu do zaprzestania biernego oporu, aby „zachować życie narodu i państwa”.

W Nadrenii pod opieką okupacyjnych wojsk rozwinął się silny nurt separatystyczny. Jednym z przywódców separatystów był burmistrz Kolonii Konrad Adenauer.

23 października 1923 r. – Niemcy wznowiły dostawy węgla i drewna do Francji;

30 listopada 1923 r. – Komisja Odszkodowań powołała do życia dwa komitety ekspertów. Na czele jednego z nich stanął finansista amerykański Charles Dawes. Komitet ten miał za zadanie ustalenie środków potrzebnych do zrównoważenia niemieckiego budżetu i ustabilizowania marki. Drugi obradujący pod przewodnictwem eksperta brytyjskiego Requiada McKenna, miał znaleźć środki na powrót kapitałów, które odpłynęły z finansowego rynku niemieckiego.

W kwietniu 1924 r. komitet ekspertów Dawesa przedstawił projekt, który przewidywał rozłożenie spłaty odszkodowań na okres czterdziestu kilku lat, zmniejszając wysokość rat w porównaniu do poprzednich ustaleń.

16 lipca-30 sierpnia 1924 r. – III konferencja londyńska, poświęcona przyjęciu planu Dawesa przez Wielką Brytanię, Francję. USA i Niemcy;

Plan Dawesa:

• Zmniejszał roczne sumy reparacyjne;

• Udzielał Niemcom pożyczkę stabilizującą;

• Gwarantował spłaty;

Propozycja paktu bezpieczeństwa Niemiec:

• Układ o nieagresji z Francją;

• Traktaty arbitrażowe;

• Układ gwarantujący terytorialne status quo;

5-16 października 1925 r. – konferencja w Locarno;

16 października 1925 r. – traktat w Locarno, Francja, Wielka Brytania, Włochy, Niemcy, Belgia, Polska, Czechosłowacja, podpisany w Londynie 1 grudnia 1925 r.:

1. Traktat wzajemnej gwarancji tzw. pakt reński, zawarty pomiędzy Francją, Belgią, Anglią i Włochami a Niemcami – nienaruszalność granicy belgijsko-niemieckiej i francusko-niemieckiej, ustalał zasady nieagresji i wzajemnej pomocy, zgodność z traktatem wersalskim i Paktem Ligi Narodów, wyłącza domina brytyjskie z zobowiązań zaciągniętych w pakcie reńskim przez Wielką Brytanię oraz zapowiadał wstąpienie Niemiec do Ligi Narodów;

2. Traktaty rozjemcze z Polską i Czechosłowacją, stwierdzały, że „rzetelne stosowanie się do systemu pokojowego rozwiązywania międzynarodowych sporów daje możliwość rozwiązania problemów spornych bez użycia siły, Niemcy zobowiązywały się do nieprzeprowadzania siłą zmian granic, ale nie gwarantowały ich, jak w przypadku paktu reńskiego;

Znaczenie traktatów lokareńskich:

• Stwarzały zróżnicowany system bezpieczeństwa europejskiego, dający pierwszeństwo interesom państw zachodnich;

• Francja zyskała gwarancję nienaruszalności;

• Usamodzielnienie się Niemiec;

• Wielki sukces polityki francuskiej;

Korzyści Niemiec:

1. Największy triumf dyplomacji niemieckiej w epoce Republiki Weimarskiej, zmobilizowanie krajów anglosaskich do wywarcia nacisku na Francję, by wymusić normalizację;

2. Osiągnięto jeden z podstawowych celów, jakim było zdemontowanie francuskiego systemu bezpieczeństwa w Europie Wschodniej. System ten opierał się na Małej Entencie (Czechosłowacji, Rumunii i Jugosławii) oraz Polsce;

3. Przyjęcie do Ligi Narodów w charakterze stałego członka Rady o ograniczonych zobowiązaniach, podkreślało wyższość Rzeszy jako równouprawnionego z Francją i Anglią mocarstwa;

Locarno nie związało na trwałe Niemiec z demokracjami zachodnimi. Niemcy nie miały zamiaru rezygnować z prowadzenia polityki równowagi, z polityki Rapallo i partnerskiej współpracy ze Związkiem Radzieckim.

24 kwietnia 1926 r. – Berlin, niemiecko-radziecki układ o nieagresji i neutralności;

Stosunki Republiki Weimarskiej z Polską:

• Rewizjonizm i propaganda rewizjonistyczna skierowana przeciwko Polsce,

• Wojna gospodarcza i nacisk ekonomiczny,

• Polityczne i gospodarcze wykorzystanie mniejszości niemieckiej i kwestii gdańskiej,

• Napięcie w stosunkach niemiecko-polskich utrzymywało się przez cały okres istnienia Rzeszy republikańskiej;

• W Niemczech po przegranej wojnie i po traktacie wersalskim nie zrezygnowano z ziem dawnego zaboru pruskiego;

• Pomorze Gdańskie nazywano ironicznie „korytarzem”, a Polskę „państwem sezonowym”;

W swojej polityce zagranicznej rządy Republiki Weimarskiej dążyły do stworzenia takiej sytuacji, w której uzyskałyby zgodę mocarstw zachodnich na rewizję granicy wschodniej.

4 października 1922 r. – Protokół Genewski;

19 marca 1931 r. – projekt unii celnej, Francja i Czechosłowacja;

Luty 1932 r. – Konferencja Rozbrojeniowa w Genewie;

Niemcy osiągnęły wszystkie swoje cele związane ze zniesieniem ograniczeń wersalskich, z wyjątkiem terytorialnych.

1. Stosunki wewnętrzne

19 stycznia 1919 r. – wybory do Zgromadzenia Narodowego. Wybory zadecydowały o charakterze przyszłej konstytucji i obliczu politycznym rządów republikańskich.

10 lutego 1919 r. – uchwalono konstytucję tymczasową, określającą ustrój państwa jako demokratyczną republikę związkową;

14 lutego 1919 r. – utworzono pod kierownictwem Philippa Scheidemanna (SPD) rząd koalicyjny. Był to pierwszy rząd niemiecki wyłoniony przez demokratycznie wybrane przedstawicielstwo ogółu ludności.

31 lipca 1919 r. – Zgromadzenie Narodowe uchwaliło głosami tzw. koalicji weimarskiej (SPD, DDP, Centrum) konstytucję Rzeszy. Weszła ona w życie 11 sierpnia po podpisaniu jej przez prezydenta F.Eberta. Konstytucja weimarska zniosła istnienie monarchii i oficjalnie proklamowała Rzeszę Niemiecką państwem republikańskim, gwarantującym swoim obywatelom wolność myśli, zgromadzeń i zrzeszania się.

Tendencje partykularystyczne przeważyły i ostatecznie konstytucja nadała Niemcom kształt państwa związkowego. Niemcy stały się Republiką Federalną, łączącą 21 republik niemieckich, zwanych teraz krajami (Lander).

Konstytucja weimarska była oparta na wzorach demokracji liberalnych, w szczególności Francji i USA. Na czele państwa stał prezydent (7 lat), władza ustawodawcza należała do dwóch izb: Rady Rzeszy (Reichstrat) i Sejmu Rzeszy (Reichsdag).

Rada Rzeszy – przedstawiciele poszczególnych krajów (landów) w liczbie proporcjonalnej do liczby mieszkańców. Reichstrat pochodził z 5-przymiotnikowych wyborów powszechnych: powszechnych, równych, bezpośrednich, tajnych i proporcjonalnych. Przyznano prawa wyborcze kobietom.

Prezydent - mianował kanclerza oraz na jego wniosek innych ministrów;

Notverordnungen – zarządzenia niezbędne w celu przywrócenia bezpieczeństwa i porządku publicznego w Rzeszy Niemieckiej, jeżeli porządek i bezpieczeństwo publiczne zostały poważnie zakłócone lub zagrożone;

Październik 1919 r. – II zjazd KPD w Heidenbergu;

Socjaldemokratyczny ruch związkowy: Powszechna Niemiecka Centrala Związków Zawodowych, Niemiecki Związek Pracowników Umysłowych, Niemiecki Związek Urzędników

Partie w Niemczech:

• Niezależna Socjaldemokratyczna Partia Niemiec (USPD), centrowa, koncepcja ustrojowa łącząca system parlamentarny z systemem rad;

• Komunistyczna Partia Niemiec (KPD), skrajnie radykalny, rewolucyjny nurt w ruchu robotniczym;

• Niemiecka Partia Demokratyczna (DDP), lewica liberalna, jej bazę socjalną stanowiły różne warstwy niemieckiej burżuazji przemysłowej i handlowej, przedstawiciele wolnych zawodów, inteligencji i urzędników;

• Chrześcijańsko-demokratyczna Partia Ludowa (ChDVP), „partia członkowska”, warstwy średnie w miastach i na wsi, partia występowała w obronie własności prywatnej, porządku prawnego i Kościoła katolickiego;

• Niemiecka Partia Ludowa (DVP), członkowie rozwiązanej Partii Narodowych Liberałów, reprezentowała interesy kapitału, bogatej burżuazji i wyższej hierarchii urzędniczej, zwracała dużą uwagę na kwestie ekonomiczne, odbudowę niemieckiej potęgi militarnej, zrzucenie obciążeń gospodarczych wynikających z postanowień traktatu wersalskiego;

• Niemieckonarodowa Partia Ludowa (DNVP), żądanie zmiany obecnego ustroju, postulaty ekonomiczne, mające zapewnić ochronę interesów ziemiaństwa i wielkiego przemysłu, potrzeba przywrócenia utraconych terytoriów i kolonii, wrogość wobec traktatu wersalskiego;

Freikorps – korpusy ochotnicze, finansowane przez rząd, armię, ziemiaństwo i burżuazję niemiecką;

Sierpień 1919 r. – utworzenie Zjednoczenia Narodowego, tajne, polityczne, organizacyjne i wojskowe centrum kontrrewolucyjnego sprzysiężenia;

10 marca 1920 r. – rozwiązanie korpusów ochotniczych;

1 kwietnia 1920 r. – redukcja Reichswehry;

13 marca 1920 r. – bunt w Berlinie, tzw. kappa pucz - nieudana próba monarchistycznego przewrotu w Berlinie w dniach 13-17 III 1920. Przewrót przygotowała organizacja Narodowe Zjednoczenie, utworzona w 1919 przez W. Kappa;

18 marca 1921 r. – rząd pruski podjął decyzję o pacyfikacji prowincji Saksonii;

Fememorden – „mordy kapturowe”, prawica nacjonalistyczna terroryzuje partie koalicji weimarskiej, ich ofiarami byli ludzie oskarżeni o odpowiedzialność za klęskę, podpisanie Wersalu i upokorzenie Niemiec;

21 lipca 1922 r. – ustawa przewidująca ciężkie kary za akty terroru;

15 listopada 1921 r. – zarząd ADGB ogłosił wraz ze związkiem AfA-Bund „10 żądań”, które zostały 21 listopada w formie petycji przedłożone, a następnego dnia dodatkowo wyjaśnione na wspólnej konferencji. Propozycje związkowe:

• Rzesza powinna przejąć na własność 25% majątku trwałego Niemiec;

• Dla zwiększenia możliwości kredytowych powinna zostać przeprowadzona socjalizacja kopalń;

• Należy przeprowadzić reorganizację komunikacji i transportu celem zwiększenia ich rentowności;

• Zwiększyć kontrolę nad importem, pobudzić eksport i ograniczyć wywóz dewiz;

• Natychmiast ściągnąć zaległe podatki – zwłaszcza dochodowy;

• Zwiększyć opodatkowanie zysków pochodzących ze spekulacji dewizami i akcjami;

• Podjąć kontrolę prywatnych monopoli;

• Ściągnąć od kapitału „ofiarę nadzwyczajną” (Reichsnotopfer);

Notverordnungen – sytuacja przymusowa;

8-9 listopada 1923 r. – pucz monachijski, nieudana próba przejęcia władzy w Bawarii przez A. Hitlera. 8 listopada 1923 w monachijskiej piwiarni Bürgerbraukeller miał wystąpienie generalny komisarz Bawarii G. von Kahr i grupa prawicowych polityków. Wtedy na salę wdarł się na czele bojówek nazistowskich A. Hitler. Wystrzałem z pistoletu przerwał mowę i ogłosił "narodową rewolucję". Zapowiedział usunięcie rządu bawarskiego i rządu Rzeszy oraz utworzenie "niemieckiego rządu narodowego", z sobą jako kanclerzem, i "marsz na Berlin". Uwięzieni członkowie władz bawarskich przyłączyli się (jak się okazało, tylko pozornie) do puczu;

1 kwietnia 1924 r. – Hitlera skazano na 5 lat twierdzy.

