Model pielęgniarstwa F. Nightingale

Najważniejszym opracowaniem F. Nightingale w sprawie pielęgniarstwa były Notes on Nursing – what it is and what it is not (1859). Zawarła w nich swoją wiedzę pielęgniarską, uzyskaną w ciągu wieloletnich obserwacji, gromadzenia doświadczeń, podejmowania studiów i opracowań statystycznych, do których – w dochodzeniu do prawdy – przywiązywała bardzo dużą wagę. Jej zestawienia statystyczne wskazywały bowiem na istotne zależności pomiędzy zachowaniem zdrowia oraz procesami jego ”reparacji” a czynnikami środowiska człowieka (głównie sanitarnymi). W stosunkowo małym zakresie zajmowała się zależnościami pomiędzy czynnikami psychosocjologicznymi a zdrowiem. W swoim opracowaniu przedstawiła trzynaście kanonów (praw) pielęgniarstwa.

1. Wentylacja i ogrzewanie

Prawo to wskazywało na znaczenie czystości powietrza i nakazywało utrzymywanie takiej samej jego czystości w pomieszczeniu zamkniętym, jak na zewnątrz. Pisząc o czystości powietrza, F. Nightingale zwracała uwagę na różne możliwości jego zanieczyszczeń (np. gazy, dym, wilgoć, a także ”wapory”, ”effluvia”) oraz wskazywała na ich różne źródła zarówno w pomieszczeniu chorego, jak na zewnętrz. Na przykład w pomieszczeniu chorego są nimi: brudne naczynia, odchody, powietrze wydychane przez chorego, a na zewnętrz złe utrzymywanie zbiorników z wodą, urządzenia odpływowe. Zwracała uwagę na konieczność częstego otwierania okien, a ostrzegała przed używaniem różnych środków odświeżających powietrze. Podkreślała także znaczenie utrzymywania właściwej temperatury w pomieszczeniu chorego – przestrzegała przed narażaniem go na oziębianie.

2. Zdrowie domu (mieszkania, szpitala)

Jako czynniki podstawowe zdrowego domu wskazywała: czyste powietrze, czystą wodę, usuwanie nieczystości, zachowanie czystości, dobre oświetlenie. Pisała także o znaczeniu właściwych rozwiązań architektonicznych i o różnych możliwościach uchybień i błędów w budowie domów jako o przyczynie zachorowań.

3. Światło

Tym, co oprócz czystego powietrza jest choremu najbardziej potrzebne, jest zdaniem F. Nightingale zapewnienie właściwego oświetlenia. Pisała o dużym znaczeniu światła słonecznego:

”tym, co najbardziej szkodzi chorym po zamkniętym pokoju, jest ciemny pokój”.

Podkreślała, że światło ma wpływ zarówno na ciało człowieka, jak i na jego ducha (Nightingale, 1859).

4. Hałas

Najwięcej uwagi w wyjaśnianiu tego kanonu poświęciła różnym czynnikom drażniącym (stresującym) pacjenta. Za takie uważała zaś np. budzenie, a zwłaszcza budzenie bezpośrednio po zaśnięciu, głośne rozmowy, szepty, a nawet szelest ubrań kobiecych i wiele innych odgłosów różnego pochodzenia. Pisała także o wpływie różnych rodzajów muzyki na człowieka chorego.

5. Różnorodność

F. Nightingale, wprowadzając w swoim modelu prawo różnorodności bodźców i ich znaczenie w procesie przywracania zdrowia, zwracała także uwagę na monotonię (brak bodźców) jako czynnik utrudniający przebieg tego procesu. Świadomość takiego prawa zobowiązywała pielęgniarki do wprowadzania częstych zmian w otoczeniu chorego – np. kwiatów, roślin, obrazów – w sposób wyraźnie zaplanowany (codziennie, cotygodniowo, comiesięcznie). Zalecała także pobudzanie chorych do aktywności – przez zachęcanie ich do czytania, pisania, wykonywania różnych robót ręcznych. Zachęcała również do przesuwania łóżka dla umożliwienia chorym wyglądania przez okno. Jako uzasadnienia tych poczynań opiekuńczych – wskazywała na ówczesne publikacje na temat ”wpływu umysłu na ciało”.

