Platon (427-347p.n.e.)

- przesłanką prawdziwie politycznego myślenia musi być rozpatrywanie społeczeństwa jako systemu-całości

- państwo to organizacja mająca jako całość określone potrzeby i określoną budowę wewnętrzną

- państwo najlepsze to państwo, które jest najpodobniejsze do jednego człowieka (metafora społeczeństwa jako organizmu; państwo jako całość złożona z różniących się od siebie części, żadna z nich nie może zostać zasadniczo zmieniona bez szkody dla całości i żadna nie może się usamodzielnić, nie narażając na szwank całego organizmu)

- zdrowe państwo Platona - utopia: idealny wzorzec wg którego ocenia się istniejące państwa

5 najważniejszych tez Platońskich odnośnie państwa idealnego:

- zróżnicowanie majątkowe: w każdym państwie są dwa odrębne, zwalczające się państwa: państwo ubogich i państwo bogatych - interes części bierze górę nad interesem całości; wg Platona powinna obowiązywać przynajmniej częściowa likwidacja własności prywatnej, a także rodziny (rozmienianie interesu ogółu na drobne interesy partykularne)

- ujednostkowienie społeczeństwa: postępująca indywidualizacja stanowi zagrożenie ładu społ., każda sfera życia społecznego jest funkcjonalna w stosunku do całego organizmu; drobiazgowa kontrola nad wszystkimi sferami życia jednostek, pozbawiając je prawa do wszelkich ekstrawagancji

- podział pracy: każda jednostka ma swoje miejsce w państwie, żaden człowiek nie jest samowystarczalny;

• Idealna wspólnota opiera się na 3 częściach duszy i 4 cnotach

- część rozumna - mądrość

- część impulsywna - męstwo

- część pożądliwa - umiarkowanie

(łączy je sprawiedliwość)

• Podział na swego rodzaju kasty:

- 1 warstwa społ. - kupcy, rolnicy, rzemieślnicy (zdyscyplinowanie, umiarkowanie) - zaopatrzenie

- 2 warstwa społ. - wojownicy, strażnicy (męstwo, odwaga) - ład i porządek

- 3 warstwa społ. - filozofowie (mądrość) - warstwa rządząca

- rozmiar państwa: idealne państwo nie może być ani za małe ani za duże, optymalna liczba ludności - 5040; (szczególnie niebezpieczny dla państwa jest jego nadmierny rozrost)

- położenie geograficzne państwa: wywiera wpływ na stan i moralność państwa;

Platon uszeregował istniejące ustroje od najmniej do najbardziej chorego.

-timokracja - odwaga

- oligarchia - chciwość

- demokracja - oparta na anarchii

- tyrania - strach i zbrodnia

Arystoteles (384-322p.n.e.)

- krytyka indywidualizmu; wszyscy należą do państwa, bo każdy z nich jest częścią państwa; państwo postępujące i rozwijające się ku coraz ściślejszej jedności przestanie w ogóle być państwem; państwo z natury jest pewną wielością.

- człowiek jest „zwierzęciem politycznym” - z natury stworzony do życia w państwie, jest istotą społeczną i do współżycia z innymi się narodził.

- państwo należy do tworów natury, człowiek nieustannie dąży do jego stworzenia i udoskonalania, gdyż nie jest zdolny do życia w pojedynkę; każdy ma swoje właściwe przeznaczenie, którego realizację zapewnia tylko związek z innymi.

- rozwój: dom (rodzina), gmina wiejska, państwo: najpierw powstaje istniejąca wspólnota, utrzymująca się trwale dla codziennego współżycia, następnie: pierwsza wspólnota większej ilości rodzin dla zaspokojenia potrzeb stanowi gminę wiejską, pełna wspólnota stworzona z większej ilości gmin wiejskich jest państwem. Każde państwo powstaje na drodze naturalnego rozwoju.

