Geografia społeczno-ekonomiczna - definicja

Geografia jest nauką badającą systemy społeczno-gospodarcze w ich dwóch wymiarach: środowiskowym i przestrzennym.

Podstawową jej problematykę określają trzy pytania:

• Jak systemy społeczno-gospodarcze zachowują się w środowisku przyrodniczym?

• Jak organizują się w przestrzeni geograficznej?

• Jak rozwijają się w czasoprzestrzeni?

Geografia ekonomiczna rozpatruje zróżnicowania przestrzenne struktur społeczno-gospodarczych na tle konkretnych struktur fizyczno-geograficznych i analizuje przestrzenne podobieństwa i zróżnicowania w gospodarce i życiu społecznym człowieka - bada przestrzeń ekonomiczno-społeczną, interesując się możliwością i sposobami gospodarczego wykorzystania środowiska, jego rolą w życiu i gospodarce człowieka, rozmieszczeniem ludności, produkcji, osadnictwa i infrastruktury, rozwojem regionów gospodarczych oraz procesami zachodzącymi w strukturach przestrzennych.

Geografia społeczno-ekonomiczno - funkcje

poznawcza,	diagnostyczna,
prognostyczna,	optymalizacyjna,
kulturalna,	wychowawcza

Geografia społeczno-ekonomiczna - kierunki

Istnieją trzy wzajemnie uzupełniające się kierunki:

• regionalny - dostarcza uporządkowanego opisu zmiennego charakteru powierzchni ziemi w oparciu o wydzielone jednostki terytorialne o jednorodnym charakterze i zwarte przestrzenne,

• ekologiczny - bada wzajemne oddziaływanie społeczeństwa i środowiska przyrodniczego,

• przestrzenny - bada przestrzenne struktury i ich ewolucję, procesy wzrostu i rozwoju oraz ich współzależności

Geografia społeczno-ekonomiczno - gałęzie

• metodologia geografii społeczno - ekonomicznej,

• geografia zasobów naturalnych,

• ekonomika środowiskowa - ekologia gospodarcza,

• geografia ludności,

• geografia osadnictwa,

• geografia przemysłu,

• geografia rolnictwa,

• geografia transportu,

• geografia usług,

• geografia systemów społeczno-gospodarczych,

• geografia społeczno-ekonomiczna regionalna, świata, krajów

Przestrzeń i jej struktura

• przestrzeń geodezyjna wynika z pomiarów wielkości i kształtu kuli ziemskiej, jest jednorodna, nie uwzględniająca zróżnicowań jakościowych powierzchni Ziemi - w analizach geograficzno-ekonomicznych znajduje zastosowanie jako wyjściowa kategoria występująca przy konstruowaniu wszelkich teorii i modeli struktur przestrzennych,

• przestrzeń geograficzna - heterogeniczna rzeczywista powierzchnia Ziemi, ograniczona granicami, scharakteryzowana poprzez cechy fizyczne i przyrodnicze wpływające na warunki w których człowiek żyje i pracuje- niewykorzystana gospodarczo i niezamieszkana części przestrzeni geograficznej nosi nazwę anekumeny,

• przestrzeń ekonomiczna - to część przestrzeni geograficznej, na której człowiek żyje i prowadzi stale (ekumena), lub okresowo (subekumena) swą działalność produkcyjną, usługową, konsumpcyjną i społeczną o charakterze punktowym (np. zakłady przemysłowe), liniowym (np. transport), lub powierzchniowym (np. uprawy rolne)

Pod pojęciem struktury przestrzennej rozumie się w geografii ekonomicznej realnie istniejące, rozmieszczone w pewien uporządkowany sposób, układy jednostek gospodarczych (produkcyjnych lub nieprodukcyjnych) lub społecznych wraz z różnorodnymi wzajemnymi powiązaniami ekonomiczno-przestrzennymi zachodzącymi w zbiorze jednostek tworzących te układy.

Charakter przestrzeni ekonomicznej

pierwotny	wtórny (pochodny)
zamknięta	otwarta
kompleksowa	selektywna
w pełni zagospodarowana	nie w pełni zagospodarowana
ciągła	nieciągła
zwarta	rozczłonkowana
zintegrowana	niezintegrowana
stabilna	niestabilna
jednorodna	zróżnicowana

Ład przestrzenny

Prawidłowe funkcjonowanie gospodarki musi mieć odpowiednią dla osiągniętego poziomu rozwoju i realizowanych celów, organizację (strukturę) przestrzenną. Oznacza to konieczność zachowania ładu przestrzennego rozumianego jako kształtowanie struktur przestrzennych gospodarki pozwalające na:

• zrealizowanie celów gospodarowania, przy danych środkach,

• zapewnienie wzrostu gospodarczego danej struktury i całego przestrzennego systemu społeczno-ekonomicznego, w którym ta struktura tkwi,

• wyeliminowanie konfliktów przestrzennych, społecznych i ekologicznych

Strefy rolnicze J. H. Thunena (1826)

Poszukiwał racjonalnego, pod względem ekonomicznym, układu sfer rolniczych wokół miasta. Układ taki powstaje, gdy ziemia jest użytkowana w taki sposób, iż daje największą rentę, tj. różnicę między przychodami ze sprzedaży produktów rolnych i kosztami transportu.

