Prof. dr hab. Joanna Ślósarska
Pracownia Antropologii literatury
Wiedza o literaturze
Kulturoznawstwo, UŁ, sem. I, 2008/2009, wykład.
Pojęcia świata przedstawionego, fikcji literackiej i wyobraźni twórczej (ontologia dzieła); funkcje dzieła literackiego.
Bibliografia: Pamiętnik Literacki, 1983, z. 3 i 4, 1984, z. 1, (O fikcji literackiej), A. Łebkowska, Fikcja jako możliwość, Warszawa 1991; D. Ulicka, O tak zwanej „prawdzie” w literaturze i o różnych rozumieniach „prawdziwości” w dziele sztuki (literackiej), w: Od teorii literatury do ontologii świata, red. J. Perzanowski, Toruń 2003; U. Eco, Lector in fabula, przeł. P. Salwa, Warszawa 1994; H. Markiewicz, Główne problemy wiedzy o literaturze, Kraków 1980, Teoretycznoliterackie tematy i problemy, red. J. Sławiński, Wrocław 1986; Zob. J. P. Sartre, Wyobrażenie, tłum. P. Beylin, Warszawa 1978; M. Baranowska, Surrealna wyobraźnia i poezja, Warszawa 1984, ss. 5-54; G. Durand, Wyobraźnia symboliczna, przeł. C. Rowiński, Warszawa 1986, G. Bachelard, Poetyka marzenia, przeł. L. Brogowski, Gdańsk 1998, ss. 40-66; A. Serpieri, Notatki do studium o tekstowym świecie wyobrażeń, w: Pamiętnik. Literacki., 1987, z. 2.
Podział nauki o literaturze: teoria literatury (poetyka i teoria procesu historycznoliterackiego), historia literatury, metodologia i krytyka literacka.
A. Pojęcie świata przedstawionego w dziele literackim - całokształt zaprezentowanych w dziele zjawisk (stanów rzeczy, procesów, przeżyć, działań ludzkich, idei) będący przedmiotowym korelatem semantycznej warstwy wypowiedzi; warstwa literalna i znaczenia ukryte; tekstowy świat wyobrażeń i idei (prezentacja i reprezentacja); pojęcie przedmiotu przedstawionego; budulcem jest materiał tematyczny, który podlega zabiegom selekcji, interpretacji i konstrukcji zgodnie z zamysłem artystycznym, teoriopoznawczym i ideologicznym. Niedookreślenie świata przedstawionego - akty konkretyzacji.
B. Pojęcie fikcji literackiej i sfery fikcyjnych desygnatów - odwołanie do prawdy i prawdopodobieństwa (quasi-sądy, selekcyjne ograniczenia kontekstowe, selekcyjne ograniczenia sytuacyjne, selekcyjne ograniczenia poprzez odesłania do konwencji artystycznych); odwołanie do realności kulturowej i psychicznej (np. fantastyka: Słownik terminów literackich: fantastyka - typ twórczości lit. w sposób swoisty budujący świat przedstawiony: składają się nań elementy, które nie odpowiadają przyjętym w danej kulturze kryteriom rzeczywistości, a więc wątki nadnaturalne i wszelkiego rodzaju cudowności. F. różni się z jednej strony od mitu, który stanowi przekaz wierzeń danej grupy, z drugiej zaś od widzeń sennych, zapisu majaczeń, które traktuje się jako wyraz jednostkowej psychiki. F. w zasadzie przypisuje swym tworom realny byt w obrębie rzeczywistości, którą konstruuje. Czytelnik musi przyjąć, że to, co fantastyczne rzeczywiście istnieje). Fikcyjność znamionuje świat przedstawiony niezależnie od tego, czy ma on charakter realistyczny czy fantastyczny.
Kategorie mimetyzmu jako kategorie interpretatywne wobec dominanty tematycznej i formalnej w budowie świata przedstawionego w dziele literackim:
- mimesis/naśladowanie - różne od kopiowania - odwzorowywanie rzeczywistości przy użyciu reguł artystycznego i poznawczego opracowania tematu; mimetyzm tematyczny i formalny;
- kreacjonizm - konstrukcja dzieła, w której obrębie świat przedstawiony stanowi wytwór wyobraźni, a także, gdy podporządkowany jest zasadzie autonomizacji w warstwie formalnej i tematycznej.