Aspekty państwa (społeczeństwa):

- samowystarczalność: państwo staje się państwem dopiero gdy wspólnota ludności dojdzie do stanu samowystarczalności ( ogół potrzeb, których zaspokajanie jest koniecznym warunkiem życia szczęśliwego i pełnego rozwinięcia ludzkich możliwości) - samowystarczalność nie tyle ekonomiczna co moralna

- wspólnota moralna: obywatele muszą podzielać jakiś system wartości

- różnorodność i komplementarność części:

a) państwo składa się z osób różnorodnych - gdyby wszyscy byli podobni państwo nie mogłoby funkcjonować; państwo jako organizm - współpraca różnorodnych części, każde działa zgodnie ze swoją naturą, wytwarzają harmonię całości; struktura społeczna jest wielowymiarowa: konglomerat rodzin, system klas ekonomicznych, układ grup statusowych - spojrzenie na społeczeństwo z różnych perspektyw

b) podział społeczeństwa ze względu na funkcje:

1. masa ludności wytwarzająca żywność (rolnicy)

2. rękodzielnicy

3. kupcy

4. wyrobnicy

5. stan żołnierski

6. kapłani

7.bogacze

8.urzędnicy państwowi

9. sędziowie, członkowie rady

10. Podział na masę ludową i ludzi znacznych.

c) podział społ. na grupy różniące się stopniem zamożności: podział najostrzejszy, układ sił pomiędzy bogatymi i biednymi ma największy wpływ na stabilność państwa i jego ustrój polityczny; stan średni - ostoja ładu, społeczna baza dobrego ustroju, zdolnego uniknąć skrajności oligarchii i demokracji.
Klasyfikacja ustrojów i ich zwyrodnienia:

- królestwo - tyrania

- arystokracja - oligarchia

- politeja - demokracja

Związek między ustrojem politycznym i strukturą społeczną (przyczyną mnogości ustrojów jest fakt, że każde państwo obejmuje większą liczbę części składowych. Części te występują w różnych kombinacjach i proporcjach tworząc zależnie od tego różne ustroje polityczne).

Klasyfikacja ustrojów:

TIMOKRACJA hierarchię społeczeństwa tworzy stopień umiejętności wojowania. Jest oparta na zaszczytach wojennych, zasługach. Panują w niej wojskowe reguły życia, dominuje skromność, powściągliwość

WADY:

• prowadzi do przewagi wojowników nad filozofami

• niebezpieczeństwo przekształcenia się w oligarchię z powodu żądzy zaszczytów

• Wojna prowadzona dla samej wojny.

OLIGARCHIA hierarchia społeczeństwa oparta na kryterium majątkowym, ustrój ludzi których celem jest chęć bogacenia się. Takie państwo ulega groźbie podziału na grupę bogatych i biednych. Walka o równy dostęp do władzy może prowadzi do rozpadu oligarchii i przerodzić się może w demokrację

DEMOKRACJA dobro wszystkich jest równorzędne, ale wg Platona nie ma równości. Lud opanowany szałem wolności prowadzi do zanarchizowania rządów w polis. Następuje obniżenie dyscypliny społecznej, zanik cnót obywatelskich. Demokracja sprzyja demagogom mogą łatwo przejąć władzę i dochodzi wtedy do tyranii.

TYRANIA ustrój ponad wszystko uznający własny interes, (skutek demokracji). Jednostka rządzi i kieruje państwem, praktykuje rządy autorytarne i despotyczne. Całkowity zanik cnót obywatelskich. Dominuje strach, podejrzliwość, egoizm, obłuda.

Św. Augustyn (354-430)

"O Państwie Bożym"

- pierwsza doktryna chrześcijańska !

• próba określenia miejsca wspólnoty chrześcijan w rzeczywistym świecie społecznym: podział ludzkości ze względu na stosunek do Boga( teocentryzm), co nie wykluczało istnienia innych porządków,

• chrześcijanin należał do dwóch różnych porządków: niebieskiego i ziemskiego - jest to rozdział o charakterze wyłącznie moralnym a nie fizycznym( brak odniesienia do obserwowalnej rzeczywistości społecznej), służy jedynie ukazaniu dwóch różnych systemów wartości i odpowiadających im rodzajów ładu społecznego,

• społeczność zorganizowana wokół wartości świeckich( porządek ziemski) i wokół wartości świętych( porządek niebieski)

• władza jest dobrodziejstwem dla rządzonych, ciężarem dla rządzących

• praca pozytywnym elementem; człowiek powinien doskonalić się w pracy:

