System społeczno-gospodarczy Ziemi
Ludność świata
Odmiany ludzkie
Pierwotnie podział ludzkości na rasy uwzględniał trzy rasy (odmiany):
• białą - europeidalną,
• żółtą - mongoloidalną,
• czarną - negroidalną.
Metysażem nazywano zjawisko krzyżowania się ras. Wynikiem krzyżowania rasy białej i żółtej są metysi, rasy białej i czarnej mulaci, rasy czarnej i żółtej zambosi.
Antropolodzy uważają jednak, że taki podział nie uwzględnia istotnych cech wielkich grup ludzkich.
Cechy te powstały pod wpływem długotrwałego oddziaływania czynników zewnętrznych wskutek procesów przystosowawczych.
W związku z tym możemy rozróżnić następujące odmiany ludzkie:
- europejską, która charakteryzuje się jasną skórą i prostymi włosami. Z racji zamieszkiwania dużego obszaru różniącego się warunkami naturalnymi wykazuje duże zróżnicowanie - od bardzo jasnej skóry u grupy nordyckiej, po ciemniejszą skórę i ciemne włosy w grupie śródziemnomorskiej, arabskiej. Występuje w Europie, północnej Afryce i południowo-zachodniej Azji. Obecnie odmiana europejska zamieszkuje również Amerykę Północną i część Ameryki Południowej;
- indyjską, która charakteryzuje się ciemniejszą skórą oraz ciemnymi prostymi włosami. Występuje na subkontynencie indyjskim oraz w Pakistanie;
- azjatycką z brunatnożółtą barwą skóry, prostymi czarnymi włosami oraz wąską szparą oczną i płaskim nosem. Występuje w północnych i środkowych Chinach, na Półwyspie Koreańskim, Wyspach Japońskich oraz w północno-wschodniej Syberii;
- amerykańską wywodzącą się od mieszkańców Syberii przybyłych do Ameryki podczas ostatniego zlodowacenia przez pomost lądowy w rejonie Cieśniny Beringa. Charakteryzuje się ona brunatnożółtą barwą skóry z czerwonym odcieniem, ciemnymi prostymi włosami oraz wydatnym nosem. Obecnie zamieszkuje Amazonię, północne Andy oraz północną Kanadę
- polinezyjską z jasnobrązową skórą i długimi ciemnymi włosami; zamieszkuje wyspy Pacyfiku, na które przybyła 2000 lat temu z Archipelagu Malajskiego;
- afrykańską zamieszkującą Afrykę subsaharyjską, charakteryzującą się smukłą sylwetką ciała, czarną barwą skóry, płaskim, szerokim nosem, grubymi wargami oraz ciemnymi wełnistymi włosami;
- australijską, która zasiedliła Australię około 30 tyś. lat temu przybywszy z Archipelagu Malajskiego. Cechuje się czarną barwą skóry, długimi, ciemnymi falującymi włosami i wydatnymi łukami brwiowymi;
- melanezyjską zamieszkującą Nową Gwineę i wyspy zachodniego Pacyfiku. Cechuje ją ciemnobrązowa skóra, wełniste włosy i szeroki nos.
Rejonami krzyżowania się odmian ludzkich są obszary leżące na pograniczu występowania poszczególnych odmian ludzkich.
Miejscem krzyżowania odmiany europejskiej i amerykańskiej są obrzeża Amazonii i Meksyk, odmiany europejskiej i azjatyckiej jest Azja Centralna i zachodnia Syberia, odmiany europejskiej i afrykańskiej jest wschodnia część strefy Sudanu w Afryce, rasy azjatyckiej oraz australijskiej i melanezyjskiej są południowa część Chin oraz Półwysep Indochiński i Archipelag Malajski, rasy indyjskiej oraz australijskiej i melanezyjskiej jest południowa część Półwyspu Indyjskiego.
