W różnych okresach dziejów estetyka była rozumiana rozmaicie - była nauka o pięknie, o sztuce, o przeżyciach, o ocenach, o twórczości artystycznej - zanim w połowie XVII w. A. G. Baumagarten określił ją greckim słowem aisthetikos, odnoszącym się do spostrzegania zmysłowego.

Adriana Barska
Kształtowanie estetycznej kultury

Przedmiot estetyki to dzieło sztuki, proces twórczy artysty, przeżycie estetyczne lub wartość estetyczna. Wszystkie te elementy mogą być przedmiotami analizy także innych nauk, z którymi estetyka współdziała, np. filozofii, historii sztuki, psychologii czy socjologii. Szczególnym terenem, na którym lepiej, głębiej i wnikliwiej ukazuje ona różne zjawiska, jest psychika ludzka.

Kulturę estetyczną ujmujemy zatem jako jedną z możliwości w dążeniu do pełnego i optymalnego rozwoju człowieka, do pogłębienia jego osobowości i poszerzenia kultury osobistej. Obejmuje ona krąg zjawisk związanych ze sztuką, jej rozumieniem i przeżyciem, z pięknem i twórczością. W zakres kultury estetycznej wchodzi nie tylko umiejętność korzystania ze sztuki, rozpoznawania jej form i rodzajów, lecz również zdolność dostrzegania wartości estetycznych w codziennym życiu - własnym i innych ludzi.

Istotną cechą człowieka (artysty) jest jego zdolność do działań twórczych, do refleksji. Artysta obcując ze sztuką najbliżej, tworząc ją, wzbogacając świat kultury o nowe wartości, stanowi najbardziej wyrazisty wzór Ale nie zawsze tak było. Już w starożytności artyści tworzyli odrębną grupę społeczną, lecz ranga ich zawodu była bardzo niska. Średniowiecze nie przyniosło istotnych zmian, dopiero w dobie renesansu sztuka zaczyna być ceniona, artyści zyskują sławę, powstają ugrupowania artystyczne i akademie. Romantyzm zaznacza się kultem geniuszów (w Polsce - Adam Mickiewicz, Fryderyk Chopin), natomiast wiek XX przynosi ostateczne zrównanie rangi artysty z innymi zawodami.

Co składa się na osobowość twórczą? Dlaczego po wysłuchaniu kilku taktów muzyki R Chopina, L. van Beethovena, można ją zidentyfikować? Dzieje się tak dzięki, moim zdaniem, szczególnym właściwościom, w których tkwi swoista odrębność stylistyczna (np. Cechą muzyki L. van Beethovena jest monumentalizm formy oraz charakterystyczny patos wyrazu).

Proces twórczy jest także niezwykle złożony; prowadzi on do wyróżnienia dwu faz: przeżyciowej i realizacyjnej, czyli wymyślenia koncepcji twórczej i ukończenia dzieła. Osobnym zagadnieniem jest sprawa samej koncepcji, która może się zrodzić z kontaktu ze światem, być odpowiedzią na już istniejące dzieło bądź własnym przeżyciem.

Są różne kwalifikacje przeżyć estetycznych. Przypomnę klasyfikację prof. W. Tatarkiewicza, który wyróżnia dwa typy przeżyć estetycznych: skupienie polegające na koncentracji na przedmiocie oraz marzenie, czyli nie skoncentrowany stan umysłu (muzyka często wywołuje taki stan).

Miarą przeżycia estetycznego nie zawsze jest zapamiętywanie szczegółów dzieła, często pozostaje w pamięci atmosfera, coś nieuchwytnego, co porusza wyobraźnię. Na kulturę estetyczną składają się także takie czynniki, jak: wrażliwość estetyczna, doświadczenie, wiedza z zakresu podstawowych pojęć teorii i historii sztuki oraz estetyki, umiejętność włączania doświadczeń w całokształt swego życia. Wszystkie te czynniki są ze sobą ściśle powiązane.