C. Pojęcie wyobraźni twórczej.
Współczesne pojęcie „wyobrażenia” ufundowane jest na nowożytnej refleksji nad kategorią wyobraźni. Szczególne znaczenie w interpretacji tej kategorii przypisuje się poglądom Immanula Kanta (wyobraźnia to zdolność do twórczej syntezy danych zmysłowych, objaw wolności kreatywnej), Williama Blake`a (wyobraźnia jako jedyne narzędzie poznania świata), Samuela Coleridge`a (teza o wyobraźni pierwotnej i twórczej czyli artystycznej, za pomocą której interpretuje się rzeczywistość), Friedricha Schellinga (wyobraźnia jako mediacja między tym, co realne i tym, co idealne, stanowiąca jedyną możliwość kształtowania relacji między „skończonym” i „nieskończonym”), Johannesa Volkelta (wprowadzenie pojęcia „oglądowości wyobrażeniowej” różnej od „oglądowości postrzeżeniowej”; teza o przedstawieniach wyobrażeniowych obejmujących wyobrażenia wizualne, akustyczne, motoryczne), Zygmunta Freuda (uwewnętrznienie świata wyobraźni, sen jako źródło wyobrażeń), Carla Gustawa Junga (hipoteza wyobraźni zbiorowej i indywidualnej, generowanej ze źródła nieświadomości zbiorowej), Gastona Bachelarda (wyobraźnia jako źródło twórczości; wyobrażenia jako zobiektywizowane teksty kultury, reprezentujące „cogito marzyciela”); André Bretona (wyobraźnia jako proces, praktykowanie ekspansji świadomości, dążenie do totalności poznania), Jean Paul Sartre`a (kategoria „wiedzy wyobrażającej”, skupiającej „wyobrażenia myślowe”), René Huyghe`a (wyobrażenie jako jednostka „słownika duszy”, a ich zespół jako reprezentacje procesu mediacji między człowiekiem i wszechświatem), Gilberta Duranda (wyobraźnia jako domena twórczego przekształcania archetypów w symbole i obrazy, tworzące izotopiczną przestrzeń tekstów kultury na osi diachronii i synchronii), Northopa Frye`a (wyobraźnia jako przestrzeń reprezentacji archetypów literatury, szczególnie mitów oraz rodzajów i gatunków literackich a także kategorii estetycznych).
Zdaniem Duranda, przestrzeń wyobrażeniowa posiada trzy podstawowe własności: jest topologiczna, zawiera relacje projekcyjne (modelujące związki miedzy postaciami, obiektami, zjawiskami) oraz budowana jest przez układ podobieństw między składnikami w obrębie nakładających się (izomorficznych) konkretnych światów przedstawionych. Jak podkreślił Durand, kategoriami analitycznymi przestrzeni wyobrażeniowej mogą być „schematy”, „archetypy” (w sensie estetycznym i literaturoznawczym) oraz symbole. Schemat pośredniczy między domeną abstrahującej refleksji a zobrazowaniem (a nie, jak u Kanta, między obrazem a ideą); archetyp to ogólny, doświadczeniowy interpretant danego schematu, a symbol to poświadczony w kulturze, nacechowany interpretant archetypu, np. pojęcie „droga” (z zawartą w nim treścią doświadczeniową) jest archetypem schematu „cykliczności”, natomiast pojęcie „wąż” jest symbolem interpretującym schemat „cykliczności” i archetyp „drogi”. Warunkiem ukształtowania przestrzeni wyobrażeniowej jako reprezentacji artystycznej jest jej widzialność (kreowana rozciągłość w przestrzeni), głębia (kreowana rozciągłość w czasie) oraz wszechobecność (stałość i tożsamość jako podstawy dla przekształcanych składników).
D. Funkcje dzieła literackiego:
- poznawcza - odsyłające świat przedstawiony do pozaliterackiej rzeczywistości: przedmiotowej, społecznej, historycznej, psychicznej;
- estetyczna (autoteliczna) - nastawienie wypowiedzi na swoją własną organizację, konstrukcję przekazu;
- wychowawcza - kierunkowe oddziaływanie na ideową i moralną świadomość odbiorców;
- impresywna (apelatywna) - nastawienie komunikatu na odbiorcę;
- metajęzykowa - autotematyczność;
- fatyczna - podtrzymywanie kontaktu;
- ekspresywna (emotywna) - uzewnętrznienie postawy „ja” mówiącego wobec przedmiotu wypowiedzi.