Religie
Religia to zespół wierzeń w siły nadprzyrodzone oraz związanych z nimi obrzędów, zasad moralnych oraz form organizacji społecznej w postaci instytucji religijnych. Religia może wpływać na:
- zachowania gospodarcze ludności oraz charakter upraw i hodowli poprzez zakazy i nakazy dotyczące sposobów odżywiania, np. zakaz jedzenia wieprzowiny przez wyznawców islamu i judaizmu, zakaz picia alkoholu przez wyznawców islamu, zakaz zabijania krów w Indiach;
- zachowania demograficzne, gdyż kształtuje model rodziny, przez to ma wpływ na sposób odżywiania, a w efekcie na śmiertelność niemowląt;
- rozprzestrzenianie się języków, np. arabskiego w Afryce Północnej.
Główne religie:
Chrześcijaństwo - 1,95 mld wyznawców (32,9% ludności świata), głównie na obszarze Filipin, Europy i południowej Syberii, Ameryki Północnej, Środkowej i Południowej, Australii oraz środkowej i południowej Afryki.
W wielu miejscach współistnieje z lokalnymi wierzeniami (synkretyzm religijny), szczególnie na obszarze Afryki, Kanady, Syberii i basenu Morza Karaibskiego. W obrębie chrześcijaństwa rozróżniamy Kościoły:
• Rzymskokatolicki, który w sferze doktryny i organizacji kościelnej uznaje autorytet papieża, biskupa Rzymu. Kościół rzymskokatolicki utożsamia się z kościołem powszechnym (grec. kathotikos powszechny). Katolicy wierzą w jednego Boga w trzech Osobach (Bóg Ojciec, Syn Boży, Duch Święty), który jako stwórca świata objawił się ludziom. Syn Boży stał się człowiekiem w osobie Jezusa Chrystusa i umarł na krzyżu za grzechy ludzi, po trzech dniach zmartwychwstał. Wszyscy ludzie są zobowiązani do przestrzegania przykazań Dekalogu, a zwłaszcza przykazania miłości Boga i bliźniego. Przeznaczeniem ludzi jest wieczne życie z Bogiem i zmartwychwstanie.
• Protestanckie. Powstały bezpośrednio lub pośrednio w wyniku reformacji. Termin protestantyzm pochodzi od protestu, wyrażonego w 1529 r. przez luteran 6 księstw i 14 miast Rzeszy przeciw katolikom. Protestanci wierzą, że jedynym źródłem objawienia jest Biblia, odrzucają spowiedź, kult Maryi oraz wszelkich pośredników w kontakcie z Bogiem. Do kościołów protestanckich zaliczamy:
- Kościoły ewangelicko-augsburgskie, opierające się na doktrynie luteranizmu, którą stworzył Marcin Luter. Według niej, zbawienie zależy wyłącznie od mocnej wiary w zbawczą śmierć Jezusa Chrystusa, jej źródłem zaś jest łaska Boża. Dobre uczynki są jedynie następstwem tej wiary;
- Kościoły ewangelicko-reformowane opierające się na doktrynie kalwinizmu stworzonej przez Jana Kalwina. Doktryna Kalwina ukształtowała się pod wpływem myśli Lutra i Zwingliego, a jej głównym elementem jest nauka o predestynacji. Nauka ta zakłada, że Bóg przeznaczył wybranych ludzi do zbawienia, a innych na potępienie, na co nie mają wpływu ich własne zasługi lub grzechy;
- Kościół anglikański powstały wskutek działalności Henryka VIII Tudora oraz uchwalenia przez parlament aktu supremacji w 1534 r. Doktryna Kościoła anglikańskiego powstawała pod wpływem myśli Jana Kalwina. Od XVII w. obserwuje się istnienie dwóch nurtów teologicznych -ewangelicznego, podkreślającego rolę Biblii i osobistej pobożności oraz eklezjalnego, uznającego duże znaczenie sakramentów i sukcesji apostolskiej
oraz adwentystów, zielonoświątkowców, baptystów, metodystów.