Rzesza zmierzała ku stabilizacji. Jednym z głównych czynników tej zmiany była reforma walutowa – „marka rentowa” i „Bank rentowy”;

„Wojna o Ruhrę” – gwałtowne zaostrzenie kwestii reparacji przez okupację części Nadrenii, zbliżała się ku końcowi;

Złote lata dwudzieste (1924-1930) – republika wchodziła w te czasy pod kierunkiem mieszczańskich kanclerzy i mieszczańskich gabinetów;

Flaggenstreit – spór o flagę, rząd Luthera zezwolił bowiem na używanie we flocie handlowej i konsulatach niemieckich czarno-biało-czerwonej flagi cesarstwa;

Rządy IV gabinetu Marxa:

• Najspokojniejszy okres w dziejach Republiki Weimarskiej;

• Umacnianie pozycji Niemiec na arenie międzynarodowej;

• Rozwój sytuacji wewnętrznej w latach 1927-1928 r.;

• Rozkwit gospodarki;

• Spadek bezrobocia;

Rok 1930 stał się dramatycznym momentem zwrotnym w historii Republiki Weimarskiej. Trudną i skomplikowaną sytuację polityczną, spowodowaną zarówno niedowładem systemu rządów parlamentarnych, jak i nasilającymi się atakami przeciwników republiki, pogłębił jeszcze nowy czynnik – wpływ wielkiego kryzysu gospodarczego.

Wybory do V Reichsdagu odbyły się 14 września 1930 roku. NSDAP – partia nazistowska – odniosła sukces, który dla Hitlera stał się przełomem oczekiwanym od kilku lat. Sukces wyborczy nazistów był wynikiem zarówno kryzysu gospodarczego, jak i metamorfozy i rozwoju tego ruchu.

27 lutego 1930 roku Hitler reaktywował oficjalnie NSDAP , która swym działaniem objęła całe terytorium Rzeszy. Ewangelią ruchu narodowosocjalistycznego stała się książka Hitlera „Mein Kampf”, w której wyłożył tezy doktryny nazistowskiej opierającej się, tak jak faszyzm, na wojującym nacjonalizmie, mającym doprowadzić do zjednoczenia wszystkich ludów niemieckojęzycznych we wspólnym państwie (pangermanizm) i na totalitarnej koncepcji państwa – eklektyczne połączenie darwinizmu, etnocentryzmu, elitaryzmu, antysemityzmu i rasizmu.

Swoje poglądy dotyczące polityki zagranicznej Hitler rozwinął w tzw. „Drugiej księdze” – jako cel narodowego socjalizmu stawiał panowanie nad światem, a środkiem miało być zdobycie „przestrzeni życiowej” na Wschodzie.

11 października 1931 r. – Hitler utworzył wraz z kilkoma prawicowymi ugrupowaniami tzw. front harzburski, mający skonsolidować nacjonalistów i konserwatystów w walce z republiką;

Realpolitik – radykalna polityka rządu Bruninga;

Schufo – Formacje Obronne;

Program Osthilfe – zakładał, że komisarz Rzeszy do spraw Osthilfe bądź wyznaczone przez niego urzędy będą mogły wykupywać w drodze polubownej lub licytacji wszystkie obiekty rolne, które wskutek nadmiernego zadłużenia lub nierentownej gospodarki nie były w stanie podźwignąć się o własnych siłach, na rozparcelowanych majątkach miano osiedlać bezrobotnych robotników rolnych.

20 lipca 1932 r. – stan wyjątkowy w Berlinie i Brandenburgii;

31 lipca 1932 r. – zdecydowane zwycięstwo NSDAP w wyborach do Reichsdagu;

28 sierpnia 1932 r. – Munster Papen ogłosił antykryzysowy program gospodarczy, przyznanie dodatkowych środków finansowych i tworzenie miejsc pracy;

18 października 1932 r. – prałat L.Kaas w kampanii propagandowej rzucił ideę „niemieckiej wspólnoty narodowej”, tj. współpracy politycznej grup i ruchów stojących na gruncie narodowym i katolickim, za przeciwnika obrano obok „bolszewizmu”, reakcję protestancką z obozu Hindenburga oraz antysocjalne koncepcje urzędującego gabinetu;

Querfront – poprzeczny front Schleichera;

4 stycznia 1933 r. – rozmowy w Kolonii, które w znacznym stopniu zdecydowały o losach Republiki Weimarskiej – Franz von Papen, Adolf Hitler, Rudolf Hess, Heinrich Himmler;

Kamaryla – otoczenie prezydenta;

30 stycznia 1933 r. – fackelzug, naziści uczcili zwycięstwo Hitlera (przejęcie stanowiska kanclerza Niemiec od Hindenburga) tradycyjnym pochodem z pochodniami;

Rozpoczyna się era III Rzeszy Niemieckiej.

Rozdział IV
[ Trzecia Rzesza do 1939 r. ]

1. Reformy wewnętrzne Hitlera

Nominacja Adolfa Hitlera na kanclerza Niemiec otwierała kilkunastomiesięczny okres przejmowania pełnej władzy przez ruch narodowosocjalistyczny. Ważną rolę odegrała zmobilizowana przez niego masowa partia, jak i taktyka legalności.

Na czele wspólnoty stał człowiek, którego najbliżsi współpracownicy, a wśród nich przede wszystkim Hermann Goring, Rudolf Hess, Joseph Goebbels, Heinrich Himmler, Martin Bormann, musieli nieustannie budować otaczający go mit.

Fuhrerprinzip – zasada wodzostwa;

Hitler miał tylko jeden cel – ustanowienie panowania rasy aryjskiej nad światem – do jego realizacji zmierzał nieustannie, fanatycznie, choć często pod osłoną taktycznych manewrów. Hitler i NSDAP nieustannie powtarzali, że wojna jest legalnym, a wręcz nieuniknionym środkiem politycznym. Punkt wyjścia stanowił dla nich skrajny darwinizm społeczny,, opierający się na wojowniczych ideologiach Rzeszy Wilhelmińskiej oraz na przeżyciach frontowych z pierwszej wojny światowej. Było to tzw. prawo naturalne, opierające się na prawie silniejszego.

Rasisch hoherwertiges Volk – „rasowo bardziej wartościowy” naród;

Volkischer Blutedel – volksistowska szlachta krwi;

Mythos der gewalt – mit przemocy;

Za głównego wroga ideologicznego Niemcy uznali międzynarodowe organizacje żydowskie, komunistyczne, socjalistyczne i masońskie.

1 lutego 1933 r. – rozwiązanie Reichsdagu;

27 lutego 1933 r. – podpalono w Berlinie gmach Reichsdagu;

28 lutego 1933 r. – rozporządzenie o ochronie narodu i państwa:

• Zawieszało podstawowe prawa konstytucji weimarskiej;

• Wprowadzało permanentny stan wyjątkowy, który pozwolił reżimowi nadać pozory legalnej eliminacji przeciwników;

• Zawieszono wolność osobistą, prasy, słowa, zgromadzeń;

• Aresztowano kilka tysięcy lewicowych działaczy, głównie komunistycznych i lewicy związkowej;

• Zamknięto lokale partyjne i redakcje lewicowych gazet;

21 marca 1933 r. – uroczyste otwarcie Reichsdagu w Poczdamie, dwa dni później Hitler przedłożył prawo o nadzwyczajnych pełnomocnictwach, które miało ostatecznie pozbawić władzy parlament i konstytucyjne organy kontrolne, gdyż rząd otrzymywał uprawnienia do wydawania ustaw bez współdziałania Reischsdagu i Reichstratu.

31 marca i 7 kwietnia 1933 r. – dwie ustawy, które rozwiązywały wszelkie organy samorządów do sejmów krajowych aż do gminnych włącznie, a zamiast nowych wyborów nakazano ukonstytuować je według wyników wyborów z 5 marca. Przy wszystkich rządach mianowano namiestników Rzeszy, którzy przejęli rzeczywistą władzę wykonawczą.

7 kwietnia 1933 r. – ustawa o odnowieniu stanu urzędniczego

2 maja 1933 r. – delegalizacja Socjaldemokratycznych Wolnych Związków Zawodowych. Tego samego dnia utworzono Niemiecki Front Pracy, pod kierownictwem Roberta Leya.

14 lipca 1933 r. i 1 grudnia 1933 r. – ustawa umożliwiająca tworzenie nowych partii w celu „zabezpieczenia jedności partii i państwa” oraz ustawa wprowadzająca dyktaturę monopartyjną;

1 sierpnia 1934 r. – Hitler wydał ustawę o głowie Rzeszy Niemieckiej, jednoczącą urzędy prezydenta i kanclerza Rzeszy, miała wejść w życie w dniu śmierci Hindenburga (2 sierpnia);

20 kwietnia 1934 r. – Heinrich Himmler został mianowany przez Goringa zastępcą szefa pruskiej tajnej policji państwowej (Geheime Staats-polizei – czyli gestapo);

30 czerwca 1934 r. – tzw. „noc długich noży”, Himmler na rozkaz Hitlera, z pomocą służby bezpieczeństwa SS i własnych oddziałów egzekucyjnych, wymordował czołowych przywódców SA;

17 czerwca 1936 r. – utworzenie ogólnoniemieckiej policji, której szefem został Himmler;

26 czerwca 1935 r. – Himmler dzieli policję na porządkową i bezpieczeństwa (kryminalna i gestapo);

27 września 1939 r. – Himmler tworzy Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy, na jego czele stanął Heydrich;

9/10 listopada 1938 r. – tzw. „kryształowa noc”, pogrom Żydów w hitlerowskich Niemczech, Ulice niemieckich miast zostały zasypane odłamkami szkła i kryształów ze zniszczonych żydowskich mieszkań i sklepów, stąd też nazwa pogromu. Druga teoria co do nazwy mówi o "krystalizacji", czyli oczyszczeniu narodu niemieckiego z innych narodów, a przede wszystkim Żydów. Noc kryształowa była pierwszym pogromem Żydów inicjowanym przez władze państwowe, mimo że datowane są one od średniowiecza. Naziści nie tylko przyzwolili na prześladowania ludności żydowskiej, ale również nadali im zorganizowany charakter;

16 marca 1935 r. – niemieckie siły zbrojne zmieniły nazwę z Reichswehry na Wehrmacht, obowiązkowa służba wojskowa;

Luty 1938 r. – Hitler przejął Naczelne Dowództwo Wehrmachtu;

Kriegsmarine – marynarka wojenna;

Reżim Hitlerowski podporządkował sobie kościół. Stworzył także własną liturgię. Narodowosocjalistyczny rok zaczynał się 30 stycznia.