6. Łóżko – jego wyposażenie, utrzymanie w czystości i zapewnienie wygody

Ten kanon wskazywał na znaczenie dla chorego wszystkiego, co wiąże się w sposób bezpośredni z leżeniem w łóżku i doznaniami z tym związanymi. Pisała o różnych przyczynach brudzenia bielizny pościelowej (wydaliny, wydzieliny, wilgoć) i potrzebie jej częstej zmiany. Zwracała także uwagę na zachowanie ludzi przy łóżku, np. na niepotrącanie i niepochylanie się nad łóżkiem.

7, 8. Czystość pokoju i ścian oraz czystość osobista

W uszczegółowieniu wyjaśnień związanych z respektowaniem jako kanonu zachowywania czystości pokoju, F. Nightingale pisała np. o brudnych ścianach jako źródle przykrych dla chorego widoków i zapachów (zanieczyszczenie powietrza), dawała wskazówki związane z usuwaniem kurzu z otoczenia chorego. Wskazując z kolei na ważność funkcji skóry, pisała o konieczności usuwania brudu (wydaliny, wydzieliny), ”który zatyka jej pory”. Zwracała uwagę na szczegó1ne znaczenie utrzymywania w czystości skóry dzieci, a także na konieczność częstego mycia rąk przez pielęgniarki.

9, 10. Żywienie i podawanie posiłków

W sprawie żywienia F. Nightingale wskazywała na konieczność różnorodności potraw oraz zachowywania odpowiedniej diety. Z kolei w sprawie podawania jedzenia chorym podkreślała znaczenie: punktualności, zapewniania pomocy zgodnie z sytuacją chorego, ilości, obserwowania przyzwyczajeń, zapewniania spokoju, nieprzerywania jedzenia i niezajmowania chorego w czasie jedzenia innymi sprawami.

11. ”Głupie” budzenie nadziei i doradzanie

Ten kanon F. Nightingale zwraca uwagę na wpływ czynników psychospołecznych na chorego – przez wskazywanie na różne niewłaściwości komunikowania. F. Nightingale piętnuje więc – jako niewłaściwe – zachowanie takich rozmówców, którzy w sposób fałszywy starają się budzić nadzieję chorego, wtedy gdy jej nie ma, lub przekazują mu porady całkowicie błędne. Podaje także różne wskazówki, dotyczące właściwego sposobu rozmowy z chorym: nieokazywanie pośpiechu, siadanie w zasięgu wzroku chorego, uważne słuchanie, niezaskakiwanie, niepochylanie się nad chorym, wspólne z nim podejmowanie decyzji. Autorka stwierdza, że wyobraźnię chorych cechuje daleko większa wrażliwość aniżeli ludzi zdrowych – należy więc o tym wiedzieć i tak się zachowywać, aby nie wywoływać reakcji negatywnych.

12. Obserwacja

F. Nightingale przywiązywała bardzo duże znaczenie do obserwacji chorego. Pisała:

”najważniejszą lekcją praktyczną, jaka może być dana pielęgniarkom, jest nauczenie ich tego, co obserwować, jak obserwować, jakie objawy oznaczają poprawę, a jakie pogorszenie, jakie mają istotne znaczenie, a jakie go nie mają, a także które wskazują na zaniedbania ze strony opiekujących się i na to, jakiego rodzaju są te zaniedbania” (Nightingale, 1969).

Dała także podstawowe wskazówki, ukierunkowujące prowadzenie rozmowy pielęgniarki z pacjentem na zbieranie od niego konkretnych i precyzyjnych informacji, znaczących w zapewnianiu opieki. Przestrzegała przed stawianiem pytań wiodących, sugerujących, zawstydzających chorego.

F. Nightingale w niewłaściwościach obserwacji dostrzegała istotną przyczynę różnych szkód ponoszonych przez chorego, a także powód powstawania różnych przesądów. Poruszała etyczną stronę zbierania informacji o chorym – wskazywała na obowiązek traktowania ich jako poufnych. Wskazując zaś na praktyczny cel obserwacji prowadzonej w sposób ciągły, pisała o zapewnianiu możliwości właściwego reagowania na potrzeby chorego, zapobiegania wypadkom i różnym innym szkodom.