• Prawosławne (ortodoksyjne), niezależne od siebie administracyjnie i hierarchicznie (autokefaliczne), uznają honorowe zwierzchnictwo patriarchy konstantynopolitańskiego. Obecnie istnieje 15 autokefalicznych Kościołów prawosławnych. Powstały na skutek rywalizacji biskupów Rzymu i Konstantynopola o prymat w świecie chrześcijańskim oraz pogłębiania się różnic w liturgii, prawie kościelnym oraz doktrynie między Kościołami zachodnimi i wschodnimi. Do ostatecznego uniezależnienia się od Rzymu doszło w 1054 r. (schizma wschodnia);
• Wschodnie katolickie, np. greckokatolicki, neounicki, tworzą chrześcijanie wywodzący się z różnych kościołów wschodnich, którzy uznali dogmatykę i jurysdykcję Kościoła rzymskokatolickiego (w tym prymat papieża), ale zachowali własną liturgię i ustrój kościelny;
• Starokatolickie;
• Wschodnie staroorientalne, np. etiopski, syryjski, koptyjski, chaldejski.
Islam wyznaje 1,17 mld osób (19,5% ludności świata). Twórcą religii był Muhammad Ibn Abd AHah (ok. 570-632), znany w Europie jako Mahomet. W Mekce ogłosił się prorokiem, twierdząc, że Bóg przekazał mu objawienie zawarte w Koranie. Koran wg muzułmanów jest ostatecznym uzupełnieniem uznawanej przez nich Biblii. Pierwszymi wyznawcami islamu byli najbliżsi krewni proroka, po jego przeniesieniu się w 622 r. do Medyny - kilka plemion arabskich, a od 632 r. większość plemion Półwyspu Arabskiego. Wyznawcy tej monoteistycznej religii, będącej wg nich kontynuacją i rozwinięciem judaistycznego i chrześcijańskiego monoteizmu, zamieszkują północną Afrykę, południowo-zachodnią i środkową Azję, Indonezję.
Podstawowymi dwoma odłamami islamu są szyici i sunnici. Ugrupowania te uformowały się w toku walk politycznych o władze w początkowym okresie tworzenia się islamu. Pomimo że ich zasady różnią się jedynie szczegółami, obydwa ugrupowania zarzucają sobie odstępstwa od zasad islamu, nawołując czasem do podjęcia dżiluulu, czyli świętej wojny przeciwko sobie.
• Szyici uznają prawo czwartego kalifa „sprawiedliwego" Alego Ibn Abi Taliba (656-661), brata stryjecznego i zięcia proroka Mahometa, oraz jego potomków (imamów) do sprawowania zwierzchności nad wszystkimi muzułmanami. Po śmierci Alego władzę objęli kalifowie, których szyici nie uznali, walcząc z nimi w sposób otwarty lub skryty. Charakterystyczne dla szyizmu jest mistycyzm, otaczanie kultem imamów, oczekiwanie na powrót ostatniego z imamów - mahdiego (który nie umarł, a „znikł”) jako zbawcy całej ludzkości.
• Sunnici uważają siebie za najbardziej prawowiernych kontynuatorów tradycji proroka Mahometa (sunny). Nie uznają prawa szyickich imamów do zwierzchności nad wszystkimi muzułmanami.
Hinduizm wyznaje 0,76 mld osób (12,9% ludności świata), głównie na subkontynencie indyjskim. Hinduizm jest terminem europejskim określającym religie powstałe z wedyzmu i braminizmu w indyjskim kręgu kulturowym. Hinduizm powstał w społecznościach rolniczych związanych z ustrojem kastowym, pod wpływem wierzeń animistycznych, praktyk szamanistycznych, kultów płodności. Początkowo przeważał panteizm, istniały także koncepcje teizmu i swoistego monoteizmu (oddawanie czci jednemu bogu, który przejawiał się w wielu postaciach). Później jednego z bogów zaczęto uważać za najwyższego, co doprowadziło do wyodrębnienia się wielkich odłamów hinduizmu: wisznuizmu i śiwaizmu. Kult bóstw rozwija się w świątyniach położonych w wielkich ośrodkach pielgrzymkowych, takich jak Waranasi i Puri. Do najbardziej znanych bóstw zaliczamy: Wisznu, Krisznę i Siwe.
