Język polski datujemy od Chrztu Polski ( 966r )

PERIODYZACJA JĘZYKA POLSKIEGO:

Kryterium filologiczne:

• okres przedpiśmienny

•  DATA GRANICZNA: 1136r - Bulla Gnieźnieńska

• okres piśmienny

Kryterium historycznojęzykowe:

• okres staropolski - do renesansu

• okres średniopolski - do 1772r (I rozbiór Polski)

• okres nowopolski - 1772r -1939r

• język współczesny - od 1945r do dzisiaj

Słowianie - nazwa etniczna, endogeniczna i apelatywna samookreślającej się w ten sposób grupy. Wspólnota językowa. Słowianie, czyli pobratymcy w języku  Niemcy - od niemi - tacy którzy nie mówią po naszemu. Do tej pory tylko my ich tak nazywamy.

Do dzisiaj języki słowiańskie są sobie bliższe niż jakakolwiek inna grupa językowa.

Pierwszy zapis nazwy: SCLAVENI pojawił się w VI wieku w dziele Jordanisa „Historia Gocka”.

Języki słowiańskie:

ZACHODNIE: POŁUDNIOWE: WSCHODNIE:

polski macedoński białoruski

czeski bułgarski ukraiński

słowacki chorwacki rosyjski

dolnołużycki serbski

połabski słoweński SCS

• nie istnieją zapisy języka prasłowiańskiego

Rozpad wspólnoty bałtosłowiańskiej nastąpił około 500 roku . Do tego czasu wszystko było wspólne:

• I palatalizacja (jeden z pierwszych procesów, około V wieku - Słowianie kolonizują wtedy obszary dolnego Dniepru)

• * ū ( ū1 ) > y (Stieber twierdzi, że nie ma na to dowodów)

• monoftongizacja dyftongów ai, ei, au, eu (przed inwazją Słowian na Grecję, do czasu wdarcia się na Bałkany)

• powstanie jerów (po dojściu Słowian do Bałkan)

• „o” z dawnego „a” krótkiego (Stieber twierdzi, że dopiero po przyjęciu chrześcijaństwa)

Porównanie psałterzy: (znalezione na gronie)

a porównanie psałterzy też jest do zrobienia---

najważniejsze jest przecież to, że różniły sie o 100 lat, są oparte być może na jednym praźródle i jedno nie rozróżnia nosówek a drugie już tak; jedne nie oznaczają raczej miękkości, a drugie już zaczynają to robić za pomocą y lub i; dialekty w zasadzie te same -- małopolskie (w obu widać beznosówkowe się, ściągnięta formę znać i grupę -ov po miękkiej); tylko trochę inny charakter, bo jedne akademickie no i bardziej zdobione, bo dla Jadwigi, a drugie dla szerszego grona odbiorców no i mniej zdobione z tekstem modernizowanym, odartym z archaizmów

• JERY

Jer w pozycji słabej występuje:

• w wygłosie - *synъ

• w sylabie porzedzającej sylabę samogłoską pełna lub z jerem w pozycji mocnej - *dъva, *pьsъkъ

Jer w pozycji mocnej występuje

• przed sylabą z jerem w pozycji słabej

Przyczyną zaniku jerów było to, że przestało działać prawo sylaby otwartej (a przestało ono działać w wyniku ogólnego obniżenia artykulacji)

Jer napięty - jer w pozycji mocnej występujący w sąsiedztwie joty. W języku polskim mamy z niego takie kontynuanty:

- wygłosowa grupa - ъjь w - y ( *dobrъjь - dobry, starъjь - stary )

- wygłosowa grupa - ьjь w - i ( *tanьjь - tani )

- śródgłosowa grupa - ьj w - ij ( *bьjρ - biję ); w niektórych wypadkach grupa ta przekształciła się następnie w - yj ( šьja - szyja )

- nagłosowa grupa - jь w i - ( tylko w nagłosie absolutnym *jьdρ - idę )

• W żadnym z polskich zabytków piśmiennych nie znajdujemy jerów - co świadczy o tym, że zaniknęły przed XII wiekiem.