Wrażliwość estetyczna jest jednak najważniejsza, gdyż określa typ i poziom kultury, wyznacza rodzaj poszukiwanych przez człowieka doświadczeń i krąg zdobywanej wiedzy o sztuce. Doświadczenia artystyczne i zainteresowania intelektualne z kolei wywierają wpływ na wrażliwość, przyczyniają się do jej rozwoju.

*

Kultura estetyczna jest zatem wartością, czyli czynnikiem wzbogacającym osobowość człowieka, poszerzającym zakres jego kultury osobistej. Kultura estetyczna jest przeżyciem dzieła sztuki, a zarazem przeżyciem świadczącym o określonym stopniu posiadania owej kultury. Zapewne każdy człowiek może w określonym czasie i stopniu osiągać różne rodzaje i stopnie kultury estetycznej. A zatem kulturę estetyczną kojarzymy ze zdolnościami człowieka, a nie z działalnością dydaktyczną, gdyż trudno byłoby jej przekazać gotowy system wartości właściwego zachowania się w stosunku do sztuki. Sam człowiek jest więc odpowiedzialny za zdobycie i utrwalenie w sobie kultury estetycznej, sam musi dojść do tego, że piękno jest czymś cennym i niezbędnym.

Uczestniczenie w kulturze polega nie tylko na tworzeniu, lecz także na rozumieniu i odbieraniu. Tak więc człowiek przyczynia się do rozwoju sztuki wtedy, gdy ją rozumie; wtedy, gdy swoją postawą afirmuje fakt istnienia dzieł sztuki i ich twórców.

Każde dzieło sztuki wyraża się jakimś artystycznym językiem (np. językiem plastyki, muzyki lub poezji) oraz ma swoją indywidualną wymowę dającą się zrozumieć. Możliwość "zrozumienia" np. utworu muzycznego jest jednak zależne od tego, czy utwór ma na tyle prostą budowę, by względnie łatwo było w nim się zorientować oraz od tego, czy osoba percypująca utwór jest już na tyle wrażliwa na sztukę, by umieć przeżyć go. Wymowa utworów artystycznych może więc być w różnym stopniu zrozumiała i przystępna np. utwory F. Chopina są dla przeciętnego słuchacza bardziej przystępne niż utwory K. Szymanowskiego.

Tak więc każde dzieło sztuki jest przeznaczone dla pewnego odbiorcy, ale dla odbiorcy o określonych kwalifikacjach - o pewnym zasobie doświadczeń wewnętrznych, o określonej wrażliwości i uczuciowości. Odbiorca nie mający określonych kwalifikacji lub należący do innej sfery kulturowej niż twórca dzieła sztuki może nie przeżyć reakcji, którą chciał w nim wywołać twórca. Odbiorca taki może nie umieć zinterpretować dzieła, może nie rozumieć stanów i dyspozycji psychicznych zawartych w danym dziele z powodu braku odpowiednich punktów oparcia w swych doświadczeniach wewnętrznych. We wszystkich tych przypadkach nie przeżyje on właściwie estetycznie danego dzieła sztuki.

*

Weźmy na przykład muzykę. Rozumienie i przeżywanie utworu muzycznego jest zjawiskiem złożonym. Komplikacje wynikające z tego, że żadna forma muzyki nie jest dana w całości, konieczna jest integracja struktury muzycznej, co dla wyobraźni każdego młodego człowieka jest czynnością skomplikowaną. Percepcja muzyki wymaga dużej aktywności wyobraźni dźwiękowej, gdyż trzeba uchwycić równocześnie wiele brzmiących planów, które są istotą utworu muzycznego. Muzyką jest nie tylko to, co stworzyli kompozytorzy w minionych epokach, lecz również polski folklor i muzyka ludowa innych narodów. Tak rozumiejąc zakres twórczości muzycznej, trzeba się zastanowić nad wyborem treści wychowania muzycznego, którego celem jest umuzykalnienie oraz rozwijanie emocjonalnej wrażliwości i horyzontów myślowych młodych ludzi.