- postawa pasywna - nie przystoi chrześcijaninowi

- postawa aktywna

- postawa kontemplacyjna

PAŃSTWO ZIEMSKIE:

• z natury niedoskonałe: panuje powszechny egoizm, każdy dba o własne korzyści i pragnienia,

• typ ładu społecznego: oparty na konflikcie

• państwo zbuntowane - życie według ciała

PAŃSTWO BOŻE:

• pokój, państwo szczęśliwe, powszechne dobro,

• typ ładu społecznego: oparty a konsensie

Teoria św. Augustyna to koncepcja wówczas prekursorska: konflikt 2 państw umieszczony został w perspektywie historiozoficznej, w perspektywie czasu, która ma swój początek i koniec. Historią rządzi Opatrzność, musi więc mieć sens i cel, musi być procesem ukierunkowanym i przebiegającym po linii prostej.

Państwo boże może być państwem na ziemi (utopijne spojrzenie) - musiało by nastąpić zjednoczenie społeczeństwa, przestrzeganie praw bożych.

Cnoty kardynalne:

- roztropność

- sprawiedliwość

- męstwo

- umiarkowanie

Św. Tomasz (ok. 1225-1274)

Doktryna 3 rodzajów prawa, zbudowanych hierarchicznie; wszystkie są przejawami jednego prawa Bożego i są z nim zgodne( idea jednolitego systemu praw rządzących światem):

• prawo wieczyste,

• prawo naturalne (odzwierciedlenie prawa wieczystego w świecie i rozumie ludzkim),

• prawo ludzkie(pozytywne)- konkretyzacja prawa naturalnego, obowiązuje o ile jest zgodne z prawem naturalnym,

• porządek świata wywiedziony z jednej praprzyczyny, nastawiony na jeden cel - Boga. Jemu podlega wszystko, cokolwiek istnieje,

• hierarchiczna struktura świata (gwarant ładu społecznego)- wzajemna zależność różnych części świata społecznego i wynikająca z tej zależności jedność, ale także: nierówność poszczególnych części i podporządkowanie części "wyższych" częściom "niższym". Różne grupy społeczne znajdują się na różnych szczeblach hierarchii i tylko wtedy mogą wypełniać określone zadania w ramach całości,

• każda jednostka ma przypisane sobie miejsce, raz na zawsze określone prawa i obowiązki

Człowiek jest istotą społeczną - jednostka w koncepcji św. Tomasza z natury była niewystarczalna - została umieszczona nie tylko w rodzinie, społeczności lokalnej i państwie ale w Korporacji.
Społ. Średniowieczne - bez względu na stopień osiągniętej centralizacji politycznej było społeczeństwem pluralistycznym (pionowe związki panowania w zależności jak i poziomych więzi korporacyjnych) Wasal podlega seniorowi osobiście, a swój status otrzymuje od grupy, z tym statusem liczy się także jego pan.

Sprawiedliwość legalna (justitia legalis) prowadzi człowieka do czynienia rzeczy, które wpływają na dobro państwa, na sprawiedliwe postępowanie wobec zbiorowości. Sprawiedliwość ta musi się uwewnętrznić, gdyż człowiek najpierw musi stać się sprawiedliwy wobec siebie, a dopiero później wobec państwa.

Sprawiedliwość zamienna reguluje stosunki między dwiema prywatnymi osobami. Wady tej sprawiedliwości są liczne ze względu na różnorodność dóbr do wymiany, m.in.  te, które sprawiają że ktoś bierze i nie daje nic w zamian, a najcięższym przewinieniem jest odebranie komuś życia. Np. mężobójstwo czy samobójstwo są nieuzasadnionym zabiciem człowieka. Nikt nie ma prawa zabijać ani innych, ani siebie. Bywają natomiast zabójstwa, które mogą zostać uzasadnione i wtedy decydują o nich sędziowie. Według świętego Tomasza,  natomiast, odebranie życia sobie lub komuś innemu w żadnym wypadku nie może zostać usprawiedliwione, gdyż nie wolno zabijać z zamiarem zabicia. Uzasadnione może być jedynie zabójstwo popełnione w słusznej obronie.