Prof. dr hab. Joanna Ślósarska
Pracownia Antropologii Literatury
Wiedza o literaturze
Kulturoznawstwo, UŁ, sem. I, 2008/2009, wykład
2. Znak, znaczenie, sens, forma i struktura dzieła literackiego. Kategoria tematu w literaturze. Kompozycja dzieła literackiego.
Bibliografia: - R. Wellek, A. Warren, Teoria literatury, Warszawa 1970, Znak, styl, konwencja, wyb. i oprac. M. Głowiński, Warszawa 1977, W. Tatarkiewicz, Dzieje sześciu pojęć, Warszawa 1975, : H. Markiewicz, Główne problemy wiedzy o literaturze, Kraków 1980, Teoretycznoliterackie tematy i problemy, red. J. Sławiński, Wrocław 1986; R. Ingarden, Studia z estetyki, t. 2, 1958; G. Bachelard, Wyobraźnia poetycka, opr. J. Błoński, Warszawa 1975, G. Bachelard, Poetyka marzenia, przeł. L. Brogowski, Gdańsk 1998, ss. 198-242; M. Głowiński, Wprowadzenie do francuskiej krytyki tematycznej, w: Pamiętnik Literacki, 1971, z. 2; . P. Richard, Wstęp do studium "Świat wyobraźni Mallarmégo", przeł. W. Błońska, w: Współczesna teoria badań literackich za granicą, red. H. Markiewicz, t. 1.
Znak (językowy, literacki), znaczenie, sens.
Znak językowy - element systemu językowego wyposażony w znaczenie, szczególnie morfem lub wyraz; dwa funkcjonalne aspekty znaku: plan wyrażania i plan treści (związek obu aspektów ma charakter konwencjonalny); znak literacki - dowolny element dzieła o względnie stałym i autonomicznym znaczeniu, np. alegoria, motyw obiegowy, konwencjonalny typ postaci literackiej; sens - znaczenie wyższego stopnia, splot znaczeń cząstkowych, całość, która się nad nimi nadbudowuje w procesie interpretacji komunikatu.
Forma i struktura.
Forma - podstawowa kategoria w estetyce; ujmowana w opozycji do tworzywa lub treści; forma to opracowanie tworzywa, także - ustalony wzorzec organizacji (np. gatunki, tropy); forma organiczna.
a. Podstawowe typy formy: forma otwarta (luźna, epizodyczna konstrukcja); forma zamknięta; związek formy otwartej i zamkniętej z dwoma, analogicznymi typami kompozycji dzieła literackiego;
b. Związek formy z kategorią podmiotu czynności twórczych: forma wewnętrzna (ukryta zasada twórcza, idea duchowa); forma zewnętrzna - efekt inspiracji z planu formy wewnętrznej;
c. Problem ewolucji form w literaturze i sztuce;
d. Struktura - sieć relacji wiążących elementy dzieła literackiego, całościowa organizacja czyniąca z niego układ spójny, kompletny i samowystarczalny; całościowa struktura istnieje jako możliwość, ma charakter potencjalny;
3. Kategoria tematu.
Temat - w założeniach teoretycznych tworzy zespół problemowy wraz z pojęciami typu osobowego, sytuacji, toposu, symbolu, archetypu, motywu, obrazu, idei, emocji i mitu. W 1931 r. P. van Tieghem w "La littérature comparée" uznał kategorię tematu za najważniejszą dla badań komparatystycznych kategorię analityczną i równocześnie za najważniejszy składnik dzieła literackiego. Zdaniem P. van Tieghema istotą tematu jest współuobecnianie się w nim zmiennych i stałych czynników formalnych, substancjalnych i ekspresywnych. Warianty tematów w literaturach narodowych charakteryzują się zachowywaniem określonej stałej tematycznej, niezależnej od uwarunkowań etnologicznych, językowych, światopoglądowych, estetycznych. P. van Tieghem wyróżnił kilkanaście antycznych tematów personalnych, spełniających jego zdaniem warunek powszechności w dziejach literatury. Są to tematy skupione w postaciach Agamemnona, Orestesa, Medei, Amora i Psyche, Ikara, Tristana, Adama i Ewy, Judasza, Dawida, Hioba, Jezusa, Endymiona, Prometeusza, Edypa. J. Calvet uznał problem tematów personalnych za odrębną dziedzinę badań porównawczych, której przedmiotem są powszechne typy bohaterów literackich reprezentowane przez konkretne postacie w literaturach narodowych. W literaturze światowej, bohaterami posiadającymi uniwersalne charakterystyki są według J. Calveta m.in. Ulisses, Antygona, Arlekin, Hamlet, Robinson, Faust, Don Kichot. Wyznacznikiem powszechności danego typu literackiego jest przejawianie się jego istotowych cech w kreacjach bohaterów należących do literatur narodowych. Reprezentacje uniwersalnych typów bohaterów pojawiają się niezależnie od uwarunkowań kulturowych, przestrzennoczasowych, językowych. Uwarunkowania owe stanowią jedynie zbiór czynników modyfikujących drugorzędne własności danych, typowych postaci.
