Model adaptacyjny CALLISTY ROY

Samodzielna Pracownia Propedeutyki Pielęgniarstwa

Callista Roy

• Urodziła się w 1939 roku. Uzyskała stopień bakałarza (BS) w Mount Saint Mary's College w 1963 roku. Dalszą edukację kontynuowała na uniwersytecie kalifornijskim w Los Angeles, uzyskując kolejno stopnie naukowe: magistra w dziedzinie pielęgniarstwa pediatrycznego (w 1966 roku) oraz magistra w dziedzinie socjologii (MS) w 1975 roku. Swoje zainteresowania socjologią pogłębiała poprzez pracę naukową i w dwa lata później w 1977 roku uzyskała tytuł doktora socjologii (Ph.D.).

• Obecnie jest profesorem - teoretykiem pielęgniarstwa w Boston College, Massachusetts, i członkiem wielu organizacji pielęgniarskich, między innymi Północnoamerykańskiego Towarzystwa ds. Diagnoz Pielęgniarskich (NANDA).
  Jest również autorką licznych prac dotyczących opracowanego przez nią modelu adaptacyjnego.

Podstawowe założenia:
osoba - człowiek

• Model Callisty Roy nawiązuje do holistycznego ujmowania osoby, która jest rozumiana jako system, czyli całość składająca się z poszczególnych części.

• Koncentrowała się na człowieku jako „istocie biopsychospołecznej, która pozostaje w ciągłej interakcji ze zmieniającym się środowiskiem" (Roy, 1976a).

Natomiast w późniejszych opracowaniach Roy określa osobę jako „holistyczny system adaptacyjny, wyposażony w podsystem regulacyjny i poznawczy dla utrzymania adaptacji w czterech zakresach: funkcji fizjologicznych, koncepcji siebie, pełnionych ról oraz współzależności" (Roy, 1984).

• Roy określa także osobę jako odbiorcę opieki. Przez odbiorcę opieki rozumie ponadto rodzinę, grupę lub społeczność.

• Człowiek pozostaje w stałej interakcji ze środowiskiem. Między nim a środowiskiem zachodzi ciągła wymiana informacji, materii i energii oraz sprzężenie zwrotne, co oznacza, że człowiek nie tylko posiada zdolność przystosowania się do środowiska, ale również może sam wpływać na środowisko (Andrews i Roy, 1986, 1991a).

• Na człowieka stale oddziałują bodźce, pochodzące ze środowiska zewnętrznego lub wewnętrznego. Bodźce zewnętrzne i wewnętrzne określane są jako coś, co wnika do systemu. Pod wpływem oddziaływania bodźców człowiek uruchamia mechanizmy obronne. Niektóre z nich są wrodzone, jak na przykład wytwarzanie przeciwciał przeciwko antygenom, inne natomiast są wyuczone w trakcie rozwoju człowieka (np.odkażanie rany i zakładanie opatrunku).

• Na określenie wymienionych mechanizmów obronnych Roy wprowadziła własne pojęcia: tzw. podsystem regulacyjny (regulator subsystem) i podsystem poznawczy (cognator subsystem). Są one odrębne, ale uzupełniają się wzajemnie. Podsystem regulacyjny jest związany z procesami fizjologicznymi, a w odpowiedzi na bodziec biorą udział różne substancje chemiczne (transmitery), system nerwowy i endokrynny

• W podsystemie poznawczym mechanizmy kontrolne są związane z wyższymi funkcjami nerwowymi, jak spostrzeganie, przetwarzanie informacji, wydawanie sądów i opinii, uczenie się oraz procesy emocjonalne. Dla utrzymania integralności jednostki konieczne jest współdziałanie obu podsystemów.

• Rezultatem uruchomienia mechanizmów kontrolnych są określone zachowania, które prowadzą do pełnej adaptacji, a przy braku efektywnych zachowań występuje niemożność zaadaptowania się do środowiska.

Podstawowe założenia: adaptacja

Roy definiuje adaptację na dwa sposoby:

• jako proces

• jako stan

• Proces adaptacji polega na ciągłym podejmowaniu działań w celu osiągnięcia integracji i przebiega według schematu, począwszy od zadziałania bodźca poprzez uruchomienie mechanizmów obronnych, do wywołania określonych zachowań.

• Adaptacja w drugim rozumieniu jest to stan dynamicznej równowagi ze środowiskiem, który jest rezultatem procesu adaptacji i umożliwia człowiekowi osiągnięcie jego osobistych celów.

• Adaptacja jako stan jest wypadkową działającego bodźca i zdolności adaptacyjnej człowieka, czyli zdolności odpowiedniego reagowania w określonej sytuacji.

• W wyniku gromadzenia różnego rodzaju reakcji na bodźce, człowiek osiąga określony poziom adaptacji. Im jest on wyższy, tym większa jest zdolność człowieka do wytworzenia reakcji adaptacyjnej w przyszłości.

Według Roy, człowiek dąży do osiągnięcia stanu adaptacji w czterech wymiarach:

• fizjologicznym,

• koncepcji własnej osoby,

• pełnionych ról,

• współzależności.

