Florian Znaniecki – socjologia wychowania

Florian Witold Znaniecki żył w latach 1882 - 1958, był filozofem i socjologiem oraz jednym

z głównych przedstawicieli prądu w socjologii, nazwanego socjologią humanistyczną.

Florian Znaniecki urodził się dnia 15 stycznia 1882 r. w Świątnikach (powiat wrocławski).

Wstąpił na studia w 1902 roku (na Uniwersytet Warszawski), skąd w 1903 roku został

usunięty z powodu udziału w proteście przeciwko ograniczaniu akademickich swobód.

W latach od 1904 do 1909 roku przebywał on na obczyźnie: we Francji, Szwajcarii i Algerii,

gdzie studiował na kierunku filozofii i socjologii w Zurychu, Genewie i Paryżu, spotykając się

tam z takimi osobistościami jak H. Bergson czy E. Durkheim; w 1910 roku obronił swoją

pracę doktorską na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie

W roku 1914 Znaniecki wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie od 1917 do 1919 roku

wyprowadził swoje wykłady na uniwersytecie w Chicago. W latach 1920 - 1939 odbywał

profesurę na uniwersytecie w Poznaniu, między rokiem 1940 a 1950 pracował na University

of Illinois w Urbana, od 1953 roku przez 12 miesięcy był przewodniczącym Amerykańskiego

Towarzystwa Socjologicznego. Znaniecki ponadto otworzył Instytut Socjologiczny w Poznaniu

w 1921 roku oraz założył w 1930 roku czasopismo Przegląd Socjologiczny. Wśród jego

licznych prac wymienić należy:

* "Zagadnienie wartości w filozofii"z 1910 roku

* "Chłop polski w Europie i Ameryce"- książka napisana wraz z W.I. Thomasem, tomy

od 1 do 5 wydawane było w latach 1918 - 1920; w Polsce - w 1976 roku

* "Rzeczywistość kulturowa" z 1919 roku; wydanie polskie to 1991 rok

* "Upadek cywilizacji zachodniej. Szkice z pogranicza filozofii kultury i socjologii" z

1921 roku

* "Wstęp do socjologii" wydany w 1922 roku

* "Socjologia wychowania" - tomy 1 i 2 wydawane w latach 1928ddo 1930

* "Miasto w świadomości jego obywateli" z 1931 roku

* "Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości" z 1935 roku

* "Społeczne role uczonych" z 1940 roku; w Polsce wydana w 1984 roku

* "Nauki o kulturze. Narodziny i rozwój" to rok 1952; wydanie polskie - 1971 rok

* "Współczesne narody" z 1952 roku

Florian Znaniecki, jako pierwszy stworzył i zastosował w dziedzinie socjologii metodę

badania dokumentów osobistych, polegającą gromadzeniu danych dotyczących życia

społecznego z takich źródeł jak autobiografie, pamiętniki czy listy. Do jego zainteresowań

należały również zagadnienia koncentrujące się wokół przyczyn upadku cywilizacji zachodniej.

Swój światopogląd określił mianem "kulturalizmu" podkreślając, iż na otaczającą nas

rzeczywistość składa się wiele różnych porządków, wśród których wymienić można nie tylko

te fizyczno - przyrodnicze, lecz również porządek psychiczny, społeczny czy idealny.

Stworzył on zasadę współczynnika humanistycznego, według której to wszelkie zjawiska

społeczne powinny być traktowane w kategoriach przedmiotu czyichś czynności, tak więc

badacz miał spostrzegać badaną rzeczywistość przez pryzmat jej uczestników, nie zaś

z punktu widzenia jakiegoś założonego absolutu. Działalność badawcza Znanieckiego

obfitowała w socjologiczne badania procesu wychowania (który to traktował on w kategoriach

procesu społecznego) wraz z jego szerokimi społecznymi uwarunkowaniami (poglądy

dotyczące tej kwestii zawarte zostały między innymi w książce pt. "Socjologia wychowania").

Aby jednak zgłębić kwestie przedstawiane przez Floriana Znanieckiego, należy najpierw

przypomnieć współczesne definicje terminów: socjologia wychowania i pedagogika społecznej

oraz ukazać wzajemne relacje tych dwóch dziedzin nauki.

