Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
Wydział Humanistyczny
Instytut Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej
Sterowanie z tylnego siedzenia - manipulacja w przekazach medialnych
Tomasz Kaliszewicz
Praca zaliczeniowa
Olsztyn 2006
Wprowadzenie
W życiu człowieka pojawia się wiele sytuacji, które wymagają od niego określonych zachowań i cech. Człowiek wkraczając w sytuacje społeczną, spotyka się z wyznaczonymi z góry oczekiwaniami i wymaganiami innych członków zbiorowości. Zdarza się, że odgrywamy rozmaite role bez świadomości faktu, że działamy zgodnie ze wcześniej napisanym scenariuszem. Oznacza to, że jesteśmy zazwyczaj manipulowani przez osoby lub instytucje, które zachęcają nas do określonych działań.
Manipulacja jest zamierzonym wywieraniem sugestii na jednostkę lub grupę osób w taki sposób, by realizowała działania, które zaspokoją potrzeby osoby manipulującej. Manipulować można zarówno treścią, jak i sposobem przekazywanych informacji. Celem manipulacji jest oszustwo mające na celu skłonienie do działania niezgodnego z dobrem i korzyścią, a także narzucenie osobie lub grupie fałszywego obrazu pewnej rzeczywistości.
Według biskupa Adama Lepy, autora książki „Świat manipulacji” istnieje już dziś cały "świat” manipulacji, wykraczający daleko poza granice funkcjonujących mediów i przenikający głęboko w stosunki międzyludzkie. Manipulacja już dawno przestała być wyłącznym atrybutem propagandy prowadzonej za pośrednictwem mass mediów. Dziś jej wyraźne symptomy można dostrzec w różnych formach interakcji (kręgi rodzinne, sąsiedzkie, koleżeńskie, pracownicze itp.). Są one widoczne niemal na wszystkich polach aktywności człowieka np. w handlu, administracji, prawodawstwie, a nawet w badaniach naukowych i w wychowaniu.
Determinanty intensywności manipulacji
Zabiegi manipulacyjne oraz ich skuteczność uzależnione są od wielu czynników. Podziału ich dokonał Aronson, wyróżniając trzy kategorie:
1. Źródło przekazu (kto mówi) - większe efekty osiągają ludzie wiarygodni (uczciwi, eksperci, budzący zaufanie). Efektywność ta ulec może wzrostowi jeśli wyraża on stanowisko sprzeczne z jego własnym interesem, lub wydaje się, że nie stara się na nas wpłynąć. Ważną sprawą jest również atrakcyjność i wygląd zewnętrzny.
2. Charakter przekazu (jak mówi) - przewagę posiadają komunikaty o charakterze emocjonalnym nad logicznymi - bardziej żywe, obrazowe oraz poparte przykładami przekazy są efektywniejsze niż kolumny liczb i tabele. W zależności od sytuacji ważną rolę odgrywa kolejność prezentacji oraz jedno lub dwustronna argumentacja.
3. Cechy audytorium (do kogo mówi) - istotna jest samoocena odbiorcy perswazji. Osoby z niską samooceną łatwiej ulegają argumentom, które mają ją przekonać niż jednostka mająca o sobie wysokie wyobrażenie. Innym czynnikiem jest nastrój i samopoczucie odbiorcy, łatwiej dotrzeć można do osób wypoczętych i sytych. Nie bez znaczenia są również ich doświadczenia oraz prezentowane postawy. Zabiegi manipulacyjne są bardziej intensywne w warunkach gdy cały system informacji zdominowany jest politycznie i podporządkowany jednej ideologii lub władzy.
Manipulacja w mediach
Jednym z elementów oddziaływania na ludzi w dobie społeczeństwa informacyjnego stała się manipulacja w mediach. Trudno w dzisiejszych czasach znaleźć dziennikarzy, którzy w sposób niezależny relacjonują konkretne wydarzenia. Spowodowane jest to wielkimi różnicami w zarysie historycznym redakcji w których pracują. Nigdy lewicowa Trybuna nie pochwali prawicowego rządu, a prawicowemu Naszemu Dziennikowi trudno będzie w sposób obiektywny przekazać relację z kongresu partii lewicowej. Dziennikarzom trudno zdystansować się od własnych przeżyć i doświadczeń. Najlepszą drogą dla mediów jest wzajemna polemika publicystów, nawet tych piszących pod jednym tytułem. Dyskusja oparta na rzetelnych i właściwie dobranych argumentów powinna być wyznacznikiem pracy każdej redakcji.
