Polityka i zabezpieczenia społeczne dr M. Zieleniecki
Wykład 18.10.2008r.
Egzamin w formie testu.
Książki:
Kluszczyńska, Kocur, Rubel, Szpor, Szumlicz „System zabezpieczeń społecznych. Zagadnienia podstawowe” Lexis Nexis
Jędrasik-Jankowska „Pojęcie i konstrukcja prawna w ubezpieczeniach społecznych”
Jan Jończyk „Prawo zabezpieczeń społecznych” Zakamycze 2006r.
1) Polityka społeczna - działalność państwa i pozarządowych jednostek samorządowych, której celem jest wyrównanie szans życiowych grup społecznych ekonomicznie i socjalnie najsłabszych; teoria, nauka polityki społecznej - dziedzina nauk społecznych, w której sferze zainteresowania leżą polityczne, prawne, socjologiczne i ekonomiczne zagadnienia dotyczące polityki:
- demograficznej, rodzinnej, edukacyjnej, kulturalnej, ochrony zdrowia, mieszkaniowej, migracyjnej, zatrudnienia, zabezpieczenia społecznego, ochrony środowiska naturalnego, prewencji i zwalczania patologii.
2) Zabezpieczenia społeczne - koncepcje 1918r. i 1935r. obejmują system świadczeń finansowanych ze składek z budżetu (inwalidztwo, choroba, macierzyństwo, starość).
1942 r. - program Beveridge`a (zmiany kierunku polityki społecznej; z nadwyżek pokryć niedobór), akt prawny Konwencja Nr 102 Międzynarodowej Organizacji Pracy dotycząca minimalnych norm zabezpieczenia społecznego.
1952r. - minimalne normy zabezpieczenia społecznego (zasługa - unormowanie pojęcia w płaszczyźnie międzynarodowej; zakres podmiotowy - określa minimalne normy, czyli jaki odsetek pracowników lub mieszkańców poszczególnych państw powinien być objęty zabezpieczeniem społecznym; zakres przedmiotowy - precyzowanie mechanizmów realizujących cel w postaci zabezpieczenia społecznego ludności; sprecyzowanie katalogu zdarzeń losowych objętych ochroną przez system zabezpieczenia społecznego); zdarzenia losowe to rodzaj zdarzeń o charakterze biotycznym lub społecznym, którego zaistnienie uzasadnia udzielenie świadczenia w ramach zabezpieczenia społecznego; ryzyko socjalne to konsekwencje ekonomiczne oraz zawodowe zaistnienia określonego zdarzenia losowego; konsekwencje te to niezdolność do pracy lub zwiększanie się kosztów utrzymania rodziny; katalog zdarzeń losowych wg Konwencji 102:
- choroba, macierzyństwo, inwalidztwo, starość, śmierć żywiciela rodziny, wypadek przy pracy lub choroba zawodowa, bezrobocie, zwiększenie się kosztów utrzymania rodziny wskutek różnych zdarzeń losowych, np. urodzenie się dziecka, niepełnosprawność członka rodziny.
Konwencja 102 - katalog świadczeń - pieniężne (zasiłki), rzeczowe (zdrowotne), renty z tytułu niezdolności do pracy, emerytura, renta rodzinna, świadczenia rentowe i zasiłkowe (jednorazowe odszkodowania), zasiłki i inne świadczenia dla bezrobotnych, świadczenia rodzinne. Konwencja nie obejmuje świadczeń pomocy społecznej o charakterze roszczeniowym.
Mechanizmy ochrony - staż (okres płacenia składek, okres zatrudnienia, okres zamieszkiwania na terytorium danego państwa).
Model Europy kontynentalnej i anglosaski, w którym dominuje zaopatrzenie społeczne, a uzupełnienie jest dobrowolne ubezpieczenie o charakterze gospodarczym.
1961r. - Europejska Karta Społeczna, Europejski Kodeks Zabezpieczenia Społecznego, normy UE (swoboda określania założeń systemu zabezpieczeń społecznych, regulacja UE ograniczająca się do określenia zasad w sprawach kolizyjnych), metoda koordynacji systemów z 1 wyjątkiem (dot. norm równego traktowania), a w pozostałym zakresie koordynacja.
W większości państw europejskich termin zabezpieczenia jest w „użytku”, jest terminem konkurencyjnym.
Prawo socjalne - w prawie niemieckim jest kodeks socjalny, Niemcy są ojczyzną zabezpieczenia społecznego; kryteria formalne - zakres regulacji kodeksu socjalnego i materialne - 3 dziedziny zaliczone do kodeksu socjalnego (prawo przezorności społecznej, prawo ubezpieczeń społecznych i prawo zaopatrzenia społecznego funkcjonariuszy publicznych); odszkodowanie socjalne, które gwarantuje świadczenia osobom dotkniętym zdarzeniami losowymi, za które odpowiada państwo, np. ofiary wojny lub dla osób niepełnosprawnych; pomoc społeczna (cel - zwalczanie ubóstwa) i wsparcie socjalne, czyli system świadczeń dla osób (młodych) wymagających dodatkowego wsparcia państwa (cele edukacyjne, mieszkaniowe).
Art. 67 Konstytucji RP - zagwarantowanie obywatelowi prawa do zabezpieczenia społecznego w razie wystąpienia 4 zdarzeń losowych (choroba, inwalidztwo, starość, bezrobocie).