Założenia

1. Istnieje niezróżnicowana przestrzeń rolnicza z jednakowo urodzajną glebą,

2. Istnieje jeden ośrodek konsumpcji zużywający produkty rolne z obszaru otaczającego, nie mający powiązania z innymi ośrodkami i obszarami,

3. Koszty transportu są funkcją odległości i masy ładunków

4. Jednolite ceny sprzedaży dla wszystkich produktów danego rodzaju

Każdy rodzaj użytkowania zajmuje strefę, w której może dać wyższą rentę niż jakiekolwiek inne użytkowanie.

Lokalizacja przedsiębiorstwa przemysłowego A. Webera (1909)

Założenia do modelu

• rozważa się lokalizację pojedynczego przedsiębiorstwa wytwarzającego jeden produkt w określonej ilości,

• znana jest lokalizacja miejsc konsumpcji i źródeł surowcowych,

• jednolite kosztu transportu za tonokilometr

• stałe techniczne współczynniki produkcji

• lokalizacja jest optymalna, gdy minimalizuje koszty transportu

Rozwiązanie problemu Varignona

Celem przedsiębiorstwa jest minimalizacja łącznych kosztów (transportu i pracy). Przestrzenne zróżnicowanie kosztów pracy jest współwyznacznikiem optymalnej lokalizacji.

Technika izodopan

Izodopany - linie jednakowych całkowitych kosztów transportu na jednostkę produkcji.

1. Wyznaczanie linii łączących wszystkie punkty wokół P_o, dla których koszty transportu wzrastają o ustaloną liczbę jednostek.

2. Wzrost kosztów transportu porównujemy następnie z poziomem kosztów pracy, które mogą się obniżać wraz z odległością od punktu minimalnych kosztów transportu.

3. Wyznaczenie izodopany krytycznej - łączy punkty, w których wzrost kosztów transportu jest równy spadkowi kosztów pracy. Koszty lokalizacji w każdym z punktów położonych na tej linii są równe kosztom w punkcie początkowego minimum P_o.

4. Ewentualne uwzględnienie korzyści aglomeracyjnych (korzyści lokalizacyjne oraz urbanizacyjne)

P₁ - wyższe koszty transportu są równoważone niższymi kosztami pracy

P₂ - lokalizacja po uwzględnieniu korzyści aglomeracyjnych

Teoria ośrodków centralnych W. Christallera (1933)

Miasto to centrum społeczności regionalnej i ośrodek pośredniczący w handlowej obsłudze tej społeczności

Założenia:

1. Ośrodki centralne są różne pod względem wielkości, przy czym wielkość jest odwrotnie proporcjonalna do ich liczebności.

2. Ośrodki wyższego rzędu obejmują swoim oddziaływaniem większe obszary i spełniają więcej funkcji centralnych - przysługuje im większa centralność.

3. Ośrodki niższego rzędu oferują dobra i usługi niższego rzędu, natomiast ośrodki wyższego rzędu także dobra i usługi wyższego rzędu.

4. Ranga dóbr i usług jest wyznaczona przez przestrzenny zasięg ich sprzedaży. Istnieją charakterystyczne, typowe zasięgi dla poszczególnych dóbr i usług.

5. Zasięg dobra wyznaczany jest przez maksymalną odległość (w sensie ekonomicznym tj. czas + koszt), którą rozproszona ludność jest gotowa pokonać by nabyć dobro bądź usługę w ośrodku centralnym.

6. Ranga ośrodka jest funkcją trzech zmiennych: rozległości obsługiwanego obszaru, liczby jego ludności i wysokości dochodów netto.

7. Suma odległości między ośrodkami a ludności zaopatrującą się w nich ma być minimalna.

8. Obszary rynkowe mają kształt sześcioboków foremnych (heksagonalny)

9. Obszary wyższego rzędu są wielokrotnością obszarów niższego rzędu (układ hierarchiczny)

10. Relacja między liczebności ośrodków należących do poszczególnych szczebli ma charakter postępu geometrycznego, tj. stały stosunek liczebności szczebli hierarchicznych wynosi 3 (z wyjątkiem relacji między stolicą i osiedlem pierwszego niższego rzędu)

Ogólna Teoria Gospodarki Przestrzennej A. Loscha (1940)

Lokalizacja przedsiębiorstw ustala się jako wypadkowa dwóch przeciwstawnych sił: maksymalizacji indywidualnych zysków (kryterium optymalnej lokalizacji) oraz maksymalizacja liczby podmiotów gospodarczych. Decyzje motywowane tymi dążeniami prowadzą do przestrzennej równowagi działalności gospodarczej

Założenia koncepcji regionu ekonomicznego:

1. Istnieje rozległa jednorodna równina z równomiernie rozmieszczoną ludności rolniczą i jednakowymi warunkami transportu we wszystkich kierunkach.