* socjologia wychowania - stanowi jedną z dziedzin socjologii i jest ściśle powiązana

z zagadnieniami pedagogiki społecznej, która proces wychowania ujmuje w kategorii

procesu społecznego; przedmiotem badań socjologii wychowania są takie kwestie jak

środowiskowe uwarunkowania szkoły, jak również rodziny i grupy rówieśniczej, sposób

funkcjonowania różnych wychowawczych środowisk, przemiany w zakresie treści i celów

wychowania społecznego

* pedagogika społeczna - stanowi ona dział pedagogiki, którego przedmiot jest badanie

warunków środowiskowych, mających wpływ wychowanie jednostek; wśród głównych

zainteresowań pedagogiki społecznej wyróżnić można: problem wyrównywania szans

oświatowych, wychowanie pozaszkolne, poradnictwo w zakresie wychowania, pomoc

socjalna czy organizacja czasu wolnego

Na gruncie polskiej literatury pedagogicznej, po raz pierwszy wychowanie ujęte zostało

w ramy procesu społecznego właśnie dzięki socjologii wychowania, która stanowiła

pierwszy systematyczny traktat socjologiczny i wskazała na szerokie społeczne

uwarunkowania tego procesu. Niezwykle ważną kwestią był również poruszony przez

socjologię wychowania problem, ukazujący złożoność sukcesu wychowawczego, który

zależny był nie tylko od nauczyciela i wychowawcy, lecz również wielu innych zjawisk

społecznych. Analiza wychowania wraz z jego uwarunkowaniami Floriana Znanieckiego

stanowiła jednocześnie zastosowanie jego ogólnej teorii socjologicznej.

"Socjologia wychowania"

Socjologia wychowania Znanieckiego stanowiła próbę weryfikacji oraz użyteczności

systemu nauk w analizie procesów społecznych z jednej dziedziny, ponadto pozwalała

ona na - innowacyjne wówczas - ujmowanie zjawisk oraz procesu wychowania oraz na

analizę ukazującą pewne mechanizmy zachodzące społeczeństwie oraz w relacjach:

wychowawca - wychowanek. Pierwszy tom zawiera dokonaną przez Znanieckiego

charakterystykę środowiska wychowawczego oraz szeroką i dogłębną analizę społecznego

procesu wychowania, co stanowi podstawę dla tomu drugiego, zawierającego koncepcję

wychowania Floriana Znanieckiego.

Znaniecki wykorzystuje koncepcję systemu społecznego, gdzie podstawowe układy

społeczne traktuje jako systemy; wśród podstawowych rodzajów "układów zamkniętych"

(czyli dzisiejszych systemów społecznych, a więc wyodrębnionych i wewnętrznie spójnych

układów elementów składowych, mających pewną wewnętrzną strukturę oraz całościowe

funkcje) wymienia on: czyny i stosunki społeczne, osobowości i grupy społeczne. Znaniecki

do grup społecznych zalicza zarówno społeczeństwa o państwowym, narodowym, klasowym

czy kościelnym charakterze, lecz rodzinę, związki zawodowe, zrzeszenia i stowarzyszenia.

Według autora, proces wychowania organizowany jest przez starsze pokolenie, które jest stanowi

liczne, współistniejące, powiązane oraz wzajemnie zachodzące na siebie grupy społeczne,

natomiast funkcją tego procesu jest przygotowanie jednostek do członkostwa, a więc oraz życia

w tych grupach.

Środowisko wychowawcze jednostki stanowi pewne oddzielne środowisko społeczne wyznaczone

przez grupę dla kandydata na członka tej grupy, który ma do niej wejść po uprzednim przygotowaniu.

Do trzech najpowszechniejszych składników środowiska społecznego dojrzewających jednostek

Znaniecki zalicza rodziców, otoczenie sąsiedzkie oraz grupy rówieśników. Wszystkie rodzaje

grup - terytorialne, genetyczne, religijne, jednorodne, celowe czy też kulturalne - werbując swoich

członków muszą brać pod uwagę istnienie i wpływ owych składników (czasami grupy starają się

przekształcić ich wpływ na odpowiedni dla swoich wymagań lub w ogóle zastąpić go innym wpływem).