13. Zarządzanie

Przez właściwe zarządzanie F. Nightingale rozumiała obejmowanie uwagą wielu znaczących dla chorego elementów jego środowiska, zdolność do przewidywania, planowanie opieki ciągłej, zapobieganie zaniedbaniom, zapobieganie powstawaniu niepokoju chorego, a także zapewnianie właściwego informowania o wszystkim, co go dotyczy. W tej ostatniej sprawie pisała:

”obawa, niepewność, oczekiwanie, strach i zaskoczenie czynią pacjentowi większą szkodę, aniżeli jasna świadomość”.

Wyjaśniała także rozumienie odpowiedzialności za właściwe zarządzanie. Pisała:

”Bycie odpowiedzialnym – to nie tylko wypełnianie własnych zadań, ale także zapewnianie tego, aby inni czynili to samo” (Nightingale, 1969).

W konkluzji końcowej zawarła podstawowe uzasadnienia znaczenia pielęgniarstwa zarówno w przywracaniu zdrowia człowieka, jak i w jego zachowaniu. Według niej:

”natura leczy sama...”, ”Chirurg (medycyna) pomaga naturze w usuwaniu tej przeszkody, która utrudnia funkcjonowanie jakiegoś organu i nic więcej...”, ”pielęgniarstwo pomaga natomiast zapewniać człowiekowi takie warunki, jakie są niezbędne, aby natura mogła go leczyć”.

Analiza tego pierwszego teoretycznego modelu pielęgniarstwa pozwala na stwierdzenie, że jest on nie tylko określaniem podstawowych praw pielęgniarstwa – głównie o charakterze sanitarnym. Jest to model skoncentrowany na człowieku jako biopsychospołecznej i duchowej całości, na jego reakcjach na czynniki środowiska znaczące dla zdrowia i na zapewnianiu mu celowej i planowej opieki pielęgniarskiej. Model ten cechuje przede wszystkim przydatność praktyczna. Jest to także model wprowadzający do ciągłego poszukiwania prawdy – poprzez stawianie pytań i poszukiwanie odpowiedzi, jak czynić to coraz lepiej, przez obserwację, wywiady, gromadzenie doświadczeń i refleksyjne myślenie. Model ten wykazuje szerokie powiązania z poglądami filozoficzno-religijnymi F. Nightingale i z tym wszystkim, co stanowiło podstawy społeczno-polityczne kształtowania jej osobowości.

Nadrzędne pojęcia pielęgniarstwa w modelu F. Nightingate

Określanie jako nadrzędnych w pielęgniarstwie pojęć: osoba, zdrowie, środowisko, pielęgniarstwo, jest podejmowane we wszystkich ważniejszych opracowaniach teoretycznych pielęgniarstwa. F. Nightingale w swoim piśmiennictwie pojęcia te przedstawiała w różny sposób.

Osoba

Według Nightingale, osoba łączy w sobie komponenty fizyczne, społeczne, umysłowe, emocjonalne i duchowe, a jest czymś więcej niż sumą tych komponentów (Pepper, 1942). To holistyczne rozumienie osoby przez F. Nightingale ma swoje źródło w duchowości człowieka, który zawdzięcza swoje zbawienie zarówno dobrostanowi fizycznemu, jak moralnemu i emocjonalnemu (Welch, 1991). Wszyscy ludzie są w zasadzie dobrzy, a w każdym razie zdolni do osiągania doskonałości. Wszyscy są zdolni do twórczego rozwoju i do uwalniania się od cierpień przez racjona1ne myślenie, podejmowanie ciężkiej pracy i przez poszanowanie ludzkich praw (Widerquist, 1992). Wszyscy ludzie są sobie równi. Ludzi chorych cechuje większa wyobraźnia i dlatego więcej korzystają z różnych wydarzeń (Nightingale, 1969). Człowiek jako osoba ma zarówno możliwości, jak i ponosi odpowiedzialność za te zmiany środowiska, które przynoszą korzyść zarówno jednostce, jak i społeczeństwu (za: Fitzpatrick i Whall, 1996).

Zdrowie

Dla F. Nightingale – zdrowie to nie tylko przeciwieństwo choroby, ale także

”bycie zdolnym do dobrego użytkowania tych wszystkich sił, którymi człowiek może dysponować” (Nightingale, 1885).