Szczególnie wiele wysiłku włożoną w indoktrynację młodzieży. Powierzono ją organizacji młodzieżowej o charakterze paramilitarnym – Hitler-jugend („młodzież Hitlera”), założonej w 1926 roku, jako główna kadrowa rezerwa NSDAP.

Życie kulturalne Trzeciej Rzeszy zostało niemal całkowicie podporządkowane utworzonemu 13 marca 1933 r. Ministerstwu Oświecenia Narodowego i Propagandy (PROMI). Na jego czele stanął Joseph Goebbels:

• Sprawy administracji i prawa;

• Propaganda w: radio, prasa, film, teatr, muzyka, sztuka;

• Propaganda zagraniczna;

Wrzesień 1933 r. – Goebbels tworzy Izbę Kultury Rzeszy:

• Czystki objęły uniwersytety, gdzie zwalniano niewygodnych profesorów;

• Z literatury zniknęły dzieła największych współczesnych pisarzy niemieckich;

• W malarstwie ekspresjonizm uznano za przejaw sztuki zdegenerowanej;

• W filmie kręcono obrazy propagandowe;

Korzyści kampanii propagandowej:

• Oferowała pewnego rodzaju „moralną formułę” dla postępowania z innymi państwami;

• Tworzyła dogodną platformę, dzięki której Berlin mógł mieszać się we wszystkie sprawy związane z wielką polityką, szczególnie w Europie;

• Przez długi czas zagraniczni politycy wierzyli, że nazistowskie Niemcy stanowią ważną zaporę chroniącą Europę przed bolszewizmem;

Trzy grupy NSDAP posiadające odmienne poglądy odnośnie do sposobów realizowania założeń partii w kwestii żydowskiej:

1. Volkische Antisemiten-Gruppe – postulowała wyeliminowanie Żydów z życia politycznego i kulturalno-oświatowego z pozostawieniem im jednak znacznych możliwości uczestnictwa w gospodarce, tzw. umiarkowani antysemici, przeciwni ekscesom i prześladowaniom;

2. Mistycy antysemityzmu i teoretycy rasizmu, skupiający się wokół A. Rosenberga, który postulował uznanie Żydów w Niemczech jako społeczności beznarodowej z usunięciem ich z kierowniczych stanowisk w polityce, kulturze i gospodarce;

3. Żydożercy z grupy Juliusa Streichera, których nienawiść miała podłoże patologiczne;

15 września 1935 r. – ustawy norymberskie, przyjęte jednogłośnie przez zjazd partyjny odbywający się w Norymberdze pod hasłem „zjazdu wolności”:

• Pierwsza ustawa – o obywatelstwie Rzeszy :

  • realizowała program segregacji politycznej,

  • przynależność państwową posiadał ten, kto należał do Związku Ochronnego Rzeszy Niemieckiej,

  • nowa kategoria obywateli, którymi mogli być tylko przynależni do państwa krwi niemieckiej lub pokrewnej,

  • wykluczenie Żydów spod pojęcia obywatela Rzeszy, warunkiem do uzyskania obywatelstwa Rzeszy była gotowość i zdolność do wiernej służby narodowi niemieckiemu i Rzeszy,

  • formalnie odbywało się to za wręczeniem „listu obywatelskiego”, krwi niemieckiej byli wszyscy, wśród swoich przodków nie mieli Żydów, Cyganów lub osób spośród ludów kolonialnych,

• Druga ustawa – o ochronie krwi niemieckiej i niemieckiego honoru:

  • Jej rasistowski charakter podkreślony został już w nazwie;

  • Segregacja biologiczna;

  • Separacja towarzyska;

  • Istotę ustawy stanowią trzy kwestie: zawieranie małżeństw pomiędzy Aryjczykami i Żydami, pozamałżeńskie stosunki cielesne między nimi, zatrudnianie służby pochodzenia aryjskiego u Żydów;

  • Zabranianie Żydom wywieszania flagi Rzeszy i flagi narodowej;

  • Tzw. małżeństwa mieszane – tylko związki pomiędzy osobami zakwalifikowanymi do różnych ras;

14 listopada 1935 r. – rozporządzenia wykonawcze dla ustaw norymberskich;

Suhneleistung – „świadczenia pokutne” (koszty operacji w czasie „kryształowej nocy”, które mieli ponieść Żydzi);

Interwencjonizm państwowy w Trzeciej Rzeszy:

• Pierwszy plan czteroletni (1934-1937 r.):

  • Tworzenie odpowiednich struktur oraz instytucji nieodzownych do ekspansji ekonomicznej Niemiec;

  • Plan gospodarczy (der neue plan) zorientowany na drastyczne ograniczenie i kontrolę importu, ekspansywny handel zagraniczny;

  • Importowane być miały jedynie surowce ważne strategicznie oraz inne wyroby niezbędne dla celów wojennych;

  • Rolnictwo miało w pierwszym rzędzie gwarantować samowystarczalność, jeśli chodzi o środki żywnościowe i produkty rolnicze

• Drugi plan czteroletni (1937-1940 r.):

  • Nie uwzględniał rozwoju całej gospodarki;

  • Rozwój przemysłu surowcowego i materiałów podstawowych;

  • Całkowita militaryzacja gospodarki;

  • Reorganizacja ministerstwa gospodarki Rzeszy – nowe wydziały;

Rozwój przemysłu i intensyfikacja rolnictwa w znacznym stopniu przyczyniły się do likwidacji bezrobocia w Niemczech. Innym czynnikiem było zastosowanie przymusu pracy.

1. Polityka zagraniczna

W „Mein Kampf” Hitler przedstawił jasno program i ambicje polityczne w zakresie polityki zagranicznej. Niemcy, zdaniem Hitlera, potrzebowały „przestrzeni życiowej” na Wschodzie.

Hitler prowadził strategię imponującego bagatelizowania, która polegała na stałym zapewnianiu o „szczerej woli pokoju”. W tym samym czasie narodowy socjalizm przygotowywał systematycznie naród niemiecki do wojny na płaszczyźnie militarnej, gospodarczej, organizacyjnej i duchowej.

14 października 1933 r. – Hitler ogłosił wycofanie się Niemiec z genewskiej Konferencji Rozbrojeniowej, a przede wszystkim z Ligi Narodów, prosząc rodaków o powszechne poparcie;

Niemcy żądały zwrotu „korytarza” (Pomorze Gdańskie) i Górnego Śląska oraz włączenia Gdańska do Rzeszy. Trwała niemiecko-polska wojna gospodarcza, a na granicy dochodziło do krwawych incydentów.

26 stycznia 1934 r. – deklarację o niestosowaniu przemocy podpisali minister Konstantin von Neurath ze strony niemieckiej i Józef Lipski z polskiej. Osią układu było stwierdzenie, że żadna ze stron nie ucieknie się do zastosowania przemocy w celu załatwienia spraw spornych między obu krajami. Bilateralność fundamentalną zasadą wzajemnych stosunków.

7 marca 1934 r. – obie strony podpisały protokół o zakończeniu od 1925 r. wojny celnej, co przyniosło Polsce doraźne korzyści gospodarcze;

Pogorszeniu w 1934 r. uległy stosunki niemiecko-włoskie. Stało się to za sprawą Austrii, której przyłączenie do Rzeszy było jednym z programowych celów nazistów i osobistym pragnieniom Hitlera.

Rok 1935 przyniósł Hitlerowi większe sukcesy w polityce międzynarodowej. Przede wszystkim Niemcy zajęły terytorium Zagłębia Saary, dotychczas kontrolowane przez Ligę Narodów.

Zajęcie Nadrenii przez Hitlera, było jego zdaniem najbardziej ryzykownym przedsięwzięciem.

17 lipca 1936 r. – rozpoczęła się wojna domowa w Hiszpanii, co scementowało współpracę Trzeciej Rzeszy z Włochami Mussoliniego, a sprawy europejskie jeszcze bardziej spolaryzowała w kierunku międzynarodowej walki między faszyzmem a komunizmem. Oba państwa – Niemcy i Włochy, poparły gorliwie wystąpienie zbrojne generała Franco przeciw rządowi republikańskiemu.

27 kwietnia 1937 r. – ofiarą barbarzyńskiego nalotu Legionu Condor padło baskijskie miasto Guernica y Luno;

Zbliżenie niemiecko-włoskie związane z interwencją w Hiszpanii zaowocowało proklamowaną przez Mussoliniego 1 listopada 1936 r. „osią Rzym-Berlin” do walki ze „światowym niebezpieczeństwem bolszewizmu i obrony świętych dóbr cywilizacji europejskiej”.

26 listopada 1936 r. – Niemcy zawarły z Japonią pakt antykominternowski, do którego rok później przyłączyły się Włochy;

9 marca 1935 r. – Niemcy ujawniły światu fakt posiadania lotnictwa wojskowego. A 16 marca 1935 r. Hitler ogłosił przywrócenie obowiązku powszechnej służby wojskowej.

11-14 kwietnia 1935 r. – konferencja w Stresie;

18 czerwca 1935 r. – brytyjsko-niemiecki traktat morski, na jej mocy Niemcy zobowiązują się zredukować swoją flotę wojenną do poziomu 35% sił floty brytyjskiej;

W połowie 1937 r. Hitler mógł obwieścić, że Niemcy stały się ponownie mocarstwem europejskim, a nawet światowym.

Na początku 1938 r. Hitler podjął akcję przeciwko Austrii. Niemiecki dyktator zażądał w brutalnej formie spełnienia jego postulatów – zwolnienia niektórych ministrów, zgody na zrównanie systemu ekonomicznego obu państw, przyjęcie do sztabu austriackiego stu niemieckich oficerów i powierzenia Seyss-Inquartowi urzędu spraw wewnętrznych.

Przyłączenie Austrii do Niemiec wywołało falę entuzjazmu w społeczeństwie niemieckim i większej części austriackiego:

• Austria została przekształcona w prowincję (kraj) Rzeszy pod nazwą Marchia Wschodnia (Ostmark), a na jej czele stanął komisarz do spraw zjednoczenia Josef Burckl;

• Niemcy doznały poważnego wzmocnienia gospodarczego, demograficznego oraz militarnego;

• Jeden naród-jedna Rzesza-jeden Fuhrer;

12 września 1938 r. – na X Parteitagu w Norymberdze Hitler domagał się „wyzwolenia” Niemców sudeckich i zaatakował Czechów za ich nieustępliwą politykę, zamieszki w rejonie sudeckim, ponowny wzrost napięcia;

29–30 września 1938 r. – układ monachijski, pomiędzy Niemcami, Włochami, Wielką Brytanią i Francją, przy nieobecności Czechosłowacji, pomimo że jej terytorium i suwerenność nad nim były przedmiotem konferencji.