„Sprawiedliwość rozdzielcza reguluje stosunki pomiędzy całością a jedną z jej cząstek.” Polega ona na proporcjonalnym obdzieleniu danej osoby w stosunku do jej zasług, czyli im większe stanowisko, tym więcej otrzymuje dóbr. Wadą najczęściej zagrażającą tej sprawiedliwości jest zważanie na osobę (acceptio personarum). Np. mianowanie na wysokie stanowisko kogoś, kto jest nam bliski, nie zważając na jego kompetencje i kwalifikacje.

Machiavelli (1469-1527)

Machiawelizm - epitet służący do określenia postawy ludzi bezwzględnych i przewrotnych, którzy kierują się w życiu amoralną zasadą „cel uświęca środki.

Jego twórczość rozpatrywaną jako całość cechuje dwoistość, składa się na nią amoralna przyrodnicza analiza zachowań ludzkich prowadząca do formułowania amoralnych dyrektyw socjotechnicznych oraz bardzo ostra krytyka współczesnośći w imię wzorów starożytnej cnoty.

Książę jest poradnikiem skutecznego sprawowania władzy. Przy czym jest to cel nadrzędny, który usprawiedliwia podejmowanie działań nieetycznych o tyle, o ile okazały się one skuteczne w jej utrzymaniu. Według Machiavellego, władca nie powinien obawiać się stosowania okrucieństwa. Zbytnia pobłażliwość i litość względem poddanych może doprowadzić do chaosu i rozruchów, od których ucierpi całe społeczeństwo, podczas gdy kilka egzekucji, które zapobiegną takiemu rozwojowi wypadków, dotknie tylko nielicznych osób. Ważne jest tutaj, że okrucieństwo należy stosować rozsądnie, to znaczy stosować je tylko w razie potrzeby, dla umocnienia swej władzy i w miarę możliwości go nie powtarzać: „Represje powinny być wywarte ryczałtem, wtenczas mniej dają się we znaki, ponieważ mniej się każdą czuje. Natomiast dobrodziejstwa powinny być cedzone stopniowo, ażeby poddani mogli w nich lepiej się rozsmakować" Autor Księcia nie próbuje udowodnić, iż religia chrześcijańska jest fałszywa. Nie operuje on kategoriami prawda-fałsz, nie interesuje go, czy chrześcijaństwo ma rację, czy nie. Tym, co zajmuje Machiavellego, są określone skutki społeczno-polityczne nauczania Kościoła. Krytyki wartości i zasad, jakie głosi Kościół, dokonuje autor Księcia poprzez zestawienie religii i moralności chrześcijańskiej z religią i moralnością pogańską. Różnice między nimi wydają się być dla Machiavellego zasadniczą przyczyną tego, że podczas gdy pogański Rzym był potęgą, chrześcijańskie Włochy są słabe i rozbite.

W kontekście historycznym: upadek porządku średniowiecznego, kryzys tradycyjnego ładu społ., poczucie braku stabilizacji, słabości więzi międzyludzkich. W dziedzinie gospodarczej: ograniczenie gospod. naturalnej na rzecz produkcji towarowej i handlu( bogacenie się). W dziedzinie organizacji społ.: podważenie sztywnego ładu społecznego, opartego na wyznaczonym przez urodzenie statusie, wzrost znaczenia indywidualnych zasług i zdolności, ułatwiony awans społeczny. W dziedzinie politycznej: uniezależnienie władzy świeckiej od religijnej,

• teoria oparta na zupełnie nowej w stosunku do średniowiecza tradycji odróżnienia racji politycznych od moralnych,

• brak dociekań, jakie postępowanie jest dobre, ważne jest: co zrobić, żeby osiągnąć zamierzony cel,

• jeśli działania mają prowadzić do zamierzonego skutku, muszą być dostosowane do okoliczności, w jakich zachodzą oraz do cech ludzi, na których są skierowane,

• możliwe jest odkrycie reguł działania społecznego, ponieważ okoliczności są powtarzalne, a cechy ludzkie stałe - zachowania ludzkie dają się przewidywać, jeśli mamy odpowiednią wiedzę( głównie historia),

• wizja społeczeństwa ujednostkowionego - jedyną więzią między ludźmi jest podleganie jednej władzy państwowej (istnieją tylko stosunki władca-poddani). Państwo to kreacja władcy - silnego i rozumnego na tyle, żeby narzucić innym swoją wolę. Lud byłby tylko zgromadzeniem ludzi, gdyby władza państwowa nie strzegła porządku. Im władza silniejsza, tym lepiej.

