Socjologia prawa

Instytucjonalizacja nauki to długi i niezbędny proces konstytuowania danej dziedziny wiedzy, w którym nie tylko powstają dzieła naukowe, ale też powstają instytucje naukowe związane z tą nauką

Tak wyglądał ów proces w przypadku socjologii prawa:

0. 1892 rok - pierwszy raz użyto pojęcia "socjologia prawa"

1. Socjologia jako odrębna dyscyplina ukształtowała się w w II połowie XX wieku

2. 1962 - z inicjatywy Adama Podgóreckiego (uważanego za twórcę socjologii prawa) utworzono Komitet Badawczy Socjologii Prawa - forma instytucjonalizacji

3. 1965 - przy PTS powstała sekcja badawcza socjologii prawa

4. 1988 - Międzynarodowy Instytut Socjologii Prawa przy Uniwersytecie w Ontari (Hiszpania)

5. 1999 - Światowy Kongres Socjologii Prawa w Warszawie i w Krakowie - ważny w perspektywie polskiej postulat odbudowy ...

Szkoły socjologii prawa (wyróżnikiem to, kogo badały):

1. Szkoła skandynawska

Zróżnicowane badania oparte na realizmie prawniczym nawiązującym do wartości pozytywizmu

Badania empiryczne przykłady:

0. nad poczuciem sprawiedliwości wśród dzieci szkolnych

1. nad przestrzeganiem prawa pracy w stosunku do specyficznych grup zawodowych

2. dotyczące kontroli cen i stosunku biznesmenów do tego problemu

3. nad społecznym sensem sprawiedliwości

2. Szkoła włoska

Powstała w związku z siedzibą Komitetu Badawczego Socjologii Prawa

Badanie środowiska sędziowskiego (A. Pagani, G. Martinotti, E. Motingo)

W Polsce takie badania próbował prowadzić prawnik prof. Świda w latach 30

3. Szkoła amerykańska

Badania osób związanych z wymiarem sprawiedliwości:

0. ławy przysięgłych

1. czynników, od których zależy podjęcie określonych decyzji sędziowskich

2. stylów pracy różnych zawodów prawniczych

3. stylów zachowania się policji w zależności od tego, jak postrzegają zatrzymanego

Ławnicy w Polsce teoretycznie mogą przegłosować sędziego: głosują ławnicy i sędzia

W Ameryce ławnicy podejmują decyzję o winie lub jej braku a sędzia decyduje o wymiarze kary

Problemy badawcze współczesnej socjologii prawa:

0. poszukiwania koncepcji prawa

1. rola prawa w okresie transformacji ustrojowej

2. prawa człowieka (w tym prawa kobiet)

3. zawody prawnicze i problematyka edukacji prawniczej

4. pozycja kobiet w wykonywaniu zawodów prawniczych

5. zagadnienie socjologii legislacji - tworzenia prawa

6. wymiar sprawiedliwości - jego przemiany, organizacja i funkcjonowanie

Sądy okręgowe, sądy rejonowe, sądy apelacyjne

Nie ma sądów wojewódzkich

Sądy grodzkie - w ramach sądów rejonowych

Socjologia prawa w Polsce - początki:

0. Renesans - Jan Ostroróg, Andrzej Frycz Modrzewski

1. Oświecenie - Hugo Kołłątaj, Teodor Ostrowski

2. Po I wojnie światowej - Leon Petrażycki - bardziej psychologia prawa

3. uczniowie Petrażyckiego - Jerzy Lande, Henryk Pięta - używali pojęcia socjologii prawa

4. odrodzenie socjologii prawa po II wojnie światowej

Prekursorzy socjologii prawa:

1. Emil Durkheim:

0. życie zbiorowe zmierza nieustannie do organizacji i przybiera określone formy - prawo porządkuje życie społeczne, wprowadza ład

1. prawo jest najbardziej trwałe i sprecyzowane w organizacji

2. prawo łączy się z ładem społecznym a nie konfliktem - koncepcja inna niż Marksa, w której to konflikt jest tym, co buduje rzeczywistość i prowadzi do rozwoju

3. prawo jest faktem społecznym - sposobem zachowania się przyjętym powszechnie, zewnętrznym i przymusowym