WOKALIZACJA JERÓW

Jery w pozycji mocnej wokalizują się. Dzieje się tak, ponieważ zanikający jer w pozycji słabej oddaje część swojego iloczasu jerowi w pozycji mocnej, który wokalizuje się do :

• ь - jer przedni do 'e (e z poprzedzającą miękką)

• ъ - jer tylny do e

„e” tzw. ruchome powstałe z wokalizacji jerów jest samogłoską pełną, ale krótką i nie ma zdolności palatalnych.

Wokalizacja to proces kompensacyjny.

W procesie wokalizacji zaszły w niektórych formach tzw. wyrównania analogiczne - czyli dopasowanie się form w obrębie paradygmatu. Najczęściej występowało dopasowanie się przypadków zależnych do mianownika lub odwrotnie.

W prasłowiańszczyźnie panowały dwa prawa językowe:

I . Prawo sylaby otwartej

II. Prawo korelacji miękkości - polegało ono na tym, ze po spółgłosce miękkiej występowała samogłoska przedniego szeregu, a po spółgłosce twardej samogłoska tylnego szeregu.

PRZEGŁOS LECHICKI

Proces ten obejmował dawne dialekty lechickie. Pokonał prasłowiańskie prawo korelacji miękkości. Sonanty w przegłosie lechickim uległy zmiękczeniu a następnie wokalizacji.

WZÓR:

ĕ , e , ę , r (sonant miękki) , l (sonant miękki) + T (t, d, s, z, n, r, ł,) =>

przedniojęzykowo - zębowe twarde

ĕT > 'aT (*lĕs)

eT > 'oT (*berρ)

ęT > ' ρT

ANOMALIE !!! :

• przegłos nie zaszedł mimo odpowiednich warunków: kobieta, cesarz

• pozorny brak przegłosu: bierny, wierny, kwietny. Przegłos nie zaszedł ponieważ historycznie to „r” jest miękkie a przegłos zachodzi tylko przed twardymi - bĕrьnъjь (jer miękki po r)

• przegłos zaszedł, ale się wycofał - cena, krzesło, czesać, krzesa .wycofał się z powodu częstego używania innych przypadków - „po cenie”

• formy z przegłosem i bez przegłosu funkcjonujące paralelnie : dzieło - działo, bieda - biada, na czele - na czole

• przegłos nieregularny: macocha, pożoga, poziomka - przegłos przeprowadziły m, x, g

• przegłos fałszywy - kozioł, osioł. Formy te powstały po XVIII wieku drogą wyrównań analogicznych -jeszcze w wierszach Kraciskiego mamy kozieł i osieł.

• powstają nowe fonemy miękkie - miara, miera

• odmiana rzeczownika- po żonie, na sianie

• morfologia - na drodze wyrównań analogicznych paradygmat czasownika zupełnie z innej grupy - krzyczał - krzyczeli - krzyczeć, leżał - leżeli - leżeć , milczał - milczeli - milczeć

APOFONIA PRAINDOEUROPEJSKA

• alternacje samogłoskowe

zespół alternacji morfonologicznych

e : o -

w greckim lego : logos, w łacinie tego : toga, w SCS vezρ : voziti, żenρ : żeniti

• apofonia jakościowa - gdy następuje alternacja co do barwy głoski (zmiana barwy powoduje zmianę znaczenia) tego : toga

• apofonia ilościowa , gdy następuje alternacja co do iloczasu samogłosek (zmiana długości powoduje zmianę znaczenia) legit : lēgit

Funkcje apofonii:

• werbalno - nomitatywna (rozrózniała czasowniki od rzeczowników) *plesti : plotъ

• duratywno - iteratywna ( ciągły - powtarzalny) *vezti : voziti

• receptywno - kauzatywna (przyczynowo - skutkowa) *pĕte : poiti

Alternacje samogłoskowe tworzyły tzw. szeregi apofoniczne: ciec : tok : roztaczać : roztoki

RÓŻNICE MIĘDZY PRZEGŁOSEM A APOFONIĄ

PRZEGŁOS	APOFONIA
na gruncie języka polskiego	w języku praindoeuropejskim
zachodził tylko w określonych warunkach	mogła zajść w każdych warunkach
przejście jednej samogłoski w drugą, bez zmian morfonologicznych i semantycznych	zmiana znaczenia