• Konferencja dotyczyła sprawy Niemców Sudeckich, którzy od zakończenia I wojny światowej mieszkali na terenach nowo utworzonej Pierwszej Republiki Czechosłowackiej.

• Zgodnie z przyjętą przez rządy zachodnich demokracji zasadą uspokajania i ustępstw wobec agresywnej polityki i żądań Niemiec, uprawnił te ostatnie do aneksji znacznej części Czechosłowacji (głównie Kraj Sudetów zamieszkany przez ludność niemiecką) z 30% ludności i prawie 40% potencjału ekonomicznego.

• Układ przewidywał zwołanie konferencji międzynarodowej w sprawie rozstrzygnięcia sporu o część Śląska Cieszyńskiego (Zaolzie) pomiędzy Polską i Czechosłowacją oraz kwestii przynależności Wolnego Miasta Gdańska. Konferencja taka nie odbyła się.

• Polska wykorzystała osamotnienie oraz dramatyczną sytuację polityczną Czechosłowacji i w dniu podpisania układu, notą dyplomatyczną zażądała od rządu tego kraju pokojowego przekazania Zaolzia, zamieszkiwanego w większości przez ludność polską.

• Rząd czechosłowacki przystał na to, de facto, ultimatum i do 11 października 1938 Zaolzie zostało zajęte przez Polskę.

• Fakt ten, w oderwaniu od skomplikowanej historii Śląska Cieszyńskiego i tego, że Polska nie była stroną układu monachijskiego, jest wykorzystywany niekiedy do oskarżania Polski o sojusz z hitlerowskimi Niemcami. Układ po 1945 roku został uznany za nielegalny (państwa koalicji antyhitlerowskiej), nieważny od początku (NRD), narzucony pod groźbą użycia siły i nieważny (RFN).

Monachium – drugie zwycięstwo bez wojny – podniosło prestiż Hitlera w Niemczech na niespotykane wyżyny.

11 kwietnia 1939 r. – Fall Weiss, kryptonim strategicznego planu wojny z Polską, przygotowanego przez sztab niemieckiej armii (Wehrmacht) w roku 1939. Dyrektywę do opracowania planu wydał Adolf Hitler, bezpośrednio po polsko-brytyjskiej umowie z 6 kwietnia 1939 przewidującej wzajemne gwarancje pomocy wojskowej w przypadku napaści.

Zakładał on rozpoczęcie działań wojennych bez aktu wypowiedzenia wojny i prowadzenie jej według doktryny Blitzkriegu (niem. wojna błyskawiczna). Fall Weiss sprowadzał się do uderzenia na Polskę z trzech kierunków: główne uderzenie Wehrmachtu wzdłuż zachodniej granicy Polski, uderzenie z północy, a więc z terenu Prus Wschodnich i Pomorza oraz uderzenie z południa - z terenu zależnej od Niemiec Słowacji.

Podstawowym założeniem planu był szybki marsz z trzech głównych kierunków na Warszawę oraz odcięcie i zniszczenie większości polskich sił na zachód od Wisły.

Wytyczne do prowadzenia wojny, wydane 11 kwietnia 1939 przez Adolfa Hitlera, Naczelnego Dowódcę Sił Zbrojnych Rzeszy przewidywały:

• Zlikwidowanie nieznośnej sytuacji Niemiec na granicy wschodniej poprzez rozstrzygnięcie zbrojne.

• W razie rozpoczęcia działań wojennych przez Anglię i Francję należy na nie zrzucić całą odpowiedzialność. Nieznaczne naruszenie granicy początkowo likwidować lokalnymi środkami.

• Przestrzeganie zapewnionej neutralności Holandii, Belgii, Luksemburga i Szwajcarii.

Fall Weiss wszedł w życie o godzinie 4:45, 1 września 1939 roku (kampania wrześniowa) i stał się pierwszą operacją II wojny światowej.

Początkowo rozpoczęcie ofensywy przeciw Polsce przewidywano na 26 sierpnia, jednak w nocy z 25 na 26 sierpnia rozkaz odwołano, mimo, że część jednostek zajęła już swe pozycje wyjściowe.
Oprócz Wariantu Białego stratedzy niemieccy opracowali także inne warianty wojny w zachodniej Europie Fall Gelb (Wariant Żółty), Fall Rot (Wariant Czerwony), które zostały wykorzystane w prowadzonych przez Wehrmacht działaniach wojennych.

23 sierpnia 1939 r. - umowa międzynarodowa, będąca formalnie paktem o nieagresji pomiędzy III Rzeszą Niemiecką i Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich, która zgodnie z tajnym protokołem dodatkowym, stanowiącym załącznik do oficjalnego dokumentu umowy, dotyczyła rozbioru terytoriów lub rozporządzenia niepodległością suwerennych państw: Polski, Litwy, Łotwy, Estonii, Finlandii i Rumunii.

Pakt został podpisany w Moskwie przez ministrów spraw zagranicznych obu państw - Joachima von Ribbentropa i Wiaczesława Mołotowa, którzy w imieniu swoich przywódców, Adolfa Hitlera i Józefa Stalina, dokonali podziału terytoriów państw Europy Środkowej i Wschodniej.

Postanowienia:

• Obie strony zobowiązały się do powstrzymania wszelkich aktów gwałtu i agresji, obiecywały nie popierać działań skierowanych przeciwko któremuś z sygnatariuszy przez inne państwo, konsultować się we wszystkich zagadnieniach i rozstrzygnąć pokojowo sprawy sporne;

• Rozgraniczone zostały „strefy interesów” obu mocarstw:

  • Na odcinku nadbałtyckim miała to być północna granica Litwy;

  • Na południu w trefie radzieckiej znalazła się Besarabia;

• Na wypadek terytorialno-politycznych przemian na terytoriach należących do państwa polskiego, strefy interesów Niemiec i ZSRR rozgraniczone będą w przybliżeniu przez linię rzek Narew-Wisła-San;

Rozdział V
[ Druga wojna światowa ]

1. Budowa imperium

W piątek 1 września 1939 r. o godzinie 4:45 wojska niemieckie przekroczyły bez wypowiedzenia wojny granice Polski, atakując z powietrza, lądu i morza.

Celem agresji Niemiec hitlerowskich było zniszczenie sił zbrojnych, rozbicie państwa polskiego, zagarnięcie części terytorium oraz biologiczne wyniszczenie narodu.

Dwie grupy armii (Heeresgruppe), którym dowodził W. von Brauchitsch:

1. Grupa Armii Południe („A”) – dowodzona przez G. von Rundstedta, trzy armie, 900 tys. żołnierzy;

2. Grupa Armii Północ („B”) – dowodzona przez F. von Bocka;

W okresie od 1-9 września 1939 r. na froncie niemiecko-polskim toczyła się bitwa o główną linię oporu:

• Obrona Westerplatte i Wybrzeża;

• Oblężenie Górnego Śląska, Kielc, Krakowa, Bochni i Tarnowa;

• 3 września – oblężenie Częstochowy;

• 8 września – pierwsze jednostki wojskowe docierają pod Warszawę;

Mimo sukcesów militarnych, Niemcy poniosły w pierwszym okresie wojny polsko-niemieckiej poważną porażkę polityczną:

• Anglia i Francja, których ultimatum skierowane do Hitlera o zaprzestanie działań wojennych i wycofanie wojsk z Polski pozostało bez następstw;

• 3 września Anglia i Francja wypowiedziały Rzeszy wojnę;

• Wojna z lokalnej zaczęła przekształcać się w konflikt globalny;

• Drole de gruelle – dziwna wojna (Francja), Niemcy nazwali ją Sitzkrieg (wojna siedząca);

• 12 września 1939 r. – w Abbeville sojusznicy Polski zrezygnowali z uzgodnionych z nią działań wojennych na froncie zachodnim, uznając je za beznadziejne;

9-20 września 1939 r. – bitwa nad Bzurą, Była to największa bitwa podczas kampanii 1939 roku. Została stoczona przez dwie polskie armie "Poznań" (gen. Tadeusz Kutrzeba) i "Pomorze" (gen. Władysław Bortnowski) z niemieckimi 8 Armią (gen. Johannes Blaskowitz) i 10 Armią (gen. Walter von Reichenau) z Grupy Armii Południe ("Süd") (gen. Gerd von Rundstedt). Była to największa bitwa w 1939 roku podczas Kampanii Wrześniowej.

9 września marszałek Edward Śmigły-Rydz wydał rozkaz generałowi Kutrzebie aby ten, na czele armii "Poznań" oraz "Pomorze" uderzył na północne skrzydło Grupy Armii Południe. Celem uderzenia było zmuszenie Niemców do zaprzestania pościgu za odchodzącymi do wschodniej Polski armiami "Prusy", "Lublin", "Kraków", "Karpaty". Bitwa ta była o wyjątkowym znaczeniu , ponieważ Polacy wykazali inicjatywę i byli stroną atakującą.

17 września 1939 r. – sowiecka napaść na Polskę;

Władysław Sikorski – Naczelny Wódz Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie;

17-20 września 1939 r. – Bitwa pod Tomaszowem Lubelskim. Była to druga po bitwie nad Bzurą największa batalia kampanii wrześniowej;

2-6 października 1939 r. - Bitwa pod Kockiem;

Blitzkrieg – wojna błyskawiczna;

28 września 1939 r. – ministrowie spraw zagranicznych Trzeciej Rzeszy i ZSRR podpisali w Moskwie nowe układy dotyczące podziału Polski:

• Artykuł 1 „o przyjaźni i granicy” – ustalał linię graniczną wzdłuż biegu rzek Bug-Narew-San;

• Niemcy przejęły 186 tys. Kilometrów kwadratowych, a ZSRR 201 tys.;

• Na obszarach polskich podbitych przez Niemcy został wprowadzony stan wojenny – podlegały one początkowo administracji wojskowej, przy której tworzyły się tzw. Selbstschutz (Samoobrona) spośród mniejszości niemieckiej w Polsce;

• Przywódcy Trzeciej Rzeszy stanęli na stanowisku, że państwo polskie nie istnieje i dokonali bezpośredniej aneksji części terytoriów „byłego państwa polskiego”;

Bomberger Blutsondag – nacjonalizm polski;

8 października 1939 r. – Hitler wydał dekret o podziale i administracji terenów wschodnich:

• Powołano do życia dwa nowe okręgi administracyjne:

  • Okręg Poznań;

  • Okręg Pomorze Zachodnie;

Reststaat – polskie państwo cząstkowe;

12 października 1939 r. – Hitler wydał nowy dekret o zarządzie podbitych terenów polskich:

• „Tereny zajęte przez wojska niemieckie, o ile nie zostały wcielone do Rzeszy Niemieckiej, podporządkowane będą Generalnemu Gubernatorowi zajętych terenów polskich”;

16-17 października 1939 r. – Komisja Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Rzeszy ustaliła linię rozgraniczającą obszary wcielone do Rzeszy do obszarów okupowanych:

• Do Rzeszy wcielono województwa pomorskie, poznańskie, górnośląskie, większą część łódzkiego, zachodnią część krakowskiego, północną część warszawskiego;

• Powiaty: Augustów, Suwałki, niektóre powiaty województwa kieleckiego z Zagłębiem Dąbrowskim i Zaolzie;

Na terenach wcielonych do Rzeszy już w okresie tzw. zarządu wojskowego podjęto ostre represje wobec ludności polskiej:

• Branie zakładników;

• Aresztowania;

• Masowe egzekucje;

• Prześladowania inteligencji i członków partii politycznych;

• Ludność polską pozbawiono wszelkiej własności;

• Listopad 1939 r. – wyższy dowódca SS i Policji Prowincji Poznań wydał zarządzenie o obowiązku kłaniania się Polaków Niemcom;

• Nie wolno było uczęszczać do kin, teatrów, itd.;

Hans Frank – Generalny Gubernator terenów okupowanych przez Rzeszę, zgodnie z dekretem z 12 października 1939 r.:

• Warszawa nie zostanie odbudowana;

• Zamek Królewski zostanie zburzony;

• Siedziba Generalnego Gubernatora w Krakowie;

Generalne Gubernatorstwo - jednostka administracyjno-terytorialna, utworzona na podstawie dekretu Adolfa Hitlera z 12 października 1939, z mocą obowiązującą od 26 października 1939^[4][5], obejmująca część okupowanego wojskowo przez Niemcy terytorium II Rzeczypospolitej, która nie została wcielona bezpośrednio do Rzeszy. Generalne Gubernatorstwo podzielono na cztery (później pięć) jednostki administracyjne (dystrykty,)

• krakowski,

• lubelski,

• radomski,

• warszawski,

• galicyjski (od 1 sierpnia 1941).