Buddyzm wyznaje 355 min osób (6% ludności świata). Najbardziej jest rozpowszechniony w Chinach, Korei, Japonii, Krajach Azji Południcwo-Wschodniej (Tajlandia, Wietnam, Myanmar). Religia ta rozwinęła się z systemu etyczno-sotero-logicznego stworzonego przez Buddę (buddha - oświecony), czyli Siddharthę Gautamę (560-480 r. p.n.e.), księcia z rodu Sakjów w północnych Indiach. Kanon religijny buddyzmu spisany został przez członków buddyjskiej szkoły hinajana w języku pali w I w. n.e. i zachował się w Sri Lance. Pozostała cześć pism spisana została w sanskrycie w Indiach. Buddyzm jest w założeniu systemem ateistycznym - bogowie nie mają żadnego znaczenia dla jednostki dążącej do doskonalenia się i wyzwolenia. Podstawą buddyzmu są 4 Szlachetne Prawdy, które Budda objawił w swym pierwszym kazaniu w Benares (Waranasi). Celem życia jest wyzwolenie z koła cierpienia (Samsary) i osiągnięcie całkowitego spokoju, wygaśniecie wszelkich pragnień w Nirwanie. W buddyzmie rozróżniamy trzy główne kierunki: hinajanę i mahajanę (wyodrębnione na początku n.e.) oraz mantrajanę (ok. V w. n.e.)- Podstawowe zasady są jednak wspólne. Za przywódcę duchowego buddystów uważa się przebywającego od 1959 r. na wygnaniu Dalajlamę.
Wyznawcy pozostałych religii stanowią 1,7 mld osób (28,7% ludności świata).
Do najliczniejszych pozostałych wyznań zaliczamy:
• konfucjanizm w Chinach, oparty na doktrynie światopoglądowej głoszonej przez Konfucjusza (VI-V w. p.n.e.) oraz jego uczniów i kontynuatorów, wg której wszystko, co się dzieje, musi być zgodne z „lądem nieba”, czyli tzw. tao;
• szintoizm (shinto) w Japonii - rdzennie japońska religia politeistyczna;
• sikhizm w Pendżabie i Kaszmirze, stworzony przez Guru Nanaka, wymaga pełnego miłości oddania się Najwyższemu i prowadzenia pracowitego i uczciwego życia;
• judaizm w Izraelu oraz diasporze na całym świecie. Religia Żydów jest jedną z najstarszych i zarazem ciągle żywych religii świata. Opiera się na wierze w jedynego Boga, Stwórcę i Pana Wszechświata, który oczekuje od ludzi postępowania zgodnego z Dekalogiem oraz na założeniu, że Żydzi są narodem wybranym, z którym Bóg zawarł przymierze;
• szamanizm na Syberii i Ameryce Północnej i Południowej, w kulcie którego centralną role odgrywa szaman.
Szacuje się, że około 1,3 mld (22%) ludzi to agnostycy i ateiści. Grupa ta dominuje w Chinach, krajach byłego ZSRR, Europie Zachodniej oraz Kanadzie i Stanach Zjednoczonych Ameryki, a więc w krajach o tradycjach chrześcijańskich lub tam, gdzie przez ostatnie dziesięciolecia ludzie wierzący byli prześladowani.
Zróżnicowanie językowe
Język to podstawa istnienia narodu lub grupy etnicznej jako trwałej wspólnoty ludzi zamieszkujących określone terytorium i połączonych wspólną historią i kulturą. Na świecie istnieje ok. 3000 języków, choć dokładna liczba nie jest znana. Mimo wielkiej różnorodności, pomiędzy językami świata zachodzą różnego rodzaju związki. Biorąc pod uwagę pochodzenie, języki dzieli się na rodziny, tzn. zespoły języków pochodzące od wspólnego pra-języka. Najliczniejszą rodziną językową jest rodzina języków indoeuropejskich (2,5 mld mówiących), a w dalszej kolejności rodziny: chińsko-tybetańska, chamito-semicka, indonezyjsko-oceaniczna oraz drawidyjska. Najczęściej używanymi językami urzędowymi świata są: chiński (1,2 mld mówiących), angielski (400 min mówiących), hindi (433 min mówiących), hiszpański (365 min mówiących), portugalski (177 min mówiących), arabski (160 min mówiących), rosyjski (150 min mówiących). Warto wspomnieć o wydzieleniu języków:
- oficjalnych ONZ, do których zaliczamy: angielski, chiński, francuski, hiszpański, rosyjski, arabski,
- martwych - łacina, sanskryt,
- sztucznych - esperanto,
- kongresowych - angielski.