Grupy trwałe, dla których niezwykle ważnym jest, aby przyszli członkowie mieli należycie opanowane

swoje funkcje społeczne, idą nawet dalej niż kontrola środowiska społecznego przyszłych członków

-tworzą one bowiem własne instytucje wychowawcze. Znaniecki wyróżnia trzy rodzaje instytucji

wychowawczych:

* nauczanie indywidualne - jest to najpowszechniejsza i zarazem najprostsza instytucja

wychowawcza

* nauczanie szkolne - jest nieco bardziej skomplikowana niż nauczanie indywidualne

* pośrednie środowisko społeczne - w czasach Znanieckiego była to instytucja dopiero

rozwijająca się; stanowiła ona uzupełnienie nauczania indywidualnego i szkolnego, a źródłem

jej wpływów były (i są nadal) wszelkiego rodzaje media, a więc: gazeta, książka, kino, radio,

teatr itp., zatem styczność z wymienionymi mediami stanowi wychowanie pośrednie

Według Znanieckiego, wymienione składniki środowiska wychowawczego, a więc rodzina, grupa

rówieśników, otoczenie sąsiedzkie, szkoła, nauczyciel oraz instytucje wychowania pośredniego

- nie wyczerpują wszystkich składników środowiska wychowawczego, lecz są jedynie najbardziej

powszechne.

* RODZINA

Dokonując szczegółowej charakterystyki poszczególnych składników środowiska wychowawczego

, autor zauważa, iż rola wychowawcza rodziców ulega osłabieniu, a powierzone rodzinie zadania

wychowawcze nie dość, że już są ograniczone, to również dalej się kurczą. Zatem podstawowym

zadaniem rodziców (biorąc pod uwagę punkt widzenia grupy społecznej) stało się wychowywanie

dziecka jedynie w jego pierwszym okresie życia.

Z drugiej strony, Znaniecki podkreśla, iż korzystne warunki, takie jak prawdziwe uczucia panujące

w rodzinie, właściwe usposobienie dzieci i pomyślne zewnętrzne czynniki - mogą sprawić, iż ta

mała rodzina może rozwijać równie dobrze, o ile nie lepiej niż tradycyjna, gdzie rozwój indywidualny

był krępowany przez pewne normy społeczne.

Coraz częściej ma jednak miejsce sytuacja, gdzie stosunek między rodzicami a dziećmi nie jest

już stosunkiem wychowawczym, lecz jest to więź ograniczająca się do niezbędnej, podstawowej

opieki fizycznej (takiej, jaką matka instynktownie obdarowuje dziecko w jego pierwszych latach życia).

Rodzice przestali się stosować do jakichkolwiek zasad i norm dotyczących wychowania, jak również

przestali spełniać jakiekolwiek obowiązki wobec swoich dzieci, a wręcz zdają się ignorować

ich istnienie. Jedynym sposobem na uratowanie roli rodziców jako wychowawców, było by

świadome oraz celowe skupienie się na tej kwestii we wszystkich grupach społecznych

(takich jak naród, kościół, szkoła, związki zawodowe, stowarzyszenia filantropijne czy

nawet kluby sportowe) . wszystkie te grupy powinny stawiać rodzicom określone cele

i zadania wychowawcze a zarazem uczyć ich, w jaki sposób je realizować oraz w razie

potrzeby pomagać i kontrolować ich poczynania. Znaniecki zaznacza, iż zadanie społeczne,

jakim jest wychowywanie młodego pokolenia jest tak znaczące i jednocześnie trudne, iż

nie można pozwolić sobie na marnotrawstwo w postaci wyłączenia, lub niepełnego

wykorzystywania jednego ze składników wychowawczych; w szczególności zaś rodziny,

stanowiącej podstawowe środowisko dziecka.

* OTOCZENIE SĄSIEDZKIE

Otoczenie sąsiedzkie danej jednostki stanowi ogół osób, z którymi styka się ona

bezpośrednio dzięki temu, że znajdują się w fizycznej bliskości jej miejsca zamieszkania

i mogą się z nią często spotykać. Fizyczna bliskość nie jest jednak warunkiem koniecznym,

co podyktowane jest przypuszczeniem autora, iż rozwój techniki, który już umożliwił

słyszenie, a zapewne umożliwi również widzenie - zniesie wszelkie granice. W definicji

tej chodzi więc o możliwość dokonywania natychmiastowych interpretacji cudzych ruchów

czy słów oraz bezpośredniego reagowania na nie, jednak wraz z rozszerzeniem i rozwojem

środków komunikacji - rozszerzeniu ulegnie również samo pojęcie otoczenia sąsiedzkiego.