Luther (1483-1546)

Wyswobodził wiarę z jej ram instytucjonalnych (w których zamknęło ją średniowiecze)

- jednostka w swoich stosunkach z Bogiem nie potrzebuje urzędu; Kościół jest wspólnotą wiernych, a nie hierarchią kompetencji i stanowisk

- społeczeństwo może zatrzymać swą tożsamość bez podlegania jakiejkolwiek władzy, społeczeństwo może rozkwitać i wyrażać swoją tożsamość nie opierając się na zasadach hierarchii, być chrześcijaninem oznacza zajmowanie wyższego stanowiska od innych ludzi, ale równe stanowisku wszystkich innych chrześcijan (wyłącznie sfera wiary)

- religia wskazuje jednostkom drogę do zbawienia, ale nie dostarcza wzoru politycznej organizacji społ. świeckiego
Religijny egalitaryzm sprzyjał uznaniu potrzeby silnej władzy i nierówności w sprawach ziemi. Religia wskazywała jednostkom drogę do zbawienia, ale nie dostarczała wzoru politycznej organizacji społeczeństwa świeckiego. Po to stworzone zostało państwo.!

Kalwin (1509-1564)

Zajmował się problemem instytucjonalizacji wiary, władzy i udziału kościoła w życiu politycznym.

kalwinizm oparty przede wszystkim na predestynacji - losy człowiek z góry ustalone przez Boga

Ascetyczne życie - pracowanie i oszczędzanie; Dorabianie traktowano jako znak łaski, której udziela Bóg.
Losy ludzkie są z góry ustalone przez Boga.

- odrzucenie wolnej woli człowieka - z łaski danej przez Boga nie można zrezygnować, ani z własnej woli odrzucić

- ludzie od chwili urodzenia są przeznaczeni albo do zbawienia albo do potępienia

Hobbes (1588-1679)

Przedstawiciel doktryny prawo naturalnej, której rozważania o stanie naturalnym nie miały być odpowiedzią na pytanie o najwaczesniejszy stan ludzkości. (interesowały go założenia logiczne państwa. W teorii Hobbesa każde ograniczenie suwerenności władzy oznacza krok w stronę stanu natury.

Podstawową właściwością człowieka jest „stałe i nie znające spoczynku pragnienie coraz to większej mocy, które ustaje dopiero ze śmiercią”,

• stan natury - w stanie natury ludzie znajdują się kiedy nie istnieje państwo

• natura uczyniła wszystkich ludzi równymi sobie dot. to zarówno władz cielesnych i duchowych

• ludzie są sobie z natury nieprzyjaźni, ponieważ każdy z nich dąży do tych samych celów i chce tych samych dóbr, każdy człowiek dąży do samozachowania (stałe zaspokajanie potrzeb, dążenie do zachowania swojego życia), rozum podpowiada co zrobić, aby to samozachowanie osiągnąć,

• istnieją trzy przyczyny waśni między ludźmi: rywalizacja, nieufność, żądza władzy,

• człowiek obawia się, że utraci raz zdobyte dobro, że ktoś mu je odbierze, towarzyszy mu bezustanny strach i niebezpieczeństwo gwałtownej śmierci,

• stanem naturalnym ludzkości jest wojna każdego przeciwko wszystkim,

• podejmując umowę społeczną ludzie wyzwolili się ze stanu natury i zgodzili się żyć w ładzie i pokoju w ramach społeczeństwa podległego władzy rządu,

Stan naturalny odznaczał się brakiem jakichkolwiek więzi między jednostkami, odpowiada temu ujęcie człowieka z natury aspołecznego.

Prawo natury - przepis lub reguła ogólna, którą znajduje rozum i która zabrania czynić człowiekowi to co jest niszczące dla jego życia lub co odbiera mu środki zachowania życia.