Arsenał sposobów manipulacji docierających do odbiorcy za pomocą środków masowego przekazu jest ogromny i trudny do pełnego sklasyfikowania. Najczęstszymi zabiegami stosowanymi w mediach jest tendencyjny komentarz, tendencyjny montaż, stereotypy, mity, kamuflaż, moralizatorstwo, prowokacje, ośmieszanie osób, kreowanie osób oraz zakazana prawnie manipulacja podprogowa. Do równie popularnych zabiegów należą:
Oddziaływanie na emocje. Może przybierać różne formy: budzenie antypatii (w okresie wzmożonych wyjazdów Polaków do pracy na "czarno" do Niemiec czy Austrii tamtejsze media kreowały obraz Polaka jako osobę o skłonnościach złodziejskich).
Wszelką racjonalną dyskusję i argumentację może podważyć odwołanie się do ludzkich uczuć (np. po obejrzeniu drastycznego obrazu nędzy ludzkiej, wzrost świadczeń socjalnych zaaprobować są w stanie prawie wszyscy mimo, iż odbędzie się to ich kosztem).
Kreowanie wroga lub kozła ofiarnego. Strach jest wygodnym narzędziem każdej władzy. Odwraca uwagę od problemów istotnych. Mieszkańców Związku Radzieckiego przez wiele lat utrzymywano w przekonaniu, że cały świat imperialistyczny chce ich napaść. Niedostatki materialne tłumaczono wydatkami na obronę, aby nie powtórzyła się klęska wojenna lat 1941-42. Dotyczyło to również USA - słynne "polowanie na czarownice", czy bliższe nam kreowanie "zgniłego zachodu" przez ortodoksyjnych islamistów.
Inscenizacja. Spotykamy ją zazwyczaj w cieszących się wielomilionową widownią programach dyskusyjnych, które toczą się przy udziale zaproszonej publiczności. Porusza się tam kontrowersyjne i drażliwe tematy społeczne. Ujawniono, że goście i dyskutanci są podstawieni. Dwie siostry, nader interesująco wypowiadające się o konfliktach między rodzeństwem, wcale siostrami nie były i nigdy wcześniej nie widziały się. Innym razem maltretowana przez męża żona okazała się być początkującą i niezamężną aktorką .
Powtarzalność. Wielokrotne powtarzanie tych samych przekazów wdrukowuje w umysł odbiorcy wypowiadane treści, tak że stają się bezmyślnie powtarzanymi sloganami. Idealnym przykładem są reklamy. W jednym bloku reklamowym następuje nawet kilkukrotne powtórzenie tej samej reklamy.
Dezinformacja. To wypuszczanie obok informacji prawdziwej, ale niekorzystnej dla dysponentów mediów - kontrinformacji mającej neutralizować wpływ tej pierwszej. Pojawiają się informacje zmyślone, choć prawo prasowe przewiduje obowiązek sprostowania, jednak nie dotrze ono do wszystkich do których powinno. Po kilku dniach słuchacze czy telewidzowie, raczej zapamiętają treść samego artykułu, niż jego sprostowanie. Metodą dezinformacji może być także samo formułowanie tytułów prasowych. Do dezinformacji często wykorzystywana jest statystyka - sterowanie sondażami przedwyborczymi.
Opóźnianie przekazu informacji. Polega na celowym podaniu informacji na dalszej stronie w gazecie czy w końcówce wiadomości TV oraz przesunięciu jej w czasie. Takie działania pomniejszają znaczenie podanej informacji.
Natychmiastowość przekazu informacji. Polega na podawaniu wiadomości dlatego, że są najnowsze. Nie podejmuje się ich selekcji merytorycznej. Ich waga ujawni się dopiero z czasem. Najważniejsze, że są atrakcyjne, bo nowe. W ten sposób kreuje się całkiem przypadkową hierarchię wartości.
Ustawienie informacji w określonej kolejności. Największą uwagę skupiają zawsze informacje umieszczane jako pierwsze.