WZDŁUŻENIE ZASTĘPCZE

Wzdłużenie zastępcze jest procesem kompensacyjnym. Aby zaszło muszą zostać spełnione trzy warunki:

• musimy mieć jer w wygłosie w pozycji słabej

• musi on być poprzedzony spółgłoską dźwięczną

• w sylabie poprzedzającej musi znaleźć się samogłoska pełna ( a, o, e)

*vozъ  vooz (istnieją takie zapisy) vōz  (ścieśnienie) wóz

*vorъ  woor  vōr  wór

Jeśli jer stoi za spółgłoską sonorną wzdłużenie zastępcze nie zachodzi, ponieważ wysiłek jaki potrzebujemy na artykulację sonornych jest duży i nie starcza już na wzdłużenie samogłoski.

Pochodzenie samogłosek długich w języku polskim:

1. ze wzdłużenia

2. „o” długie z procesu kontrakcji (ściągnięcia) - samogłoski przedzielone jotą ulegają ściągnięciu. Proces ten możemy zaobserwować w przymiotnikach, rzeczownikach, zaimkach osobowych i dzierżawczych oraz czasownikach.

3. Dziedzictwo historyczne: który, trawa

SONANTY

Na gruncie języka polskiego istniały tzw. sonanty. Były to głoski sonorne posiadające własności zgłoskotwórcze. Mamy sonant r (r sonant) i l (l sonant) oraz r' (sonant miękki r) l' (sonant miękki l). Są również m i n. Sonanty uległy przekształceniom na gruncie języka polskiego.

Sonant r i r'

1)

T r T  gdzie T oznacza dowolną spółgłoskę

*grb  garb

*skrb  skarb

*krk  kark

WYJĄTKI !!!:

kurcz, kurczyć, myrdać, part (portki), tyrpać, grubić

2)

T r' T  gdzie T oznacza (t, d, s, z, n, r, ł,)

przedniojęzykowo - zębowe twarde

T r' T  ar

martwy  *mr'artv

marznąć  *mr'znąti

czarny

3)

T r' T'  gdzie T' oznacza spółgłoskę miękką

T r' T'  `er

czernić

4) sonant miękki r' przed spółgłoskami wargowymi:

*vr'ba  virzba  wierzba

5) sonant miękki r' przed spółgłoskami tylnojęzykowymi (występuje w kazaniach świętokrzyskich i gnieźnieńskich):

*vr'xъ  virzx vierx

Sonant l i l'

1. sonant l po przedniojęzykowych przechodzi w - łu - dług, długi

2. sonant l po tylnojęzykowych w -eł - chełm, chełpić

3. sonant l po wargowych w -oł, -uł, -eł - Świętopełk, pułk

4. sonant miękki l' po tylnojęzykowych palatalnych przechodzi w -oł - czołg, czołgać, człóno, żółty

5. sonant miękki l' po wargowych - eł - wełna

6. sonant miękki l' w pozostałych sytuacjach w -il - wilga, milczeć, pilny.

MONOFTONGIZACJA DYFTONGÓW - NOSÓWKI

Mamy różne źródła pochodzenia samogłosek nosowych w języku polskim.

1. Nosówki powstały z dyftongów - połączeń samogłoski i spółgłoski.

• Jeśli samogłoska była samogłoską przednią powstawało ę:

in, im, em, en

• Jeśli samogłoska była samogłoską tylną powstawało ą:

am, an, um, un, om, on

2. Nosówki powstały z dyftongów sonantów m i n oraz m' i n' z dowolną spółgłoską

• Sonanty m i n dawały ą

• Sonanty miękkie m' i n' dawały ę

ę powstałe z obu procesów miało zdolności palatalne.

W prasłowiańszczyźnie miała znaczenie opozycja iloczasowa nosówek, gdyż rozróżniała ona znaczenia - męka i mąka.

Współczesne ę pochodzi z nosówki krótkiej a ą z nosówki długiej

- 1 -

---