4. prawo jest wskaźnikiem solidarności

5. podział prawa

- prawo represyjne - oparte na karaniu, np. prawo karne

- prawo restytucyjne - oparte na zadośćuczynieniu, np. prawo cywilne, prawo handlowe:

a) prawo negatywne - relacja człowiek - przedmiot

b) prawo pozytywne - relacja człowiek - człowiek

2. Max Weber "Ekonomia i społeczeństwo"

0. prawo - pewien porządek posiadający zewnętrznie zagwarantowane sankcje przymusu państwowego, stosowane przez specjalnie do tego powołany aparat

1. badania socjologii prawa

a) klasyfikacje systemów prawnych

b) wyjaśnianie dlaczego te systemy mają taki kształt jaki mają

c) relacje między prawem a innymi czynnikami życia społecznego

0. Weber nie widział znaczących relacji między prawem i ekonomią

1. Etapy rozwoju prawa:

a) formalny - zgodny z literą prawa i materialny - merytoryczny, zgodny z treścią przepisów

b) racjonalny - prawo w kierunku jednostki, żeby każdego traktować indywidualnie i irracjonalny - prawo w kierunku ogółu

0. 4 typy idealne systemów prawa:

a) formalnie irracjonalny

b) materianie irracjonalny

c) materialnie racjonalny

d) formalnie racjonalny

Miejsce socjologii w naukach prawnych

0. badania spekulatywne

1. specyfika języka prawnego

a) język aktów prawnych - budowa formalna - akapity, paragrafy

b) język prawniczy - żargon używany przez prawników i ludzi związanych z prawem, interesujących sie nim

2 typy myślenia odnośnie przydatności socjologii prawa do nauki prawa:

0. A. Podgórecki - stanowisko maksymalizujące rolę socjologii prawa

1. Normatywizm - stanowisko negujące potrzebę badania przez prawnika społecznych skutków prawa

Socjologia a prawo - relacje:

0. 2 odrębne dyscypliny badawcze

1. zasadnicza różnica tkwi w metodzie badawczej

a) socjologia bada jednorazowe i powtarzalne zachowania ludzkie, opisuje przyczyny i skutki tych zachowań

b)nauki prawne - kwestie teoretyczne, posługuje się metodą kwalifikowania, gdyż poza wymienionymi powyżej uwzględnia się tu głównie przypadki łamania prawa

Różne ujęcia socjologii prawa:

1. Socjologia prawa A. Podgóreckiego

Nauka teoretyczna i ogólna zajmująca się formułowaniem hipotez dotyczących działania prawa, tzn. tego, jak prawo oddziaływuje na rzeczywistość społeczną

Problemy socjologii prawa:

0. zagadnienia znajomości prawa

1. stosunek norm moralnych do norm prawnych

2. działanie prawa oficjalnego (zapisanego w ramach norm prawnych) i intuicyjnego (takiego, które wydaje się, że funkcjonuje)

2. Definicja Marii Boruckiej-Arctowej

Socjologia prawa powinna badać:

0. społeczne (ekonomiczne, kulturalne i polityczne) uwarunkowania norm prawa

1. społeczne konsekwencje ustanawiania norm prawa

2. faktyczne funkcjonowanie norm prawnych i instytucji prawno - politycznych

3. A. Kojder - ujęcie szerokie i wąskie socjologii prawa

0. wąskie - socjologia prawa może być traktowana jako dyscyplina prawnicza lub socjologiczna

1. szerokie - uprawianie socjologii prawa poprzez zastosowanie metod i technik socjologicznych do badania prawa, a także wskazywanie na to, co socjologia ma do powiedzenia o prawie

4. Definicja Ziembińskiego

Socjologia prawa to pewien dział socjologii.

Bada:

0. cechy odróżniające prawo jako instytucję od instytucji podobnych

1. społeczną genezę prawa jako określonego typu instytucji społecznej

2. podstawowe funkcje społeczne spełniane przez system prawa

3. podstawowe kierunki rozwoju prawa

4. Społeczną funkcję zawodów prawniczych

5. Prawnicza wersja socjologii prawa

Zespół twierdzeń generalizujących systematycznie lub incydentalnie obserwacje dotyczące zjawisk prawnych w ich aspekcie społecznym

System sprawiedliwości

Wymiar sprawiedliwości w Polsce

Wymiar sprawiedliwości jest funkcją działalności państwa polegającą na rozstrzyganiu sporów natury prawnej, w których przynajmniej jedną ze stron jest osoba fizyczna lub osoba prawna.