Mieszanie wiadomości ważnych i nieważnych, a pomijanie najważniejszych. Przykładem może być przedstawienie wojny w Zatoce Perskiej: dowiedzieliśmy się szczegółów o trudnym życiu żołnierzy amerykańskich, o ich przeżyciach z powodu rozłąki rodzinnej i - o niedobrej kuchni wojskowej, ale zabrakło istotnych faktów dotyczących samej wojny. Dobór informacji przesądził o zniekształceniu obrazu rzeczywistości.
Wzbudzanie sensacji. Niektóre wiadomości konstruowane są w taki sposób, aby wzbudzić sensację - przerost formy nad treścią. Nie jest w końcu interesujące, że pies ugryzł przechodnia, ale to, że przechodzień ugryzł psa.
Milczenie. Pomijanie danego wydarzenia to także potężny środek manipulacji. O wielu wydarzeniach dowiadujemy się dopiero po latach, a ile z nich w ogóle nie wyjdzie na jaw?
Sposoby na walkę z manipulacją
Pewne cechy osobowości pozwalają zmniejszyć ryzyko poddania się manipulacji. Chodzi tu o takie cechy jak: wysoki poziom inteligencji emocjonalnej oraz otwartość na nowe doświadczenia (przy jednoczesnej bardzo refleksyjnej postawie wobec nowości). Skutecznym narzędziem obrony przeciw manipulacji jest podwyższanie poziomu edukacji w społeczeństwie. Z punktu widzenia wychowania odbiorców chodzi o udostępnienie wiedzy o świadomie stosowanych metodach manipulacji i propagandy oraz wiedzy o języku i możliwościach jego wykorzystania przez sterników ludzkiej świadomości. To pedagogiczne wyzwanie posiada w polskim społeczeństwie szczególną wagę, ponieważ z badań wynika, że zaledwie 3% ogółu obywateli stanowią osoby całkowicie kompetentne językowo, zaś trzy czwarte Polaków to "funkcjonalni analfabeci" (tzn. osoby, które czytają, ale nie rozumieją tekstu).
Z manipulacją - jako z działaniem na pograniczu prawa - trudno jest walczyć instytucjonalnie. Jedynym sposobem aby zmniejszyć ryzyko poddania się tej formie nacisku jest rzetelne zdobywanie informacji, obserwacja i analiza faktów oraz oczytanie.
Literatura:
Bralczyk J., O języku polskiej propagandy politycznej lat siedemdziesiątych, Warszawa 2001
Cialdini R. B., Wywieranie wpływu na ludzi. Teoria i praktyka, przekład: Bogdan Wojciszke, Gdańsk 2003
Dobek-Ostrowska B., Fras J., Ociepka B., Teoria i praktyka propagandy, Wrocław 1999
d'Almeida F., Manipulacja - w polityce, w reklamie, w miłości, Gdańsk 2005
Honey P., Jak radzić sobie lepiej z ludźmi, Warszawa 1997
Kirschner J., Manipulować - ale jak? Osiem praw postępowania z ludźmi, Warszawa 1994
Kosseski A., Kuśmierski S., Teoria i praktyka propagandy, Warszawa 1985
Krzyżanowski P., Nowak P., Manipulacja w języku, Lublin 2004
Lis T., Skowroński K., Ziomecki M., ABC dziennikarstwa, Warszawa 2002
Lepa A., Techniki manipulacji, Częstochowa, 1997r
Podgórecki A., Zasady socjotechniki, Warszawa 1966
Pratkanis A., Aronson E., Wiek propagandy, Warszawa 2003
Zieliński J., Manipulacja w sektach, manipulacja w mediach - podobieństwo metod, Warszawa 2000
Zimbardo P.G., Ruch F.L., Psychologia i życie, Warszawa 1997
J. Polakowska-Kujawa, Socjologia ogólna - wybrane problemy, Warszawa 1999 r.
A. Lepa, Techniki manipulacji, Częstochowa, 1997 r.
E. Aronson, Człowiek istota społeczna, Warszawa 1995
J. Zieliński, Manipulacja w sektach, manipulacja w mediach - podobieństwo metod, Warszawa 2000
A. Lepa, Pedagogika mass mediów, Łódź 1998