Dystrykty dzieliły się na powiaty (niem. Kreis). Zlikwidowano polską administrację, pozostawiając tylko polską policję jako jednostkę pomocniczą przy policji niemieckiej, oraz sądy rozpatrujące drobne sprawy karne dot. Polaków oraz sprawy cywilne między Polakami. Jednak sądy niemieckie mogły przejąć do swojej właściwości każdą sprawę. Jedyne jednostki samorządowe pozostawione w Generalnego Gubernatorstwa to gminy i sołectwa. Niemcy dopuścili działanie straży pożarnej, PCK, a od roku 1940 Rady Głównej Opiekuńczej.

• Likwidacja polskiego szkolnictwa i wszystkich instytucji naukowych i kulturalno-oświatowych;

• Ograniczenie szkolnictwa do podstawowego i zawodowego;

• Obozy koncentracyjne jako środki masowej zagłady ludności: Dachau, Buchenwald, Sachsenhausen, Mauthausen;

• Wrzesień 1939 r. – obóz w Sztutowie koło Elbląga, czerwiec 1940 r. – obóz w Oświęcimiu, następnie w Majdanku, w Chełmie nad Nerem, Sobiborze, Bełżcu, itd.

Grudzień 1940 r. – utworzenie rządu GG;

Litwa, Łotwa i Estonia zostały zmuszone do zawarcia traktatów sojuszniczych z ZSRR (10 i 5 października, 28 września) i wyrażenia zgody na wprowadzenie radzieckich jednostek wojskowych. Odmówiła Finlandia, w efekcie czego Armia Czerwona zaatakowała ten kraj 30 listopada 1939 r. (tzw. wojna zimowa). 12 marca 1940 r. – zawieszenie broni, Finowie zostali zmuszeni do oddania miasta Wyborga i prawie całej fińskiej Karelli.

Czerwiec 1940 r. – ZSRR zagarnął Litwę, Łotwę i Estonię;

30 sierpnia 1940 r. – niemiecko włoski tzw. drugi arbitraż wiedeński przyznał Węgrom obszar Siedmiogrodu, należący wcześniej do Rumunii;

Kampania Norweska:

• działania wojenne wojsk norweskich, francuskich, brytyjskich i polskich, przeciw inwazji niemieckiej pod kryptonimem Operacja Weserübung;

• Kryptonim ten obejmował atak Kriegsmarine oraz innych wojsk Wehrmachtu na Danię i Norwegię w czasie II wojny światowej;

• Atak rozpoczął się 9 kwietnia 1940 i oznaczał faktyczny koniec dziwnej wojny na Zachodzie;

• Adolf Hitler na początku wojny nie zamierzał naruszać neutralności Norwegii ze względu na interesy III Rzeszy, gdyż zimą, gdy wody wokół portów bałtyckich zamarzały, transporty rud żelaza ze Szwecji Niemcy sprowadzały drogą morską przez port w Narwiku;

• Ta sytuacja zdecydowanie nie odpowiadała Aliantom, którzy zdecydowali się na w miarę możliwości pokojowe zajęcie północnej Norwegii i Szwecji, w ramach planu "R4". Plan ten przewidywał desanty w rejonach Trondheim, Narwik, Bergen i Stavanger, a także rozstawienie zagród minowych, aby utrudnić działania niemieckiej żeglugi morskiej. Niemcy, obawiając się takiego obrotu sprawy postanowiły pierwsze zaatakować Norwegię;

• W zamiarze tym Hitlera utwierdził dodatkowo incydent z uwolnieniem jeńców z okrętu zaopatrzeniowego "Altmark" przez Brytyjczyków, na wodach Norwegii. W lutym 1940 roku brytyjski niszczyciel HMS "Cossack" dokonał abordażu niemieckiego okrętu "Altmark" na norweskich wodach, tym samym naruszając norweską neutralność, uwalniając 303 brytyjskich jeńców trzymanych na nim - również z naruszeniem norweskiej neutralności. Hitler uważał to za znak, że Wielka Brytania jest skłonna naruszyć norweską neutralność.

• 12 marca, Wielka Brytania zdecydowała wysłać siły ekspedycyjne do Finlandii z powodu jej ciężkiej sytuacji w wojnie zimowej. Korpus ekspedycyjny rozpoczął załadunek 13 marca, ale operacja została odwołana gdy tylko konflikt dobiegł końca. Zamiast tego brytyjski rząd zdecydował zaminować norweskie wody, a następnie wykonać desant wojsk w Norwegii.

• Pierwsze niemieckie statki wypłynęły w kierunku Norwegii 3 kwietnia, zaś 8 kwietnia brytyjskie niszczyciele zaczęły umieszczać pierwsze miny w norweskich wodach. 9 kwietnia rozpoczęła się niemiecka operacja;

• Operacja zakończyła się 10 czerwca, w dniu kapitulacji portu w Narwiku. Obie strony poniosły znaczne straty;

• Kampania norweska pokazała sprzymierzonym, z jak trudnym przeciwnikiem przyszło im się zmierzyć. Pokazała braki zarówno w dowodzeniu, jak i wyszkoleniu wojska. Ogromny udział w niemieckim sukcesie należy przypisać użyciu lotnictwa, które wobec przewagi morskiej aliantów odegrało zasadniczą rolę we wsparciu działań lądowych. Zajęcie Norwegii przez wojska niemieckie w znacznym stopniu poprawiło sytuację strategiczną III Rzeszy. Kriegsmarine zyskała dogodne bazy wypadowe na Atlantyk, Luftwaffe mogła korzystać z norweskich lotnisk do ataków na Wielką Brytanię, natomiast przemysł otrzymał nieograniczony dostęp do złóż rudy żelaza, niezbędny do budowy niemieckich czołgów;

Kampania duńska:

• agresja hitlerowskich Niemiec na Królestwo Duńskie w dniu 9 kwietnia 1940;

• Atak był wstępem do kampanii norweskiej i pierwszą fazą "Operacji Weserübung". Uderzenie nastąpiło lądem, przez morze i z powietrza;

• Atak na Danię został zaplanowany jako cześć "Operacji Weserübung" - niemieckiej inwazji na Norwegię. W celu zdobycia Norwegii, Niemcy potrzebowali przejąć kontrolę nad duńskim lotniskiem w mieście Aalborg, na północy Jutlandii. Po zdobyciu, Niemcy zamierzali użyć to lotnisko jako punkt dostarczający wojsko i zaopatrzenie oraz punkt tankowania samolotów podczas ataku na Norwegię. Dodatkowo dowództwo Luftwaffe było przychylne okupacji Danii, aby poszerzyć system obrony lotniczej w kierunku północnym, utrudniając brytyjskim bombowcom naloty z północy na niemieckie miasta;

• Opór duńskich wojsk stanowił dla Niemców bardzo duże zaskoczenie, gdyż Naczelne Dowództwo Wehrmachtu (OKW) nie spodziewało się żadnych walk. Z tego względu oddziały niemieckie przekraczające granicę z Danią nie były odpowiednio taktycznie przygotowane i zorganizowane. Największe wrażenie na Niemcach wywarła obrona miasteczka Haderslev, gdzie ponieśli największe straty podczas wszystkich walk. Decydujące znaczenie miało zresztą lądowanie Niemców w Kopenhadze. Działania duńskich wojsk wynikały przede wszystkim z braku łączności ze zwierzchnikami, a gdy ja nawiązano - zaprzestano stawiać opór. Nie miał on nawet znaczenia symbolicznego, gdyż świat o nim - po prostu - nie wiedział. Aż do lat dziewięćdziesiątych XX wieku informacje o walkach tych nie były dostępne w językach innych niż skandynawskie;

10 maja 1940 r. – ruszyła wielokrotnie odkładana ofensywa, realizująca operację „Fall Gelb” (Żółty Plan) - kryptonim planu działań wojsk hitlerowskich w Europie Zachodniej, zakładający uderzenie głównych sił Wehrmachtu na północne skrzydło frontu zachodniego, rozbicie większości wojsk francuskich i z nimi sprzymierzonych oraz opanowanie możliwie dużego obszaru (Holandia, Belgia, północna Francja), który mógłby stanowić dogodną bazę do prowadzenia wojny z Wielką Brytanią, z powietrza i na morzu.