M.-F. Guyard proponuje przyjąć nadrzędną wspólną kategorię tematów i mitów jako podstawę badania porównawczego. Składnikami tak rozumianej kategorii są: typy ludowe, sytuacje, typowi bohaterowie, postacie legendarne, mity literackie. P. Brunel, C. Pichois, A.-M. Rousseau uznają temat za jeden z trzech odrębnych przedmiotów badań, tworzących jednak wraz z mitem i motywem wspólną dziedzinę podporządkowaną analizie tematologicznej. Zarówno w koncepcji M.-F. Guyarda jak w koncepcji P. Brunela, C. Pichois i A.-M. Rousseau temat i mit nie są opatrzone warunkiem reprezentacji personalnej. Obie kategorie mogą być użyte jako podstawa porównania w analizie sytuacji, czasu, przestrzeni, idei czy wartości. Takie stanowisko prezentują m.in. R. Cauffignal w analizie mitu Edenu, J. Duchemin zajmująca się mitem stworzenia i potopu w twórczości Owidiusza w relacji do orientalnych i greckich źródeł tychże mitów, H. Tuzet badający mit Adonisa, J. Rousset podejmujący temat mitu Don Juana. Przedmiotem analiz w pracach wymienionych autorów stają się problemy odniesienia kondycji ludzkiej do nadnaturalnych sił, rytmów kosmicznych, przeznaczenia, śmierci, czasu, idei cykliczności. Postacie mityczne stanowią jedynie składnik pewnej wzorcowej sytuacji, względem której sytuacja człowieka pozostaje w pewnej analogii. Znaczenie tej analogii musi być dopiero odzyskane poprzez rozpatrywanie kolejnych elementów mitycznego zdarzenia i jego możliwych reprezentacji egzystencjalnych.
J. P. Richard w studium o Mallarmém podkreślał immanentną własność tematów, jaką jest wytwarzanie przez nie w obrębie dzieła uporządkowanego systemu o dających się wyabstrachować relacjach łączących jego składniki. W łonie tego aktywnego systemu tematy wykazywać będą tendencje do organizowania się na podobieństwo wszystkich żywych struktur: będą łączyć się w elastyczne całości, podlegające prawom izomorfizmu i dążenia do równowagi optymalnej. Pojęcie bowiem równowagi, które narodziło się w naukach przyrodniczych, a którego doniosłe znaczenie w socjologii i psychologii ukazali Claude Lévi-Strauss i Jean Piaget, można z powodzeniem zastosować w dziedzinie wyobraźni. Można stwierdzić przecież, że tematy układają się w pary przeciwieństw, albo też - bardziej zawile - w złożone systemy zrekompensowane. Podstawową zasadą wprowadzającą systemowy prządek w zbiorze tematów jest zasada topologii. Podporządkowane są jej reguły korelacji semantycznej (przeciwstawienie, analogia, nacechowanie jednych składników tematycznych przez drugie) oraz powtarzanie motywu w zakreślonej przestrzeni topologicznej. Ideą nadrzędną organizacji tematów jest dążenie do przedstawienia jedności i całości doświadczenia z nimi związanego.
Kompozycja - budowa świata przedstawionego; układ i powiązanie jego elementów; sieć wzajemnych relacji; schemat uporządkowania tematu;
normatywizm kompozycji a cechy indywidualizujące;
dominanta kompozycyjna (np. akcja w określonej formie gatunkowej);
wpływ dominanty kompozycyjnej na hierarchizacje związków między elementami świata przedstawionego -
związki czasowe;
związki przestrzenne;
związki przyczynowo-skutkowe;
związki teleologiczne;
związki funkcjonalne;
Historyczne konwencje kompozycji, np. łańcuchowa (konkatencja), szkatułkowa, ramowa (rama kompozycyjna, np. Baśnie z tysiąca…..), sternowska.