Możliwościami osiągania wysokiego poziomu dobrostanu dysponuje nie tylko pojedynczy człowiek; dysponują nim także ludzkie społeczności (Palmer, 1983). Wzmacnianie zdrowia człowieka można osiągać przez pogłębianie wiedzy, naukę oraz poprzez wprowadzanie zmian w środowisku, przede wszystkim w odniesieniu do:

”brudu, wody, diety, wilgoci, przepływu powietrza i usuwania nieczystości” (Nightingale, 1949, 1863a).

Wskazywała także na znaczenie czynników psychospołecznych, takich jak styl życia, potrzeby różnych ludzkich aktywności. Udowadniała na przykład, że brak aktywności intelektualnej i kulturalnej żołnierzy w Wielkiej Brytanii był jedną z istotnych przyczyn ich złego stanu zdrowia.

Choroba – zdaniem Nightingale – jest procesem reparacji. Proces naprawy zachodzi dzięki siłom naturalnym, jakimi dysponuje człowiek. Proces ten jest celowy i zmierza nie tylko do uwalniania od choroby i cierpienia, ale także zapewnia rozwój człowieka, przynosi mu poczucie szczęścia. W życiu człowieka zarówno zdrowie, jak i choroba są tymi doświadczeniami, które mają znaczenie dla jego rozwoju duchowego. Pomoc niesiona innym ludziom przez pielęgniarkę zapewnia jej także własny rozwój duchowy (Widerquist, 1992).

Środowisko

Środowisko człowieka tworzą te wszystkie czynniki jego otoczenia fizycznego, które mają istotne znaczenie zarówno w zapobieganiu chorobie, jak i w procesie zdrowienia. Choroby i śmierć wywoływane są przez różne braki środowiska (Nightingale, 1969). Prawa natury stanowią o tym, w jaki sposób czynniki środowiska wpływają na zdrowie. Znajomość praw natury jest warunkiem zapewnienia człowiekowi takiej pomocy, jaka jest korzystna dla jego zdrowia. Największe znaczenie mają: czyste powietrze, czysta woda, właściwe żywienie (Nightingale, 1969). Zgodnie ze stanowiskiem F. Nightingale, choroby są wywoływane przez wiele czynników. Zdecydowanie odrzucała jednak ówczesne odkrycia mikrobiologiczne, stwierdzające istnienie mikroorganizmów wywołujących choroby. Przydatność tych odkryć w pielęgniarstwie (np. aseptykę i dezynfekcję) uważała za absurdalną (Nightingale, 1969). Według niej możliwe było natomiast przewidywanie problemów zdrowotnych człowieka przez poznawanie warunków, w jakich żyje, i stylu życia, jaki prowadzi (Nightingale, 1969). Argumentację naukową dla własnego stanowiska F. Nightingale znajdowała w badaniach statystycznych.

Pielęgniarstwo

Pielęgniarstwo ”jest to służbą Bogu – przez niesienie ulgi człowiekowi” (Nightingale, 1958). W najszerszym rozumieniu służba ta jest przez nią przedstawiana jako zobowiązanie wszystkich kobiet do opieki nad czyimś zdrowiem po to, by zapobiegać zachorowaniu. Podstawę tej służby stanowią prawa życia i zdrowia. Pielęgniarstwo jako służenie człowiekowi choremu (pielęgniarstwo właściwe) według F. Nightingale jest zapewnieniem mu najlepszych warunków – dla oszczędzania naturalnej energii koniecznej w procesie ”reperacji”. To pielęgniarstwo wymaga szerszych podstaw naukowych i formalnego przygotowania do obserwacji, gromadzenia doświadczeń i refleksji umysłowej ukierunkowanej na zapewnienie coraz lepszej postawy pielęgniarskiej.

Jedno i drugie pielęgniarstwo zmierza do

”zapewniania człowiekowi takich warunków środowiska, jakie są niezbędne do tego, aby natura nie napotykała przeszkód” (Nightingale, 1969).

Aktywności pielęgnacyjne jako sztuka pielęgnowania są ukierunkowane na zapewnianie człowiekowi: czystego powietrza, światła, ciepła, czystości, spokoju, pobudzania aktywności, właściwego żywienia. Pielęgniarka przez swoje oddziaływanie na środowisko przeciwdziała czynnikom przeszkadzającym w zbliżaniu człowieka do Boga (Nightingale, 1863a, 1969).