Holandia:

• 9/10 maja – na Rotterdam, Hagę, Schiphol, Amsterdam uderzyły z powietrza dwie dywizje powietrznodesantowe gen. K. Studenta;

• 14 maja – niszczycielskie bombardowanie Rotterdamu;

• 15 maja – Holandia skapitulowała, a królowa Wilhelmina i rząd udali się na emigrację do Wielkiej Brytanii;

Belgia:

• 28 maja – król belgijski Leopold III podjął decyzję o kapitulacji armii belgijskiej;

24 maja 1940 r. – Hitler wydał tzw. Haltbefehl (rozkaz: stop) wstrzymującego działania wojskowe pod Dunkierką (Francja);

10 czerwca 1940 r. – Włochy przystąpiły do wojny jako sojusznik Trzeciej Rzeszy, licząc na uzyskanie części zdobyczy terytorialnych w metropolii francuskiej (Nicea, Sabaudia, Korsyka);

Linia Maginota - nazwa stosowana na określenie francuskich fortyfikacji zbudowanych, a następnie wzmacnianych w latach 1929-1940 na wschodnich granicach państwa. Przeważnie mówiąc o "Linii Maginota" ma się na myśli najsłynniejsze umocnienia na granicach z Niemcami i Luksemburgiem;

22 czerwca 1940 r. – układ rozejmowy w Compiegne, podpisany przez szefa sztabu OKW gen. W. Keitla i francuskiego gen. Ch. Huntzigera, układu pokojowego jednak nie podpisano;

24 czerwca 1940 r. – układ o zawieszeniu broni z Włochami;

Zgodnie z układem rozejmowych Francja została podzielona na dwie strefy:

• Północną (z Paryżem) podlegającą okupacji niemieckiej;

• Południową tzw. wolną strefę pozostającą pod władzą rządu francuskiego rezydującego w Vichy;

• W 1942 r. Niemcy rozciągnęli okupację na terytorium całej Francji;

Znaczenie zwycięstwa Niemiec z Francją:

• Uzyskanie całkowitej dominacji na kontynencie;

• Unaocznienie sukcesów państwa wodzowskiego i reżimu narodowosocjalistycznego;

• Kolejne, silnie rozwinięte regiony przemysłowe miały wzmocnić ekonomikę Trzeciej Rzeszy;

• Straty poniesione przez Wehrmacht były pięciokrotnie mniejsze niż przeciwników;

Motywy chęci sprzymierzenia się Niemiec z Wielką Brytanią:

• Przekonanie o pokrewieństwie obu narodów;

• Stały wątek antykomunistyczny;

• Założenie, że Londyn przystanie na sojusz z Berlinem;

• Rozgraniczanie stref interesów niemieckich i brytyjskich

Propozycje pokojowe złożył Hitler w Reichsdagu 19 lipca 1940 r. – nie zostały jednak przyjęte przez Winstona Churchilla.

16 lipca 1940 r. – Hitler rozkazał przygotować plan inwazji na wyspy, który otrzymał kryptonim „Seelowe” (Lew Morski). Podstawowym warunkiem powodzenia planu inwazji na Wielką Brytanię było całkowite panowanie w powietrzu lotnictwa niemieckiego, gdyż inaczej potężniejsza od niemieckiej Royal Navy uniemożliwiłaby jakikolwiek desant morski.

1 sierpnia 1940 r. – Hitler podpisuje dyrektywę OKW nr 17 o prowadzeniu wojny lotniczej i morskiej przeciw Anglii.

• Pierwszy wstępny okres bitwy rozpoczął się 10 lipca 1940 roku, gdy Luftwaffe podjęła ataki na brytyjskie konwoje morskie na wodach przybrzeżnych oraz na porty południowego wybrzeża Anglii. Trwał on do 7 sierpnia.

• Właściwa ofensywa zaczęła się 8 sierpnia 1940 roku, dzień ten uważany jest za początek „Bitwy o Anglię”;

  • 1 faza (8-18 sierpnia) – bombardowano głównie porty i lotniska;

  • 2 faza (19 sierpnia-5 września) – głównym celem były zakłady przemysłu lotniczego i zmasowane ataki na lotniska;

  • 3 faza (6 września-5 października) – zaatakowano duże skupiska ludności, głównie Londyn;

  • 4 faza (do końca października) – przeważały naloty nocne (tzw. Blitz), wybierające za cel centra przemysłowe i miasta: Liverpool, Bristol, Derby, a zwłaszcza Londyn;

  • 14 listopada 1940 roku uderzono na Coventry, całkowicie niszcząc miasto;

• 12 października 1940 r. – Hitler nakazał przerwanie wszelkich przygotowań inwazyjnych na Wyspy Brytyjskie;

Bitwa o Atlantyk:

• najdłuższa kampania II wojny światowej toczona na Oceanie Atlantyckim i otaczających go morzach;

• trwała od września 1939 roku do kapitulacji Niemiec w maju 1945. Największe natężenie zmagań miało miejsce od wiosny 1940 do lata 1944 roku.

• Najważniejszymi uczestnikami tych działań morskich były brytyjska Royal Navy i niemiecka Kriegsmarine, a od roku 1941 także flota amerykańska. Obok nich w zmaganiach uczestniczyły mniejsze floty, jak sowiecka Flota Północna, floty Kanady, Australii, Nowej Zelandii, Belgii, Holandii, Norwegii, Polski, czy Wolnej Francji, w końcowym okresie niektórych państw Ameryki Południowej, na czele z Brazylią, a po stronie Niemiec włoska Regia Marina.

• Bitwa o Atlantyk miała ogromne znaczenie dla obu stron. Niemcy, próbując zniszczyć flotę handlową sprzymierzonych, chcieli doprowadzić do załamania się potencjału gospodarczego Wielkiej Brytanii, ta zaś – wraz ze swoimi sprzymierzeńcami – główny wysiłek wojenny w ramach bitwy o Atlantyk, skupiła na obronie morskich linii komunikacyjnych.

• Nazwy „Battle of the Atlantic” użył jako pierwszy Winston Churchill w roku 1941. Kampania ta angażowała – na wszystkich jej teatrach i milionach kilometrów kwadratowych Oceanu – tysiące statków i okrętów w ponad stu bitwach konwojowych oraz około tysiącu starć pojedynczych okrętów. Szala zwycięstwa przechylała się raz na jedną, raz na drugą stronę, wraz z wprowadzaniem nowych broni, taktyk i sposobów przeciwdziałania przeciwnikowi.

27 września 1940 r. – Pakt Trzech, Włochy, Niemcy i Japonia:

• Było ono rozszerzeniem podpisanego w 1939 roku przez Niemcy i Włochy paktu stalowego;

• Sygnatariuszami paktu byli ministrowie spraw zagranicznych: Joachim von Ribbentrop – Niemcy, Galleazo Ciano – Włochy oraz ambasador Japonii Saburō Kurusu;

• Przy podpisywaniu paktu obecny był również Adolf Hitler;

• Porozumienie określiło wzajemne zobowiązania militarne stron, a w szczególności zasady udzielania pomocy sojusznikom prowadzącym wojnę z innymi państwami. Pakt określił podział stref wpływów. Strefą wpływów Niemiec i Włoch, ze szczególnym uwzględnieniem tych pierwszych, pozostawała Europa, a Japonii - Azja;

• Do paktu przystąpili również europejscy sojusznicy Niemiec:

  • 20 listopada 1940 roku - Królestwo Węgier

  • 23 listopada 1940 roku - Królestwo Rumunii;

  • 24 listopada 1940 roku - I Republika Słowacka;

  • 1 marca 1941 roku - Carstwo Bułgarii;

  • 25 marca 1941 roku - rząd Królestwa Jugosławii podpisał protokół o przystąpieniu do paktu. Spowodowało to masowe protesty oraz przewrót wojskowy w nocy z 26/27 marca. Niemcy uznali nowy rząd za antyniemiecki i włączyli Jugosławię do planu Marita (inwazji na Grecję);

  • 15 kwietnia 1941 roku - Niepodległe Państwo Chorwackie;

  • ZSRR otrzymał w trakcie wizyty Wiaczesława Mołotowa w Berlinie 10 listopada 1940 r. propozycję przystąpienia do paktu, która została pozostawiona bez odpowiedzi.

Kampania bałkańska:

• działania wojenne w 1941 roku na terenie Jugosławii i Grecji, podczas II wojny światowej;

• Niemiecki plan inwazji na Grecję pod kryptonimem Marita został opracowany wiosną 1941 roku;

• W związku ze sprzeciwem Jugosławii na przemarsz wojsk niemieckich przez jej terytorium, plan poddano modyfikacjom, tak aby uwzględniał podporządkowanie siłą także tego kraju;

• Do agresji po stronie III Rzeszy przyłączyły się także Włochy, Węgry oraz Bułgaria. Atak rozpoczął się 6 kwietnia 1941 roku i zakończył się zwycięstwem państw Osi;

• Jugosławia skapitulowała już 17 kwietnia, natomiast armia grecka, wspomagana przez wojska brytyjskie, poddała się 23 kwietnia;

• Walki w kontynentalnej części Grecji z wycofującymi się Brytyjczykami trwały jednak aż do 29 kwietnia. Kampania zakończyła się 1 czerwca 1941 roku, wraz z opanowaniem Krety przez niemieckie wojska powietrznodesantowe (Operacja Merkur).

Operacja jugosławiańska:

• Atak na Jugosławię rozpoczął się 6 kwietnia 1941 roku o 5:00 zmasowanymi atakami lotnictwa bombowego;

• Naloty na Belgrad;

• 7 kwietnia w Macedonii rozpoczął się nalot na kierunku Skopie;

• 13 kwietnia padł Belgrad;

• 17 kwietnia przedstawiciele armii jugosłowiańskiej podpisali całkowitą kapitulację;

• Król Piotr II opuścił kraj i powołał w Londynie rząd emigracyjny;

• 15 czerwca nowo utworzone Niezależne Państwo Chorwackie przystąpiło do Paktu Trzech;

9 kwietnia 1941 r. – atak Niemiec na Grecję;

15 maja 1941 r. – atak Niemiec na Kretę;

Potęga wojskowa i znaczenie Niemiec, a także rozmach podejmowanych przez nie od 1940 roku operacji systematycznie rosły. Powodowało to zwiększające się napięcie między Niemcami a Rosją Radziecką, uzewnętrzniające się zwłaszcza w rejonie Finlandii i na Bałkanach, a także w podpisanym 27 września 1940 roku Pakcie Trzech.

12-13 listopada 1940 r. – rozmowy Mołotowa, Hitlera i Ribbentropa:

• Strona niemiecka zaproponowała przystąpienie ZSRR do Paktu Trzech celem dokonania podziału świata i określenia stref wpływów;

• Związkowi Radzieckiemu Niemcy zaproponowały włączenie do jego strefy wpływów, należący do Wielkiej Brytanii, rejon Oceanu Indyjskiego;

• Mołotow odrzucił część postulatów;

• Oficjalna odpowiedź radziecka nadeszła do Berlina dopiero 25 listopada 1940 roku – roszczenia do krajów nadbałtyckich z Finlandią włącznie, umiędzynarodowienie cieśnin duńskich, kontrola pobrzeża Morza Czarnego z Bułgarią, wpływy w rejonie Zatoki Perskiej oraz respektowanie jego interesów w Sachalinie;

• Niemiecka odpowiedź na notę Moskwy nigdy do niej nie dotarła;

18 grudnia 1940 r. – Hitler podpisał brzemienną w skutki dyrektywę nr 21 dotyczącą operacji „Barbarossa”, która przewidywała uderzenie na ZSRR na 15 maja 1941 r. Operacja ta miała otworzyć najważniejszy front drugiej wojny światowej.