Wymiar fizjologiczny

• zaopatrzenie w tlen - związane z funkcjonowaniem układu oddechowego
  i układu krążenia;

• odżywianie - dostarczanie substancji odżywczych niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania, wzrostu;

• odnowy i odbudowy uszkodzonych tkanek;

• wydalanie - usuwanie zbędnych produktów przemiany materii;

• aktywność i odpoczynek - zwykle stosowane sposoby realizacji aktywności i wypoczynku;

• ochrona - związana z zachowaniem ciągłości skóry i odporności;

• narządy zmysłów - kanały, przez które wnika i jest przetwarzana informacja;

• płyny i elektrolity - procesy związane z utrzymaniem równowagi wodno-elektrolitowej;

• funkcje neurologiczne - złożone procesy neurologiczne, łączące funkcje podsystemu regulacyjnego i poznawczego;

• funkcje endokrynne - procesy regulacji endokrynologicznej, funkcjonujące w powiązaniu z układem nerwowym.

Koncepcja siebie (własnej osoby)

Obejmuje ona psychologiczną i duchową sferę człowieka:

• „ja fizyczne" - czyli poczucie własnego ciała i wyobrażenie na temat własnego ciała;

• „ja idealne" - wyobrażenie o tym, kim człowiek chciałby być lub co chce osiągnąć;

• „ja racjonalne" - dążenie do utrzymania samoorganizacji i unikania zaburzeń równowagi;

• „ja moralne, etyczne, duchowe" - przekonania, systemy wartości i samoocena.

Osobę zintegrowaną w tym zakresie cechuje wysoki poziom samoakceptacji, szacunek do siebie i pozytywne postrzeganie zarówno swojego ciała, jak i siebie jako osoby.

Podstawowe założenia: adaptacja

Pełnione role

• Określają one społeczne interakcje między jednostką a innymi ludźmi. Roy wyróżnia trzy rodzaje (poziomy) pełnionych ról społecznych:

• role pierwszorzędne — są determinowane przez wiek, płeć, stan rozwojowy (np. rola matki, syna);

• role drugorzędne - to podejmowanie zadań związanych z pełnieniem ról podstawowych (np. role zawodowe);

• role trzeciorzędne - dobrowolnie wybrane role (np. związane z realizacją zainteresowań, hobby).

Współzależności

• Ta sfera obejmuje relacje interpersonalne z innymi ludźmi lub relacje między grupami. Osiągnięcie integralności w tym zakresie pozwala zaspokoić potrzeby emocjonalne człowieka. Istotne miejsce w sferze współzależności zajmują wartości ludzkie, miłość i przywiązanie. Osobę zintegrowaną w sferze współzależności cechuje wyrównany stan emocjonalny oraz umiejętność budowania trwałych i wartościowych związków uczuciowych z innymi osobami.

Podstawowe założenia: środowisko

Roy definiuje środowisko jako:

• „wszystkie warunki, okoliczności i oddziaływania zewnętrzne, które wpływają na rozwój i zachowanie człowieka„.

• Środowisko oddziałuje na człowieka poprzez bodźce (zewnętrzne i wewnętrzne). Zdaniem Roy, pielęgniarki powinny nie tylko pomagać w przystosowaniu się do środowiska, ale również mieć wpływ na zmiany środowiska fizycznego i społecznego, poprzez decydowanie w sprawach zdrowia, edukacji, przemysłu i polityki.

Podstawowe założenia: Zdrowie

• We wcześniejszych opracowaniach autorka definiowała zdrowie jako określony punkt w czasie pomiędzy dwoma biegunami, gdzie na jednym znajduje się maksymalny dobrostan, a na drugim - śmierć.

• W pracy z 1984 roku Roy określa zdrowie jako „stan i proces bycia i stawania się osobą zintegrowaną", przy czym integrację utożsamia z osiągnięciem stanu adaptacji, który jest wynikiem procesu adaptacyjnego jednostki.

• Osoba zintegrowana jest zdolna do osiągania takich celów, jak przeżycie, wzrost i rozwój, rozmnażanie, czy mistrzostwo w jakiejś dziedzinie. Integracja osoby jako całości obejmuje integrację w czterech wymienionych wcześniej zakresach: fizjologicznym, koncepcji siebie, pełnionych ról i współzależności. Zdrowie definiowane jest zatem bez odniesienia do choroby i oznacza całkowitą integrację i dobrostan człowieka.

Podstawowe założenia: Pielęgniarstwo

• Autorka łączy w swoich poglądach na pielęgniarstwo podejście naukowe i praktyczne.

• Według Roy, pielęgniarstwo naukowe powinno opisywać i wyjaśniać procesy życiowe człowieka, które obejmują procesy regulacyjne, myślenie, wartościowanie, pozostawanie w relacjach, odczuwanie i działanie. Szczególnie istotne jest rozumienie stałych sposobów realizowania procesów życiowych przez człowieka.

• Natomiast praktyka pielęgniarska powinna bazować na wyjaśnieniach naukowych i koncentrować się na rozpoznawaniu efektywnych i nieefektywnych reakcji adaptacyjnych oraz na interwencjach, które wspomagają proces adaptacji zarówno w zdrowiu, jak i w chorobie.

3

---