Zdaniem Znanieckiego, otoczenie sąsiedzkie nie stanowi grupy społecznej, a jednostki

wchodzące w jego skład należą do wielu różnych grup społecznych; zarówno tych do

których kandydują one na uczestników jak i tych, do których nie będą nigdy należeć.

Opinia publiczna według Znanieckiego, to pewien proces, polegający na tym, iż w danym

sąsiedztwie wytwarza się oraz utrzymuje określona, wspólna sfera interesujących wszystkich

doświadczeń; stanowi ona jeden z najistotniejszych czynników uspołeczniania oraz wychowania.

Ta niekwestionowana waga opinii sąsiedzkiej jest rezultatem tego, iż pewne pierwotne dążenia

ludzkie odnajdują w niej swój wyraz (np. konformizm, pragnienie wyróżniania się, chęć porozumienia

czy harmonii uczuciowej). Każdy człowiek ma w jakimś stopniu pragnienie wyróżniania się lub

dążenia do upodabniania się, co spełnić się może właśnie w otoczeniu sąsiedzkim, tak jak

i akty represji, fizycznej lub moralnej (np. słowne potępienie). Niedojrzały osobnik

naśladuje różne zachowania i postępowanie, jednak według Znanieckiego - przejawia on

tendencję do naśladowania osób, których postępowanie reprezentuje niski poziom.

Zatem otoczenie sąsiedzkie zarówno może stanowić pozytywny jak i negatywny

czynnik wychowawczy, jednak nigdy tak do końce nie da się określić, czy jest ono

dla danego człowieka pomocą czy też przeszkodą na drodze jego prawidłowego

rozwoju społecznego.

* GRUPA RÓWIEŚNIKÓW

Grupy rówieśników stanowią według Znanieckiego rezultat spontanicznego udziału w nich

dzieci i młodzieży; są one jednym ze składników środowiska społecznego, gdzie każdy

członek wnosi do nich ze sobą określone wpływy, które wywiera na nim jego rodzina,

otoczenie sąsiedzkie starszych oraz różne instytucje wychowawcze. Dzieci i młodzież

są w pewnych okresach wieku oraz pod pewnymi względami podobne, a większość

instytucji, które można znaleźć w grupach dzieci, stanowią rezultat naśladowania przez

nie instytucji ze świata dorosłych, często o fikcyjnym charakterze - dzieci ,,bawią się"

w takie formy życia społecznego, jakie mogą one zaobserwować u dorosłych.

Jedną z bardziej charakterystycznych cech grup dzieci i młodzieży stanowi właściwa

ich wiekowi, żądza nowych doświadczeń (doświadczeń we wszelkich możliwych

dziedzinach, wyróżnionych przez ich zainteresowania). Znaczenie tego rodzaju grup

dla procesu wychowania w głównej mierze zależy od tego, w jakim stopniu wpływają

one na proces "urabiania" swoich członków pod względem społecznym oraz

przygotowania ich do uczestnictwa w grupach dojrzałych.

Kwestią bezsporną jest, iż wpływ grup rówieśników na osobowość jednostki jest

ogromny, jak również (w pewnym zakresie) niezbędny. We wszystkich innych

grupach, dojrzewający osobnik zajmuje zawsze pozycję osoby podporządkowanej,

natomiast grupa rówieśników daje mu możliwość występowania w roli równoprawnego

członka, z którym pozostali członkowie grupy liczą się nie tylko jako z przedmiotem

swego działania, lecz również jako z podmiotem społecznym. Właśnie w tych grupach,

jednostka nabiera zarówno umiejętności przewodzenia innym, jak i umiejętność

dobrowolnego podporządkowania się wybranemu (a nie narzuconemu) przywódcy.

Również tutaj jednostka uczy się samorzutnie ustanawiać reguły postępowania,

zarówno dla siebie jak i innych, oraz poddawać się regułom wspólnie ustanowionym.