• Była to największa i najważniejsza operacja niemiecka w czasie wojny, której porażka zdecydowała ostatecznie o niemieckiej przegranej w całej wojnie;

• Bitwy na froncie wschodnim, gdzie realizowano operację „Barbarossa”, okazały się być jednymi z najbrutalniejszych i najbardziej wyniszczających potyczek dla obu stron;

• Nazwa „Barbarossa” wywodzi się od przydomku cesarza rzymsko-niemieckiego Fryderyka I Barbarossy;

• Za podstawowe zadanie kampanii Hitler uznał rozbicie sił zbrojnych Rosji i zlikwidowanie państwa;

• Hitler zapowiadał utworzenie protektoratów niemieckich w krajach bałtyckich oraz na Białorusi i Ukrainie;

• Wzywał do zniszczenia komisarzy i inteligencji komunistycznej;

• Uderzenie Niemiec na ZSRR miało charakter prewencyjny – Niemcy chciały uprzedzić planowany przez Stalina atak na Trzecią Rzeszę;

• Autorem planu operacji „Barbarossa” w sporej części był sam Hitler. Jego doradcy odradzali mu wojnę na dwóch frontach równocześnie, ale Hitler uważał się za politycznego i militarnego geniusza, zdolnego zrealizować swoje ambitne plany szybkiego zakończeniu wojny na zachodzie i przeniesieniu działań wojennych na wschód. Takie mniemanie ugruntowały w nim dotychczasowe łatwe zwycięstwa w Europie Zachodniej i Skandynawii. Plany szybkiego podboju komentował, mówiąc o przedwojennym układzie sił w Europie: „Musimy jedynie kopnąć w drzwi, a cała zgniła konstrukcja zacznie się rozpadać”. Plany Hitlera zakładały również bezproblemowe rozprawienie się z wrogiem na froncie wschodnim – chciał podbić Europę Wschodnią przed zimą, nie rozważając innej ewentualności;

• 22 czerwca 1941 roku o godzinie 3:15 Niemcy bez wypowiedzenia wojny zaatakowały ZSRR;

Przyczyny klęski Niemiec:

• Przyczyną porażki Niemiec były źle określone cele operacji, niewydolność przygotowanego do operacji parku transportowego, kompletne zlekceważenie elementu polityki wewnętrznej ZSRR, potencjału gospodarczego, naukowego i militarnego;

• Mimo początkowej dużej niechęci do stalinowskiego reżimu ludności zamieszkującej tereny zajęte przez Niemcy, na terenach tych nie udało się Niemcom utworzyć sojuszniczych armii (poza nielicznymi jednostkami);

• Wehrmacht w porównaniu do Armii Czerwonej miał zbyt małe zaplecze przemysłowe i kadrowe;

• Nieuniknione straty w pierwszych etapach operacji „Barbarossa”, które mogły i powinny zostać przewidziane, nie zostały w wystarczający sposób uzupełnione przez przemysł (nie przestawiony na produkcję wojenną) oraz ośrodki szkoleniowe i mobilizacyjne (nie były przygotowane do intensywnego uzupełniania strat);

• Brak dobrze rozwiniętego lotnictwa strategicznego. Luftwaffe była przygotowywana do wspomagania wojsk lądowych;

11 grudnia 1941 roku – Hitler wypowiedział wojnę Stanom Zjednoczonym. Motywował to przede wszystkim koniecznością zmuszenia Japonii do kontynuowania wojny na Dalekim Wschodzie i zacieśnienia sojuszu z azjatyckim partnerem.

12 lipca 1941 r. – koalicja antyhitlerowska Wielkiej Brytanii z ZSRR;

Operacja Fall Blau:

• walki toczone w czasie II wojny światowej na prawym skrzydle ofensywy niemieckiej w latach 1942-43 przeprowadzonej w celu przełamania impasu z końca 1941 i zdobycia cennych złóż ropy w podkaukaskim Majkopie i w Baku nad Morzem Kaspijskim;

• Polecenie przygotowania i rozpoczęcia operacji kaukaskiej zostało sformułowane przez Hitlera w dyrektywie nr 41;

• Niemcy przygotowali akcję dezinformacyjną w celu zapewnienia pełnego zaskoczenia i zmniejszenia strat własnych. W ramach tych działań przygotowano plan uderzenia na Moskwę i zadbano o jego przechwycenie przez ZSRR;

Blokada Leningradu:

• Okres oblężenia Leningradu (obecnie Petersburg) w czasie II wojny światowej przez wojska niemieckie, które trwało od 8 września 1941 do 27 stycznia 1944 i pochłonęło około miliona ofiar po stronie radzieckich mieszkańców miasta;

• W styczniu 1944 roku sowiecka ofensywa zimowa przerwała oblężenie, ostatecznie odrzucając Niemców od miasta. Ostatnim akordem oblężenia Leningradu była operacja wyborsko-pietrozawodzka przeprowadzona w czerwcu i lipcu 1944 roku, kiedy wojska frontów Leningradzkiego i Karelskiego wyparły armię fińską z Przesmyku Karelskiego;

II wojna światowa w Afryce:

• walki toczone w Afryce (głównie Północnej) pomiędzy Aliantami, a państwami Osi;

• Oficjalnie rozpoczęły się 10 czerwca 1940 roku, kiedy to do wojny po stronie III Rzeszy włączyły się faszystowskie Włochy;

• Benito Mussoliniemu marzyło się stworzenie w basenie Morza Śródziemnego Drugiego Imperium Rzymskiego;

• Głównym założeniem było więc pokonanie Wielkiej Brytanii i Francji w ich koloniach w Afryce;

• W lutym 1941 do Włochów dołączyli Niemcy z Afrika Korps pod dowództwem Erwina Rommla;

• W kampanii północnoafrykańskiej brały udział wojska wielu narodowości, w tym Polacy. Walki trwały tam do 13 maja 1943, kiedy to skapitulowały ostatnie oddziały Osi w Tunezji;

• Kampania północno-afrykańska stanowi część bitwy o Morze Śródziemne;

• Za najważniejszą część wojny w Afryce uważa się kampanię północnoafrykańską, jednak w Afryce wydarzyły się także inne epizody II wojny światowej, jak np. zajęcie przez Brytyjczyków Madagaskaru;

26-29 czerwca 1942 r. – bitwa w rejonie Mersa Maruth;

23 października 1942 r. – bitwa pod El-Alamein;

Operacja Torch - amerykańsko-brytyjska operacja desantowa we francuskiej części Afryki Północnej, rozpoczęta nocą 7/8 listopada 1942;

1. Rzesza i jej polityka okupacyjna

W pierwszym okresie wojny pozycja Hitlera w państwie stała się tak silna, że zerwał on stare zwyczaje i biurokratyczne zasady działania, a Trzecia Rzesza pogrążyła się w chaosie administracyjnym i konstytucyjnym.

16 kwietnia 1942 r. – Reichsdag formalnie usankcjonował nieograniczoną władzę Hitlera, dodając do wszystkich stanowisk i uprawnień także funkcję najwyższego sędziego.

Gauleiterzy – kierownicy okręgów partyjnych;

30 sierpnia 1938 r. – utworzenie Ministerialnej Rady Obrony Rzeszy, rada regencyjna na okres wojny;

W początkowym okresie wojny istniało pięć instytucji sprawujących niezależną władzę nad niemiecką produkcją wojenną:

• Biuro Gospodarki Wojennej i Uzbrojenia OKW;

• Generalna Rada Gospodarki Rzeszy;

• Ministerstwo Gospodarki;

• Ministerstwo Pracy;

• Ministerstwo Uzbrojenia i Amunicji;

Centralne Planowanie – wcześniej Generalna Rada Gospodarki, pięć komisji ze strony przemysłu współpracowało z instytucjami wojskowymi, pod kierunkiem Rady. Wzajemne zbalansowanie trzech czynników: potrzeb wojska, wydajności przemysłowej, kontroli państwa.

Akcje Sauckla – systematyczny zaciąg coraz większych mas robotników ze Wschodu, organizowany przez mianowanego 21 marca 1942 r. specjalnego pełnomocnika do spraw zatrudnienia – Fritza Sauckla;

Albert Speer – Minister ds. Uzbrojenia i Amunicji, zacieśnił współpracę między sektorem prywatnym a państwem, uzależniając wielki przemysł od polityki zbrojeniowej.

Festung Europa (Twierdza Europa):

• 13 stycznia 1943 roku Hitler podpisał tajne rozporządzenie o totalnej mobilizacji sił i środków;

• Kampania propagandowa Goebbelsa;

• 2 września 1943 r. – Hitler wydał dekret „O skoncentrowaniu gospodarki wojennej”

Reżim w państwie niemieckim:

• Wydłużenie czasu pracy;

• Kontrola nad prasą, oświatą i kulturą;

• Zamknięto teatry, rewie, bary i kluby;

• Kampania przeciw luksusowi;

• Osoby krytyczne wobec reżimu udawały się na „emigrację wewnętrzną”;

Czerwona Orkiestra - siatka szpiegowska podporządkowana wywiadowi ZSRR, funkcjonująca w latach II wojny światowej na terytorium Belgii, Holandii, Francji oraz Niemiec. Nazwa Czerwona Orkiestra została nadana siatce przez kontrwywiad niemiecki, który prowadząc nasłuch komunikacji radiowej wywiadu ZSRR stwierdził, iż słowo „muzykant” oznacza w sowieckim żargonie szpiegowskim radiotelegrafistę – stąd nazwą „kapela” (niem. Kapelle) zaczęto określać grupy szpiegowskie. Przymiotnik „czerwony” (niem. Die Rote) oznaczał powiązania organizacji z sowieckim wywiadem wojskowym GRU.

Biała Róża – działająca od czerwca 1942 do lutego 1943 niemiecka studencka organizacja antynazistowska o orientacji chrześcijańskiej. Aktywiści zajmowali się głównie rozdawaniem antyhitlerowskich ulotek i wieszaniem plakatów. W 1943 roku wszyscy jej członkowie podczas procesu pokazowego przed Trybunałem Ludowym zostali skazani na śmierć przez ścięcie.

Krąg z Krzyżowej - grupa niemieckiej opozycji antyhitlerowskiej działająca w Krzyżowej w czasie II wojny światowej. Skupiała opozycjonistów z różnych grup społecznych, wyznaniowych i orientacji politycznych. Opozycjoniści z Kręgu z Krzyżowej zasłużyli się jako obrońcy demokracji i praw człowieka, oraz dali przykład porozumiewania się i owocnej współpracy mimo różnic światopoglądowych i religijnych. Nazwa została nadana przez Gestapo, nie była używana przez jej członków.

Cele organizacji:

• Odbudowa Niemiec po upadku dyktatury;

• Krzyżowianie ciągle szukali kontaktów z grupami oporu w innych państwach europejskich. Dalszym ważnym punktem rozważań było pojednanie z zachodnimi i ze wschodnimi sąsiadami Niemiec;

• Odbudowa państwa i gospodarki;

• Hasła: wolność sumienia, stabilność prawna, minimum egzystencjalne, prawo do pracy i własności przewijały się w programie odbudowy Koła;

• Dążenie do współpracy z przeciwnikami reżimu w kręgach kościelnych, na przykład z biskupem berlińskim Konradem Preysingiem i z jezuitami;

W 1944 roku grupy cywilne nawiązały kontakt z siatką wojskową i postanowiono zlikwidować Hitlera, powołać nowy rząd, zmienić system polityczny i podjąć rokowania z państwami zachodnimi.

Generalny Plan Wschodni - nazistowski plan osiedleńczy i germanizacyjny terytoriów Europy Środkowo-Wschodniej i Wschodniej, położonych na wschód od granicy III Rzeszy sprzed września 1939^. Generalny Plan Wschodni wynikał z wcześniejszych założeń narodowosocjalistycznych idei zdobycia "przestrzeni życiowej" (niem. Lebensraum), rzekomo należnej niemieckiej "rasie panów" (niem. Herrenvolk, Herrenrasse), oraz hitlerowskiej interpretacji ideologii Drang nach Osten.

Najskrajniejszym wyrazem wprowadzonego „rasistowskiego nowego ładu” była fizyczna likwidacja żydowskiego „wroga świata”.