2. Występują korzyści skali w produkcji oraz korzyści aglomeracyjne.

3. Przemieszczenie produktów pociąga za sobą koszty transportu.

4. Gusty i preferencje ludności są jednakowe, natomiast popyt elastyczny.

5. Koszty transportu ponosi nabywca, zaś ceny zbytu w magazynie są jednakowe dla wszystkich nabywców.

6. Przedsiębiorstwa dążą do maksymalizacji swoich zysków.

7. Cały system winien być tak zorganizowany przestrzennie, aby całkowite koszty transportu były minimalne

Ogólna Teoria Gospodarki Przestrzennej A. Loscha (1940) c.d.

Dobra spożywane powszechnie będą produkowane w dużej liczbie miejsc - ich rynki będą małe. Dobra nabywane rzadko będą produkowane w małej liczbie miejsc - przestrzennie jest to obrazowane przez sieć heksagonalną odmienną dla każdego rodzaju dóbr (ośrodki centralne W. Christallera). Jeżeli nałożymy na siebie te sieci otrzymamy obraz chaotyczny krajobrazu gospodarczego.

Można jednak pominąć sieć rynkową (wprowadzić porządek) za pomocą:

• ułożenia sieci tak by miały przynajmniej jeden wspólny punkt środkowy (w punkcie tym występują korzyści aglomeracji)

• obracania sieci wokół tego ośrodka tak długo, aż uzyska się sześć sektorów z licznymi i sześć z nielicznymi miejscami produkcji

Uporządkowany układ zyskuje następujące właściwości:

• największa liczba lokalizacji zbiega się w tych samych punktach,

• największa liczba zakupów może być dokonywana na miejscu (rynek lokalny),

• suma odległości między lokalizacjami przemysłowymi jest najmniejsza i w rezultacie nie tylko przewozy, ale także długość linii transportowych są sprowadzone go minimum.

Cechy charakterystyczne usług

1. niemierzalność;

• usług nie można magazynować (stąd konieczność organizowania ich pod kątem fluktuacji zapotrzebowań),

• trudność kontrolowania jakości (oparcie decyzji zakupu na reputacji i marce)

2. ulotny (efemeryczny) charakter większości świadczonych usług; jeżeli dana usługa zostaje wykonana w sposób niewłaściwy, nie można jej już zmienić dlatego koncentracja na wszystkim tym co ma miejsce „przed, a nie „po” wykonaniu usługi,

3. zbieżność produkcji i konsumpcji; usługi dystrybuowane są tam gdzie życzą sobie tego klienci,

4. relacje międzyludzkie, produkt tworzy dopiero nakładanie się umiejętności, motywacji, sposobu podejścia oraz wiedzy osoby sprzedającej usługę oraz oczekiwań i zachowań klienta,

5. wkład klientów w produkcję,

6. określenie zastosowania nowej technologii,

7. zatrudnianie kobiet

Współczynnik koncentracji

, gdzie:

- procentowy udział obszaru cząstkowego i w wartości globalnej danego zjawiska,

- procentowy udział obszaru cząstkowego i w wartości globalnej danego zjawiska,

n - jest liczbą obszarów cząstkowych

sumuje się różnice tylko dodatnie lub tylko ujemne

Wartość współczynnika waha się w granicach od zera, gdy badane zjawisko jest tak samo rozmieszczone jak zjawisko podstawowe(pełna dyspersja), do jedności, gdy zjawisko badane skupione jest na jednym obszarze cząstkowym

Krzywa Lorenza

1. Obszary wraz z ich procentami zestawia się w kolejności według wielkości ilorazu lokalizacji
   , zaczynając od największego ilorazu,

2. W tej samej kolejności kumuluje się procenty (dla każdego szeregu osobno),

3. Skumulowane szeregi reprezentujący nanosimy na układ współrzędnych

Każde odchylenie od proporcjonalności przejawia się na wykresie w postaci wypukłości krzywej. Im większe odchylenie, tzn. im bardziej badane zjawisko skoncentrowane jest w niewielu obszarach, tym bardziej wypukły kształt krzywej koncentracji.

Zob. Domański R., Zasady geografii społeczno-ekonomicznej” Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Poznań 2000, s. 16

Zob. Kuciński K., Geografia ekonomiczna. Zarys teoretyczny, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2000, s. 5

Zob. Kuciński K., Geografia ekonomiczna. Zarys teoretyczny, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2000, s. 16 - 17

Zob. Kuciński K., Geografia ekonomiczna. Zarys teoretyczny, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2000, s. 21

Zob. Kuciński K., Geografia ekonomiczna. Zarys teoretyczny, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2000, s. 23

Por. Ph. Sadle, Zarządzanie w społeczeństwie postindustrialnym, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków 1997, s 98 - 102

Źródło: Domański R., Zasady geografii społeczno-ekonomicznej Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Poznań 2000, s. 185-186

renta z pasterstwa

renta z pszenicy

renta z drewna

miasto

M₂

źródło zaopatrzenia

M₁

źródło zaopatrzenia

Ciężarek
(waga ładunku*jednostkowy koszt transportu)

C

ośrodek konsumpcji

Punkt optymalnej lokalizacji

+1

+2

+3

+4

P₁

Izodopana krytyczna

P₂

---