Ponadto uświadamia sobie, iż jedno postępowanie jest społecznie pożądane,

natomiast inne - niepożądane, przy czym nie odbywa się to na zasadzie decyzji

starszych, lecz na drodze pojawiania się podobnej reakcji pozytywnej lub

negatywnej (u innych członków grupy oraz niej samej) w przypadku zgodnych lub

niezgodnych zachowań z przyjętymi warunkami społecznego współżycia.

W grupach rówieśniczych, poleganie i oczekiwanie pomocy ze strony starszych

zanika na rzecz polegania na własnych siłach, natomiast postawy służalcze czy

pochlebcze - stanowią przedmiot szyderstw i pogardy ze strony rówieśników.

Mimo tych wszystkich zalet grup rówieśników, starsi nie mogą się godzić z tym,

by pozostawały one bez kierownictwa i kontroli z ich strony, a ta rosnąca z

czasem potrzeba kierowania grupami rówieśników dla realizacji określonych

celów wychowawczych jest rezultatem następujących zjawisk:

* czynne zainteresowania przejawiane przez członków grup rówieśniczych

coraz częściej treściowo odbiegają od kierunku, jaki chciało by nadać działalności

młodego pokolenia pokolenie starsze

* grupy rówieśników, w dużo większym stopniu niż miało to miejsce dawniej,

dają poparcie buntowniczym skłonnościom młodocianych jednostek przejawianych

wobec grup usiłujących wywrzeć na nie wpływ wychowawczy

Wszystkie dotychczas wymienione oraz omówione składniki środowiska

wychowawczego, wywierają swój wychowawczy wpływ na młode pokolenie

bez planowania tej działalności; a więc nie stawiają oni sobie świadomych

celów pedagogicznych oraz nie dobierają środków dla ich urzeczywistniania.

Zatem, przejawiana przez te środowiska wychowawcze funkcja społeczna

wychowania nie stanowi rezultatu pewnej refleksji, lecz przejawia się w ich

spontanicznym działaniu. Znaniecki określa więc tego rodzaju oddziaływanie

środowiska na jednostki samorzutnym wychowaniem społecznym, którego

wychowawcze rezultaty mają niewątpliwą wartość, lecz przychodzą w sposób

niezamierzony, wytwarzając określone przyzwyczajenia oraz wywołując

konieczność podporządkowania się pewnym normom.

* NAUCZYCIEL

Przeprowadzona przez autora analiza znaczenia roli nauczyciela w procesie wychowania,

przyniosła krytycznie spojrzenie na tę kwestię; dawniejsi, pierwotni nauczyciele, w postaci

znachora, wojownika, rzemieślnika, prawnika czy rolnika - przysposabiali swoich uczniów

(praktykantów) do funkcji, jakie oni sami wykonywali. Współczesny nauczyciel natomiast

jest najczęściej jedynie specjalistą, a więc praktycznie nie spełnia funkcji zawodowych,

do których przystosowuje swoich uczniów.

Znaniecki zaznacza, iż styczność ucznia z nauczycielem jest w obecnych czasach bardzo

ograniczona, zarówno rzeczowo jak i czasowo, a przeważająca część ich osobowości

zupełnie nie bierze udziału w tym stosunku społecznym. Dzisiejsi uczniowie znaczną

część życia spędzają poza jakimkolwiek wpływem ze strony nauczyciela, a środowiskach,

o których nauczyciel zazwyczaj wie bardzo mało lub w ogóle. Z kolei działalność

nauczycieli ograniczona jest do realizacji określonego programu rzeczowego, najczęściej

jedynie z zakresu pewnej dziedziny wiedzy (teoretycznej lub praktycznej), a więc do

określonego, specjalnego "przedmiotu".