Holocaust – z greckiego holokaustom (całopalenie), odpowiednikami Holokaustu w jidysz jest słowo Churban, w hebrajskim Szoa.

Decydujący rozdział w dziejach Holocaustu rozpoczął się wraz z wybuchem II wojny światowej. Zrealizowanie ludobójczych planów umożliwiła władzom hitlerowskim częściowa okupacja Polski.

21 września 1939 r. – tajna konferencja w Berlinie, pięć dni później Himmler podjął decyzję o deportacji 550 tysięcy Żydów z Wielkiej Rzeszy, z terenów Wielkopolski, Śląska i Pomorza do Generalnego Gubernatorstwa.

Judische Wohnbezirke – powszechnie zwane, jako getta;

26 października 1939 r. – przymus pracy dla Żydów, zakaz zmiany miejsca pobytu bez zezwolenia oraz pozostawania na ulicach, drogach i placach od godziny 21 do 5, pod groźbą obostrzonego przymusu pracy;

23 listopada 1939 r. – rozporządzenie o obowiązku noszenia opasek z gwiazdą oraz oznaczenia żydowskich sklepów, pod groźbą kary więzienia;

Październik 1939 r. – powstało wtedy pierwsze getto żydowskie w Piotrkowie Trybunalskim;

10 grudnia 1939 r. – największe getto w Łodzi.

Podstawą organizowania gett w Generalnym Gubernatorstwie było zarządzenie H.Franka z 1 października 1940 roku w sprawie ograniczenia miejsca pobytu Żydów.

2 października 1940 r. – powstało w Warszawie największe getto w GG;

Po zaatakowaniu Związku Radzieckiego przez Niemcy (22 czerwca 1941 roku) do akcji weszły „grupy operacyjne” – specjalne jednostki eksterminacyjne Służby Bezpieczeństwa (Sipo) działające również w Polsce i innych krajach okupowanych. Rozpoczęły masowe rozstrzeliwania, gazowanie w specjalnych samochodach i deportację Żydów do obozów zagłady.

Hitler stał na stanowisku, że w kwestii żydowskiej Niemcy muszą się zastosować do zasady walki o byt, która prowadzi nieubłaganie do wytępienia ras niższych przez rasę wyższą.

20 stycznia 1942 r. – w Berlinie odbyła się konferencja, na której zebrali się niemieccy prominenci hitlerowskiej służby państwowej, pod przewodnictwem Reinharda Heydricha. Tematem narady było praktyczne Rozwiązanie Kwestii Żydowskiej, jak eufemistycznie określano planowane ludobójstwo Żydów. Postanowiono tam ostatecznie rozwiązać sprawę 11 mln Żydów zamieszkałych na terenie Trzeciej Rzeszy oraz pozostałych krajów Europy. Przyjęto jedyną formę rozwiązania – fizyczną zagładę Żydów.

Postanowienia:

• ćwierćkrwi Żydzi powinni zostać w przyszłości uznani za obywateli "krwi niemieckiej";

• osoby mające dwoje rodziców ćwierćkrwi Żydów, gorsze cechy rasowe bądź takie, które były notowane przez policję, zajmowali się "niepożądaną" działalnością polityczną lub same siebie określały jako Żydów nie mogły być uznawane za Aryjczyków;

• półkrwi Żydów należy traktować tak, jak stuprocentowych Żydów;

• półkrwi Żydzi pozostający w Niemczech powinni zostać wysterylizowani;

• zwolnienia od ustaw rasowych w stosunku do półkrwi Żydów mogły dotyczyć tylko tych osób, które miały współmałżonka Aryjczyka, miały dzieci bądź uzyskały akt łaski; osoby takie miały jednak po wojnie przejść dodatkowe testy rasowe;

• postanowiono fizyczną eliminację wszystkich pełnej krwi Żydów;

Obozy koncentracyjne na terenie Polski:

• Bełżec;

• Sobibór;

• Treblinka;

• Majdanek;

• Oświęcim;

Armia Krajowa - zakonspirowana organizacja zbrojna polskiego podziemia w czasach II wojny światowej, działająca w granicach (sprzed 1 września 1939 r.) okupowanej przez Niemców, przez Słowaków i przez Sowietów Polski oraz poza nimi. Kryptonimy: „Polski Związek Powstańczy” (PZP), „Siły Zbrojne w Kraju” (SZK).

27 maja 1942 r. – zamach na R. Heydricha, przeprowadzony przez „cichociemnych” z Londynu;

Znaczenie ruchu oporu polegało nie tylko na angażowaniu coraz większych sił militarnych Trzeciej Rzeszy i wyrządzaniu okupantowi poważnych szkód. Ważne były jego aspekty moralno-polityczne, niepogodzenie się z dominacją hitlerowską i narzuconym nowym ładem, walka o przetrwanie, samoorganizacja społeczeństw. Okupowane narody europejskie zachowały świadomość, że walczą, nie kapitulują, że na zbrodnie okupanta odpowiadają aktywnym oporem.

1. Marsz ku klęsce

Na początku 1943 roku, po klęskach w Rosji i Afryce, Niemcy zaczęły stopniowo pojmować, że zwycięstwo coraz bardziej się oddala, że cele polityczne Hitlera dalece przekroczyły wydolność niemieckiego potencjału militarnego i obronnego. Zakończył się okres tzw. wojny błyskawicznej.

14-26 stycznia 1943 r. – konferencja w Casablance, decyzją aliantów doszło do rozszerzenia i natężenia bombardowań strategicznych Niemiec;

7-10 kwietnia 1943 r. – spotkanie Hitlera i Mussoliniego w Salzburgu;

4 lipca-23 sierpnia 1943 r. – Bitwa na Łuku Kurskim, pomiędzy siłami niemieckimi a radzieckimi, powszechnie uważana za największą bitwę pancerną II wojny światowej. Zakończyła się przegraną Niemców i przejściem Armii Czerwonej do kontrofensywy, dzięki której wyzwolono Orzeł i Biełgorod (5 sierpnia), a następnie Charków (23 sierpnia);

5 lipca 1943 r. – rozpoczęła się ofensywa niemiecka, przywitana zmasowanym, ciężkim ostrzałem artylerii radzieckiej;

19-30 października 1943 r. – konferencja moskiewska, konferencja aliancko-radziecka w Moskwie od 19 do 30 października 1943 r. Wzięli w niej udział ministrowie spraw zagranicznych trzech koalicyjnych mocarstw: Cordell Hull (USA), Anthony Eden (Wielka Brytania) oraz Wiaczesław Mołotow (ZSRR). Konferencji moskiewskiej przewodniczył Mołotow. Kwestie:

• inwazja sił amerykańsko-brytyjskich na Francję;

• nakłonienie Turcji do przystąpienia do wojny;

• nakłonienie Szwecji do oddania baz powietrznych państwom sprzymierzonym;

Postanowienia:

• po wojnie Austria i Włochy odzyskają suwerenność;

• oderwanie Prus Wschodnich od Niemiec;

• odpowiedzialność Hitlerowców za popełnione przestępstwa;

• deklaracja bezpieczeństwa zbiorowego;

28 listopada – 2 grudnia 1943 r. – konferencja w Teheranie, spotkanie przywódców koalicji antyhitlerowskiej (tzw. wielkiej trójki): prezydenta USA Franklina Delano Roosevelta, premiera Wielkiej Brytanii Winstona Churchilla i przywódcy ZSRR Józefa Stalina. Była to pierwsza z trzech – poświęconych walce z hitlerowską III Rzeszą – konferencji wielkiej trójki. Po niej odbyły się jeszcze dwie: konferencja jałtańska (luty 1945) oraz konferencja poczdamska (lipiec-sierpień 1945).

Postanowienia:

• USA i Wielka Brytania zobowiązały się do:

  • utworzenia drugiego frontu w Normandii, w maju 1944 roku,

  • udzielenia pomocy oddziałom Tito w Jugosławii, przy jednoczesnym wycofaniu poparcia dla czetników i rezygnacji z inwazji na Bałkanach (poza Grecją przydzieloną do brytyjskiej strefy operacyjnej).

• Ustalono nową granicę wschodnią Polski i ZSRR na tak zwanej linii Curzona.

• Rozmawiano także o utworzeniu Organizacji Narodów Zjednoczonych oraz o Europejskiej Komisji Doradczej, która miała zadecydować o powojennych losach Niemiec; Stalin zażądał dodatkowo wydzielenia sowieckiej strefy wpływów w Europie wschodniej i krajach nadbałtyckich.

• Ustalono ponadto, że żadna ze stron nie zawrze separatystycznego pokoju z Niemcami, dążąc do bezwarunkowej kapitulacji i likwidacji III Rzeszy.

• Dokonano podziału krajów Europy na alianckie strefy operacyjne - na mocy międzyalianckich uzgodnień Polska znalazła się w strefie operacyjnej Armii Czerwonej.

• Ustalono, iż Niemcy zostaną podzielone na strefy okupacyjne, zaś radziecka strefa okupacyjna Niemiec przylegać będzie do Polski, przez którą przebiegały linie komunikacyjne do tej strefy, co de facto przesądzało losy Polski. Ze względu na odbywające się jesienią 1944 roku w USA wybory prezydenckie, na prośbę prezydenta Roosevelta liczącego na głosy Polonii amerykańskiej utajniono postanowienia wielkiej trójki w kwestii polskiej.

Bitwa o Monte Cassino - rzeczywistości cztery bitwy stoczone przez wojska alianckie z Niemcami, które miały miejsce w 1944 roku w rejonie klasztoru na Monte Cassino. Bitwa ta uznawana jest za jedną z najbardziej zaciętych (obok walk pod Stalingradem, na Łuku Kurskim, lądowania w Normandii i Powstania Warszawskiego) w czasie II wojny światowej.

20 lipca 1944 r. – Stauffenberg podłożył bombę w kwaterze Hitlera, ten jednak ocalał;

25 lipca 1944 r. – Goebbels po raz drugi ogłasza wojnę totalną;

Kapitulacja Niemiec:

• Przełamanie Wału Pomorskiego oraz przekroczenie Odry i Nysy Łużyckiej przez fronty radzieckie (w ich skład wchodziły również 1 i 2 Armia Wojska Polskiego) dało początek operacji berlińskiej;

• Po ciężkich walkach, 2 maja 1945 roku załoga miasta skapitulowała. Wcześniej, 30 kwietnia Adolf Hitler popełnił samobójstwo;

• Na mocy jego testamentu władza nad państwem i siłami zbrojnymi przeszła w ręce admirała Karla Dönitza, który powołał we Flensburgu ostatni rząd III Rzeszy;

• 7 maja Niemcy w jednym ze szkolnych budynków we francuskim Reims skapitulowali na froncie zachodnim przed przedstawicielami armii USA i Wspólnoty Brytyjskiej;

• Dzień później w Berlinie podpisali również akt kapitulacji w obecności Sowietów. Tym samym II wojna światowa w Europie oficjalnie dobiegła końca, choć na niektórych obszarach działania zbrojne trwały jeszcze przez jakiś czas (dopiero 11 maja − jako ostatni niemiecki związek operacyjny − poddała się na terenie Czech Grupa Armii Środek; do 15 maja toczyły się walki na froncie jugosłowiańskim);