W Polsce zgodnie z konstytucją wymiar sprawiedliwości sprawują sądy: Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne i sądy wojskowe

Organy wymiaru sprawiedliwości na świecie

· UE – Europejski Trybunał Sprawiedliwości i Sąd I Instancji

· ONZ – Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości

· Rada Europy – Europejski Trybunał Sprawiedliwości

· Międzynarodowy Trybunał Karny

Europejski Trybunał Sprawiedliwości to nie Trybunał Praw Człowieka

Sądy powszechne:

· Mają swoje wydziały: rozstrzygają wszelkie sprawy z zakresu prawa karnego, cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, które nie są zastrzeżone

· Sądy rejonowe, sądy okręgowe i sądy apelacyjne

· Postępowanie sądowe oparte jest na zasadzie instancyjności

· Kontrolę w zakresie orzekania sprawuje Sąd Najwyższy

· Nie ma już sądów wojewódzkich

· Apelacja idzie zawsze do sądu wyższej instancji – z rejonowego do okręgowego, z okręgowego do apelacyjnego

· Dwuinstancyjność- mamy możliwość tylko jednej dodatkowej instancji

· Od każdego wyroku możemy złożyć apelację, natomiast kasację do Sądu Najwyższego jedynie w uzasadnionych sytuacjach

Sędziowie sądów powszechnych

· Wszyscy sędziowie są mianowani przez Prezydenta RP na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa

· Sądami w zakresie finansowym i gospodarczym kierują prezesi powołani przez Ministra Sprawiedliwości

· Problemy z dostępem do zawodu sędziego – likwidacja stanowiska „asesora” – orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego

Asesura – nie do końca samodzielny sędzia, otrzymywał pod koniec asesury ocenę od sędziego patrona

Tytulatura:

SSR – Sędzia Sądu Rejonowego

SSO – Sędzia Sądu Okręgowego

SSA – Sędzia Sądu Apelacyjnego

Sędziowie nie mogą wykonywać innych zawodów, chyba że jest zgoda Krajowej Rady

Sądownictwa, np. gdy są wykładowcami na wyższej uczelni

Sędziowie wojskowi oprócz aplikacji maja też stopień oficerski

Sądy rejonowe

· To sądy powszechne powoływane do rozpoznania wszystkich spraw należących do sądów powszechnych, z wyjątkiem spraw zastrzeżonych dla sądów wyższej instancji

· Obszar właściwości jednego sądu rejonowego – jedna lub więcej gmin

· Skład: prezes, wiceprezesi i sędziowie sądu rejonowego

· Sąd rejonowy dzieli się na wydziały w zależności od potrzeb, np. cywilny, karny, rodzinny i nieletnich, pracy, ksiąg wieczystych, gospodarczy

Wyjątek we Wrocławiu – wydział rodzinny i spraw nieletnich znajduje się na wyższym szczeble - w sądzie okręgowym

Wydział ksiąg wieczystych, np. przy potwierdzeniu kupna mieszkania

Notariusz nie może już dokonywać wpisów do ksiąg wieczystych, robi to sąd, a dokładnie referenci sądowi – zajmują niższy poziom niż sędziowie

W większych miastach więcej sądów rejonowych – we Wrocławiu 3 dla różnych dzielnic – dla Krzyków, Fabrycznej, Śródmieścia

Sądy okręgowe

· Sądy powszechne orzekające zarówno w pierwszej jak i w drugiej instancji

· Sąd okręgowy orzeka jako sąd pierwszej instancji w sprawach o zbrodnie i niektóre występki

· Sąd okręgowy uprawniony jest także do wydania listu żelaznego i Europejskiego Nakazu Aresztowania

· W drugiej instancji sąd okręgowy rozpoznaje apelacje i zażalenia od orzeczeń wydanych w pierwszej instancji przez sąd rejonowy