Kręgi kulturowe współczesnego świata
Kulturę stanowi duchowy i materialny dorobek społeczeństwa oraz ukształtowany przez zbiorowość język. Na kulturę społeczeństwa składa się więc:
• religia i system wyznawanych wartości,
• historia i tradycja,
• sztuka i nauka.
Kręgiem kulturowym nazywamy wspólnotę ludzką charakteryzującą się:
- wspólnym systemem wartości;
- posługiwaniem się wspólnym jeżykiem lub podobnymi językami;
- wspólną historią.
Możemy wyróżnić następujące kręgi kulturowe.
- Krąg anglo-amerykański obejmuje Stany Zjednoczone i Kanadę. Jego przedstawiciele używają języka angielskiego, są wyznawcami chrześcijaństwa (przede wszystkim protestantami). Cechą charakterystyczną jest kultura masowa, atrakcyjna, szybko rozprzestrzeniająca się po świecie poprzez film, muzykę i ubiór.
- Krąg europejski obejmuje kraje Europy Środkowej i Zachodniej. Ludność kręgu europejskiego w przeważającej części używa języków indoeuropejskich i wyznaje chrześcijański system wartości, pamiętając o greckich i rzymskich korzeniach cywilizacji.
- Krąg wschodnioeuropejski obejmuje Rosję, wraz z Białorusią i Ukrainą oraz Bułgarię i Serbię. Ludność należąca do tego kręgu wyznaje prawosławie oraz używa cyrylicy. Krąg latynoamerykański obejmuje Amerykę Południową i Środkową. Ludność tego kręgu używa języków o łacińskich korzeniach (głównie hiszpańskiego, także portugalskiego), wyznaje katolicyzm cechujący się silnie rozwiniętą obrzędowością.
- Krąg islamski obejmuje Afrykę Północną, Azję Południowo-Zachodnią oraz Centralną. Spoiwem ludności tam mieszkającej jest islam, którego przepisy religijne regulują życie polityczne, społeczne oraz prawodawstwo. Islam jako religia wykazuje dużą ekspansywność, ale i duże wewnętrzne zróżnicowanie.
-Krąg chiński - jego charakterystyczną cechą jest używanie przez ludność języków należących do grupy tybeto-chińskich, wyznawanie konfucjanizmu lub buddyzmu oraz uznawanie centralistycznej władzy.
- Krąg japoński obejmuje Koreę oraz Japonię. Mieszkańcy tego kręgu kulturowego to wyznawcy szintoizmu i buddyzmu. Cechuje ich silne poczucie tożsamości narodowej i honoru, a także pracowitość i odwaga.
- Krąg indyjski obejmuje subkontynent indyjski. Ludność tam mieszkająca to wyznawcy politeistycznego hinduizmu z istniejącym już nieoficjalnie kastowym systemem społecznym negującym indywidualizm.
- Krąg Azji Południowo-Wschodniej obejmuje Półwysep Indochiński, Malajski i Wyspy Archipelagu Malajskiego z Filipinami. Cechą charakterystyczną tego kręgu kulturowego jest zróżnicowanie religijne: w Indochinach buddyzm, na Malajach islam, a na Filipinach katolicyzm.
- Krąg australijski obejmuje Australię i Nową Zelandię. Mieszkańcy tego kręgu kulturowego to wyznawcy anglikanizmu, mówią językiem angielskim, są potomkami imigrantów.
- Krąg pacyficzny obejmuje Papuę-Nową Gwineę oraz wyspy Pacyfiku.
- Krąg Czarnej Afryki obejmuje Afrykę subsaharyjską. Cechą charakterystyczną jest mozaika etniczna składająca się z ponad 1200 plemion. Dominują wyznania animistyczne, na które w północnej części kręgu nakłada się islam, a w środkowej i południowej chrześcijaństwo.