Art. 68 Konstytucji RP - ryzyko utraty zdrowia (świadczenie opieki zdrowotnej).
Doktryna - 2 koncepcje:
a) J.Jończyk - koncepcja ryzyk socjalnych (zabezpieczenia społeczne definiowane są poprzez odwołanie się do tradycyjnych ryzyk socjalnych, a drugorzędne znaczenie mają mechanizmy prawne zapewniające świadczenia w razie wystąpienia ryzyk),
b) J.Piotrkowski - lata 60-te; zabezpieczenia społeczne są definiowane przez techniki (metody tego zabezpieczenia, czyli instrumenty prawne); to system gwarancji i środków służących zabezpieczeniu społecznie usprawiedliwionych potrzeb obywateli, którzy doznali niezdolności do pracy albo zostali nadmiernie obciążeni kosztami utrzymania rodziny; do tych metod stosuje się 3 gałęzie: ubezpieczenia społeczne, zaopatrzenie i pomoc społeczna.
3) Ubezpieczenia - ojczyzną są Niemcy; Bismarck - uchwalono 3 ustawy ubezpieczeniowe (1883r. - ustawa o ubezpieczeniach na wypadek choroby, 1884r. ustawa o ubezpieczeniach od nieszczęśliwych wypadków, 1889r. ustawa o ubezpieczeniu na wypadek niezdolności do pracy i starości, tzw. emerytalno-rentowa), stanowią one pierwowzór ubezpieczeń społecznych; są to kryteria, mierniki współczesnych systemów ubezpieczeniowych.
Cechy ubezpieczenia społecznego:
- przymus ubezpieczenia, jednostka pozbawiona swobody decyzji co do przystąpienia albo nie do tego ubezpieczenia (decyzję podejmuje państwo),
- miało ono charakter pracowniczy, a teraz jest rozszerzony, czyli wchodzą do niego także inne grupy społeczne, np. osoby z pozarolniczej działalności, związany z aktywnością zawodową lub osiąganiem przychodów z określonych źródeł,
- zapewnienie szerokiego zakresu podmiotowego poprzez przymus ubezpieczenia, - przyciągnięcie osób lepiej zarabiających,
- dążenie do tego, aby system ubezpieczeń społecznych był systemem fiskalnym, - powszechność oznacza, że ubezpieczenia społeczne są objęte określeniem grupy społecznej (nie jednostki!!!), a w ubezpieczeniu gospodarczym są jednostki,
- decyzję o ubezpieczeniu podejmuje ustawodawca; wspólnota ryzyka - państwa jako członkowie grup społecznych tworzą wspólnotę ryzyka, wspólnotę osób objętych ochroną na wypadek wystąpienia zdarzenia losowego,
- składkowa forma finansowania świadczeń ubezpieczeniowych; składka - opłata celowa, danina publiczna w prawie finansowym (różnica od podatku), charakter zdecentralizowanego źródła finansowania z czego tworzy się scentralizowany fundusz ubezpieczeń społecznych (oprócz składki jest też inne źródło, ale składka jest źródłem głównym); podstawa wymiaru składki (stopa % jednakowa co do zasady, poszczególni ubezpieczeni płacą składkę w różnej wysokości; podstawę składki stanowi dochód z tytuły działalności objętej ubezpieczeniem (w ubezpieczeniu społecznym, w przeciwieństwie do gospodarczego, nie ma możliwości indywidualizowania, składka jest taka sama dla wszystkich, a element, który różnicuje, to przychód),
Składka:
- stosunek wzajemności, ekwiwalentności, jest modyfikowana przez zasadę solidaryzmu społecznego (społeczne wyrównanie); wysokość oczekiwanych świadczeń ubezpieczenia nie jest wprost proporcjonalna do opłaconej składki; redystrybucja środków między lepiej zarabiającymi i aktywnymi zawodowo, a między gorzej zarabiającymi i nieaktywnymi zawodowo,
- składka jest tytułem do nabycia prawa do świadczenia z ubezpieczenia społecznego (prawo gwarantowane, oparte na konstrukcji prawa podmiotowego),
- stwierdza, że państwo nabyło prawo do ubezpieczenia.
Formalizm świadczenia ubezpieczenia:
- dotyczy przesłanek nabycia prawa do świadczenia i oznacza, że te przesłanki mają charakter typowy i obiektywny, co oznacza, że wszyscy ubezpieczeni nabywają prawo do świadczenia; obiektywny - instytucja nie ma możliwości uwzględniania indywidualnej sytuacji życiowej.
Schematyzm świadczenia ubezpieczenia:
- dotyczy rodzaju świadczenia i zasad ustalania wysokości, ma charakter typowy, co oznacza, że instytucja nie może przyznać świadczenia, które nie zostało przewidziane w obowiązujących przepisach prawa; przepisy prawa precyzyjnie ustalają wysokość świadczeń i instytucja nie może od tego odstąpić, nie może ich zwiększać lub zmniejszać.
Autonomia, samorządność instytucji ubezpieczenia - powierzenie partnerom społeczeństwa (przedstawiciele pracodawców, płatników, ubezpieczonych, osób pobierających świadczenia, emerytów, rencistów) - Bismarck
1