Zbrodnia – kara minimum 3 lata

Sprawy cywilne są wyłączone z udziału publiczności

Sekcja penitencjarna zajmuje się sprawami już po wyroku w sprawach karnych w ramach wydziałów karnych sądów okręgowych

Sąd Apelacyjny

· Sąd powoływany do rozstrzygania w II instancji spraw z zakresu: prawa cywilnego, gospodarczego, oraz rodzinnego, prawa karnego, prawa pracy i ubezpieczeń społecznych z obszaru działania co najmniej 2 podległych sądów okręgowych

· Sądy apelacyjne rozpoznają również kwestie szczególne przekazane im przez ustawę

· W Polsce mamy 11 sądów apelacyjnych – w Krakowie, Warszawie, Poznaniu, Wrocławiu, Gdańsku, Katowicach, Szczecinie, Lublinie, Białymstoku, Rzeszowie i Łodzi

Sąd Najwyższy

· Sprawuje nadzór nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych w zakresie orzekania

· Rozpoznaje protesty wyborcze oraz stwierdza ważność wyborów do Sejmu i Senatu i Prezydenta RP, a także wszelkiego rodzaju referendów ogólnokrajowych

· Opiniuje ustawy i inne akty normatywne

Sądy administracyjne

· Zajmują się kontrolą działalności publicznej oraz rozstrzyganiem sporów kompetencyjnych i sporów o właściwość między organami jednostek samorządu terytorialnego

· Podstawą prawną jest ustawa „Prawo o ustroju sądów administracyjnych” z 25 lipca 2005 roku

· Wśród sądów administracyjnych wyróżnia się:

a) Wojewódzkie sądy administracyjne – powstały w 2005 roku

b) Naczelny Sąd Administracyjny

2 drogi oskarżenia

1. Pokrzywdzony → pozew → wyrok

2. Prokurator → akt oskarżenia → wyrok

Sądy wojskowe

· Ustrój sądownictwa wojskowego reguluje ustawa z 21 sierpnia 1997 roku – Prawo o ustroju sądów wojskowych

· Polskie sądownictwa wojskowe jest sądownictwem szczególnym, właściwym głównie dla żołnierzy, marginalnie dla osób cywilnych

· Sądownictwo wojskowe jest co najmniej dwuinstancyjne:

a) Wojskowy sąd garnizonowy

b) Wojskowy sąd okręgowy

Trybunał Konstytucyjny

· To organ sądownictwa konstytucyjnego w Polsce

· Jego podstawowym zadaniem jest kontrolowanie zgodności norm prawnych niższego rzędu (rangi ustawowej lub podstawowej) z normami prawnymi wyższego rzędu, przede wszystkim z konstytucją i z niektórymi umowami międzynarodowymi (tzw. „sąd nad prawem”)

Trybunał Stanu

· Konstytucyjny organ władzy sądowniczej

· Główne jego zadanie polega na egzekwowaniu odpowiedzialności najwyższych organów i urzędników państwowych za naruszenie konstytucji lub ustawy w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie swojego urzędowania, jeśli czyn ten nie wyczerpuje znamion przestępstwa (inaczej popełnienie deliktu konstytucyjnego) oraz za przestępstwa pospolite i skarbowe w przypadku Prezydenta RP

Delikt – zadośćuczynienie w sprawach cywilnych

Zawody prawnicze

1. Notariaty

· Instytucje pomocy prawnej, która ma na celu zapewnienia bezpieczeństwa obrotu prawnego i jego zgodności z obowiązującym prawem

· Samorząd notarialny obejmuje izby notarialne oraz Krajową Izbę Notarialną

· 14 lutego 1991 weszła w życie ustawa, na mocy której zawód został sprywatyzowany, a prowadzenie ksiąg wieczystych przekazano sądom

2. Adwokatura

· Inaczej palestra, powołana do udzielania pomocy prawnej, współdziałania w ochronie praw i wolności obywatelskich, a także współdziałania w kształtowaniu i stosowaniu prawa

· Adwokat w wykonywaniu swoich obowiązków jest niezależny i podległy tylko ustawom

· Aplikacje pod przewodnictwem patrona

3. Radca prawny

· Prawnik świadczący pomoc prawną podmiotom gospodarczym, jednostkom organizacyjnym oraz osobom fizycznym