* SZKOŁA

Znaniecki, tak jak do nauczyciela, tak i do szkoły odnosi się bardzo krytycznie; uważał

on, iż szkoła jest odizolowana od życia społeczeństwa, co przejawia się w oderwaniu jej

treści nauczania od rzeczywistości i problemów życia codziennego. Same czynności

szkolne oceniał on bardzo surowo, uważając, iż odseparowanie szkoły od społeczeństwa,

które wyraża się w charakterze przekazywanych przez nią doświadczeń oraz czynności

będących treścią społeczną szkoły - są głównymi źródłami jej małej skuteczności na

polu wychowawczym. Rozwiązaniem tej błędnej sytuacji według Znanieckigo miało być

poszerzenie udziału młodego pokolenia w realnym życiu dorosłych, gdyż szkoła

odizolowana od życia dorosłych, nie tylko jest społecznie nieefektywna, lecz również

stanowi czynnik hamujący prawidłowy rozwój jednostki. Autor zauważa, iż późniejsze

niepowodzenia w życiu wzorowych uczniów wynikają właśnie z faktu, iż szkoła jest

niejako cieplarnią, której cieplarniana atmosfera nie przygotowuje do życia na

otwartym powietrzu.

* INSTYTUCJE WYCHOWANIA POŚREDNIEGO

Omawiane dotychczas składniki środowiska wychowawczego wyróżniał bezpośredni

charakter ich oddziaływania na wychowanka, natomiast Znaniecki zaznacza, iż na

proces wychowania wpływają również oddziaływania szerszego świata, które nie

odbywa się na drodze osobistego porozumienia, lecz poprzez oddziaływanie

pewnych symboli rzeczowych, takich jak:

o pismo

o druk

o obrazy

o teatr

o telegraf

o telefon

o radio

o kino

Rozwój owych styczności pośrednich prowadzi do przenikania wpływów z zewnątrz,

w których to autor dostrzega zarówno pozytywne elementy, wspomagające na

przykład proces samokształcenia, jak i zagrożenie, ponieważ te nowatorskie formy

porozumiewania się pośredniego bardzo łatwo docierają również do jednostek

nieprzygotowanych oraz niewyszkolonych w ich odbiorze, co przyczynia się do

powstawania trudności wychowawczych o zupełnie nowym charakterze.

Obok szczegółowej analizy środowiska wychowawczego, Znaniecki porusza również

kwestię innych wpływów oddziałujących na jednostkę, przedstawiając swoją koncepcję

stosunków społecznych oraz wychowawczych. Ponadto dokonuje opisu obowiązków

społecznych wobec grupy oraz określa i poddaje analizie pewne fizyczne typy wychowanków,

stanowiące jeden z wpływów na proces wychowania.

* ZADANIA SPOŁECZNE WYCHOWANIA

Autor wyróżnił dwa podstawowe zadania społeczne wychowania:

* zlikwidowanie czynnego i biernego antagonizmu grupowego poprzez dążenie do

styczności z innymi grupami oraz działanie na ich korzyść

* wzbudzenie, rozwinięcie i utrwalenie w każdym osobniku zarodka twórczych uzdolnień,

jaki ze sobą przynosi oraz nauczenie, wyrażania swoich dążności twórczych poprzez

solidarną współpracę z innymi osobami, w celu realizacji wspólnych ideałów

Realizacja owych założeń wymaga według Znanieckiego spełnienia określonych warunków;

antagonizmy międzygrupowe są nie tylko sprzeczne ze społecznym dobrem wszystkich

grup, lecz również, tak naprawdę - z dobrem każdej z grup. Autor przytacza przykłady

pewnych grup prężnie rozwijających się społecznie właśnie dzięki postawieniu sobie

określonych zadań kulturalnych. Zatem bynajmniej nie jest koniecznym zajmowanie

przez grupę społeczną wrogich stanowisk względem innych grup a nawet postaw obojętności

i odosobnienia, gdyż wychowywanie swoich członków w całkowitym podporządkowaniu

jej egoistycznym interesom, na dłuższą metę grupie nie służy. Każda grupa ma możliwość

trwania i rozwijania się, przy podporządkowaniu swoich korzyści dobru innych grup.

Właśnie w takim działaniu grupy powinny widzieć swoją odrębność; poprzez narzucanie

altruistycznych ideałów swoim członkom, jako swoich wyłącznych treści społecznych.

Zasada szerokiej łączności każdej z grup z innymi grupami oraz bezinteresownej służby

ich dobru, może w pierwszej chwili wydawać się utopią równą wymaganiu od wszystkich

ludzi powszechnej miłości i poświęcenia, jednak w rzeczywistości jest ona możliwa do

realizacji, z racji tego, iż nie wymaga aż takiego altruizmu od pojedynczych członków

grupy, jakiego wymaga osobista działalność altruistyczna.