Jakie utwory muzyczne powinny zatem być przedstawiane? Na pewno muzyka epoki średniowiecza, renesansu, baroku, klasycyzmu, romantyzmu, która opiera się na systemie tonalnym. Nie zapomnijmy jednak, że muzyka jest sztuką, w której wyjątkową rolę pełni forma. W każdej epoce forma ta jest inna i nie jest wcale pewne, czy dla młodych ludzi najbardziej interesująca i wzruszająca jest ta, która jest aktualnie prezentowana. Dla jednych dany utwór może być spokojny, melodyjny i miły dla ucha, a innym wyda się on bezsensowny i drażniący. Dlatego tak ważna jest, według mnie, prezentacja wszystkich form - od pieśni do symfonii, od wykonawstwa solowego do orkiestrowego. Należy jednak pamiętać, że możliwości percepcyjne w różnym wieku są różne, np. dzieci do lat 10 bardziej zainteresują się muzyką w wykonaniu solistów i zespołów dziecięcych. Muszą to być krótkie utwory o żywym tempie.

Dzieci do lat 15 mają już zdolności dłuższego skupiania się; ich możliwości percepcyjne są dość duże, co pozwala na prezentację bardziej rozwiniętych form, można im zatem przedstawić szerszy repertuar i przekazać wiadomości niezbędne do wzbudzenia zainteresowania muzyką, lecz należy pamiętać o zasadzie J. Dalcroze'a, którą stosuję z powodzeniem w swojej pracy pedagogicznej, aby wychodzić "od praktyki do teorii"; nie wolno więc przeładowywać młodzieży suchymi wiadomościami, gdyż to ją tylko zniechęci do muzyki. To jest tak jak z malarstwem: najpierw trzeba obejrzeć dzieło sztuki, aby móc je opisać, powiedzieć coś na jego temat; tak samo w muzyce należy wysłuchać utworu muzycznego, aby go omówić, a przy okazji scharakteryzować epokę, w której powstał.

Młodzież powinna oprócz ciekawie prowadzonych zajęć uczęszczać na spektakle do teatrów muzycznych, oper, operetek, na koncerty do filharmonii oraz liczne spotkania z muzyką, audycje muzyczne organizowane w ratuszach, szkołach muzycznych itd.

Podczas tych spotkań ujawnia się nie tylko element dydaktyczny, ale przede wszystkim dokonuje się umuzykalnianie oraz zainteresowanie młodych ludzi wiedzą o muzyce. Dzięki tym imprezom młodzież nagle widzi, w jaki sposób muzyka może opowiadać, jak śpiewają i tańczą aktorzy, a przy okazji poznaje różnych twórców tej muzyki. Można to zaważyć na wyborze przyszłego zawodu.

I tak, w miarę prawidłowo ukształtowany muzycznie młody człowiek przekracza próg szkoły średniej, w której dowiaduje się, że muzyki jako przedmiotu nie ma; a po czterech latach zaczyna studia na uczelni nie związanej z muzyką. Wiedza zdobyta w szkole podstawowej dzięki ciężkiej, żmudnej i mozolnej pracy nauczyciela idzie w zapomnienie, a przecież mogłoby być zupełnie odwrotnie to właśnie szkoła średnia powinna ugruntowywać wiedzę muzyczną, ukierunkowywać smak i gust kulturalnego człowieka wkraczającego w dorosłe życie, a przede wszystkim rozwijać jego ogólną kulturę i estetykę, aby jako student sam pragnął uczestniczyć w różnych ciekawych spektaklach czy koncertach.

Zdaję sobie sprawę, że percepcja jest sztuką trudną, gdyż nie angażuje czynnie młodego człowieka, wymaga bowiem z jednej strony, bezruchu, a z drugiej wzmożonej wewnętrznej aktywności. Jedyną pociechą dla mnie jest to, że dzięki niektórym wspaniałym nauczycielom młodzi ludzie poznają różne dzieła muzyczne, kształtując przy tym swój zmysł oceny artystycznej i wrażliwość na sztukę wykonawczą.

Adriana Barska
Gdynia

---