· Podstawową różnicą między adwokatami a radcami jest możliwość świadczenia pomocy prawnej w stosunku pracy (czego nie wolno adwokatom) oraz niemożność bycia obrońcom w sprawach karnych (do czego maja prawo adwokaci)

4. Komornik

· Pośrednia instytucja między państwowym i prywatnym przedsiebiorcą

Korupcja

1. Definicja korupcji

· Od łacińskiego corruptio – zepsucie

· Nadużywanie stanowiska publicznego w celu uzyskania prywatnych korzyści

· Poziom korupcji może być bardzo różny, od drobnych przypadków wykorzystania wpływu lub faworyzowania w celu wyświadczenia lub oddania przysługi

2. Podstawy prawne definicji

Wg. Ustawy z dnia 9 czerwca 2006 o CBA korupcją jest obiecywanie, proponowanie,

wręczanie, żądanie, przyjmowanie przez jakąkolwiek osobę bezpośrednio lub pośrednio

jakiejkolwiek nienależnej korzyści majątkowej osobistej lub innej

3. Warunki sprzyjające korupcji

· Relatywnie wysoki udział własności państwowej, gospodarka etatystyczna

· Brak jasnych zapisów i duża uznawalność decyzji

· Słaba władza sądownicza

· Zbyt dużo władzy w rękach urzędników

· Źle opłacani urzędnicy państwowi

4. Negatywne skutki korupcji

· Zakłóca funkcjonowanie mechanizmów rynkowych

· Ogranicza potencjał inwestycyjny firmy

· Szkodzi finansom publicznym

· Deformuje strukturę wydatków publicznychvmjh

· Odstrasza zagranicznych inwestorów

· Ogranicza wzrost gospodarczy

· Sprzyja naruszaniu praw człowieka

5. Definicja korupcji politycznej

Nadużycie powierzonej władzy przez przywódców politycznych dla uzyskania prywatnej

korzyści. Cele: zwiększenie swej władzy lub bogactwa (wg. Transparency International)

Lobbing – działalność parakorupcyjna, ale nie korupcyjna

M. Jarosz w książce „Władza, przywileje, korupcja” twierdzi, ze korupcja polityczna jest tradycyjnie związana z zachowaniami ludzi zarówno w rzeczywistości szlacheckiej jak i w czasach współczesnych, ma charakter ponadczasowy

6. Formy korupcji politycznej:

· Łapówkarstwo

· Prezenty, datki

· Nepotyzm i kumoterstwo

· Nadużywanie budżetu

· Wsparcie kampanii wyborczej

7. Łapówkarstwo

· Łapówki są dawane w celu osiągnięcia pewnych korzyści związanych z lokalnym prawem lub ominięciem pewnych procedur związanych z daną działalnością

· Według statystyk na świecie pomiędzy 1996 a 2006 rokiem jego poziom szacuje się na około miliard dolarów

8. Prezenty i datki

· Ktoś otrzymuje prezent o znaczącej wartości, nieliczący się do pensji, dzięki posiadanemu przez siebie stanowisku

· Na świecie istnieją specjalne ustawy zapobiegające takim dwuznacznym sytuacjom, np. prezent dla Prezydenta Stanów Zjednoczonych powyżej 200 dolarów traktowany jest jako prezent dla gabinetu prezydenckiego

9. Nepotyzm i kumoterstwo

· To nadawanie przywilejów członkom swojej rodziny (nepotyzm) lub przyjaciołom (kumoterstwo)

· Skrajne formy: kraje III świata – Afryka, Korea Północna

10. Wsparcie kampanii wyborczej

· Wspierający polityków często utrzymują, że zbieżność jest czysto przypadkowa

· Pewne kraje całkowicie zakazują takich praktyk

11. Nadużywanie budżetu

· Osoba odpowiedzialna za budżet danej jednostki państwowej, organizacji czy projektu dysponuje nim niezgodnie z przyjętymi normami

· Kwestie przetargu

12. Pomiar korupcji wg. Transparency International

· Pomiar CPI – głos specjalistów

· Pomiar GCB – ankiety opinii publicznej

· Ankieta Dawców Łapówek – analizuje chęć i nastawienie poszczególnych firm do dawania i otrzymywania łapówek