Według Znanieckiego, aktualny układ grup społecznych powinien zostać radykalnie

zmieniony, gdyż tylko wtedy mogą zniknąć wszelkie konflikty międzygrupowe. Te zmiany

powinny pójść w takim kierunku, aby grupy o sprzecznych interesach zostały zastąpione

przez grupy o interesach zgodnych ze sobą, lub też aby same podjęły zadania, które

wymagają wzajemnego wsparcia i pomocy. Jest nie tylko możliwym, ale wręcz

koniecznym, by cały wewnętrzny układ oraz zbiorowe zadania grup narodowych

zostały poddane radykalnym zmianom. Naród stanowi grupę opartą na wspólnej

kulturze duchowej, której to wspólność nie jest zależna od wyznaczonych granic

terytorialnych oraz jakiegokolwiek przymusu.

Zdaniem Znanieckiego, pomijając kwestię rozrostu potęgi narodowej odgrywającego

się kosztem innych narodów, lub też kwestię obrony przed innymi narodami, które

dążą do osłabienia lub zwalczenia tego narodu - państwo nie tyle jest zbytecznym,

co szkodliwym czynnikiem dla życia narodowego, ponieważ odciąga naród od jego

właściwych zadań.

Z uwagi na to, iż przedmiot działalności wychowawczej stanowi jednostka społeczna,

która jest powiązana z wieloma różnymi układami społecznymi - wychowawca powinien

kształtować nie wyizolowaną osobowość, ale swoiste układy społeczne. Znaniecki

bardzo mocno podkreśla, iż wychowanek nie może być tylko biernym przedmiotem

oddziaływań wychowawcy, lecz powinien być w tym stosunku wychowawczym

aktywnym partnerem. Najwyższą wartością wychowanka jest jego indywidualność,

zatem nie może on się stać "sztucznym wytworem innych ludzi", ponieważ osiągnięcie

najwyższego rozwoju indywidualności jest możliwe nie dzięki wychowaniu, a poprzez

samokształcenie, odbywające się bez kontroli i nadawaniu odpowiedniego kierunku za

strony wychowawców. Przygotowanie jednostki do pełnego uczestnictwa w życiu

społecznym musi polegać przede wszystkim na wprawianiu się jej w uczestniczeniu

w określonych dążeniach zbiorowych, a których realizacja może przynieść nie tylko

korzyści osobnikom podzielającym te dążenia i nie tyle grupie z nich złożonej, ale

również i innym jednostkom, znajdującym się poza obrębem tego zrzeszenia.

Znaniecki uważa, iż każdy członek grupy:

* powinien chcieć oraz umieć przybrać twórczą postawę (nawet w ograniczonym

oraz specjalnym zakresie)

* powinien chcieć oraz umieć współdziałać z innymi osobami o twórczej postawie

* musi umieć przystosowywać własne zadania do zadań innych osób

* powinien dobrowolnie podporządkować się kierownictwu grupy

* musi nie tylko być zdolnym do współdziałania z innym osobami w tworzeniu

określonych rzeczy pod danym kierownictwem, lecz powinien on również umieć kierować

twórczością innych

Zatem, organizacja grupy opiera się w całości na indywidualnych członkach grupy,

którzy zdolni się do tworzenia, współdziałania, podporządkowania się przodownikom

jak i do przodowania.

Znaniecki poświęca również wiele uwagi wychowaniu fizycznemu, odnoszącemu się

do fizycznej strony człowieka, jak również wychowaniu w zakresie szeroko rozumianej

higieny, ochronie środowiska (według autora - higiena środowiska), obyczajowości oraz

estetyce. Ponadto, autor zaznacza konieczność prowadzenia zajęć z zakresu szeroko

rozumianego wychowania seksualnego oraz przygotowania do życia w rodzinie. Równie

istotnym jest także wychowanie sportowe. Konkluzją może być fakt, iż w końcu

wszystkie te dziedziny wzajemnie się przeplatają i uzupełniają, wpływając

na harmonijny przebieg rozwoju młodego człowieka.