Prawa natury (XX):

I - dążyć do pokoju i ten pokój utrzymywać, bronić samego siebie

II - gotowość zrezygnowania z tego uprawnienia do wszelkich rzeczy, które będzie uważał za konieczne dla zachowania pokoju i dla obrony własnej (jeśli inni też zrezygnują)

III - ludzie powinni wykonywać zawarte ugody (sprawiedliwość)

IV - wdzięczność: „Człowiek, który otrzymuje dobrodziejstwo od innego człowieka z prostej jego łaskawości, winien starać się iżby ten który go obdarował, nie miał zasadnego powodu, by żałować swej dobroci.”

Umowa społ.:

• dzięki umowie społecznej możliwe jest przejście od stanu natury do stanu społecznego,

• społeczeństwo nie może istnieć bez zgody wchodzących w jego skład jednostek,

• jednostki są z natury wolne i równe, więc tylko jakieś porozumienie między nimi może tłumaczyć ograniczenia i zależności charakterystyczne dla stanu społecznego,

• w zamian za ograniczenia jednostki otrzymują bezpieczeństwo i możliwość rozsądnego korzystania a naturalnych uprawnień,

• społeczeństwo jest stowarzyszeniem tworzonym świadomie przez jednostki dla zaspokojenia potrzeb i osiągnięcia celów,

• idea kontraktu rządowego - dominowała w średniowieczu, umowa między rządzonymi a rządzącymi co do ich wzajemnych zobowiązań,

• idea właściwej umowy społecznej - w czasach nowożytnych, w wyniku wzrostu indywidualizmu umowa była zawierana między członkami społeczeństwa co do zasad jego organizacji.

• akt tworzenia władzy politycznej jest nieodwołalny, zgoda jednostek na powołanie suwerena to akt jednorazowy, który nie wymaga odnawiania bez względu na czyny suwerena, władza suwerena jest nieograniczona i dzięki temu możliwe jest istnienie społeczeństwa, niemożliwy jest bunt przeciw suwerenowi,

• suweren to jedyny człowiek pozostający w stanie natury, jest wynikiem umowy społecznej, ale nie jest jej stroną,

• Hobbes daje teoretyczne uprawomocnienie absolutyzmu,

• umowa społeczna jako akt zawiązania społeczeństwa przez izolowane do tej pory jednostki.

Locke (1632-1704)

Również zajmował się doktryną prawonaturalną.
Według niego tym co chroni ludzi przed powrotem do stanu naturalnego jest społeczeństwo obywatelskie, a nie władza absolutna, ponieważ w jego opinii odtwarza ona w pewnym sensie stan naturalny.
Locke reprezentował drugi typ koncepcji stanu naturalnego : w przeciwieństwie do Hobbesa nie wykluczył on w hipotetycznym stanie natury dość rozwiniętych stosunków społecznych przesuwając granicę między stanem w pełni społecznym tj. społeczeństwem obywatelskim od punktu powstania politycznych gwarancji stosunków społecznych, spontanicznie ukształtowanych dużo wcześniej na podstawie zasad prawa naturalnego.

Antropologia indywidualistyczna zakładająca że człowiek jest istotą społeczną, a interesy jednostek są w jakieś mierze zbieżne. Wg. Lockea człowiek w stanie naturalnym interesuje się drugim człowiekiem nie tylko w sensie przedmiotu, ale jako podobną do siebie istotę z którą można nawiązać korzystną dla obu stron współpracę.

Człowiek walczy o przetrwanie nie z innym człowiekiem, ale z przyrodą którą opanowuje dzięki pracy w rezultacie stan naturalny nie musi być stanem wojny, lecz może być stanem pokoju, dobrej woli, wzajemnej pomocy i zachowania.

Stan naturalny wg. Lockea nie był stanem całkowitego odosobnienia jednostki. Był to stan społeczny - mniej doskonały od społ obyw. Ale umożliwiający współpracę między ludźmi i pewną ochronę ich życia, własności i majątku.

Władza zostaje powołana przez już istniejącą zbiorowość do wykonywania określonych zadań, z którymi ona sama sobie nie radzi. Jeżeli władza nie wywiązuję się z powierzonych obowiązków i staje się ona szkodliwa dla obywateli, zbiorowość ma prawo się zbuntować i powołać inny rząd.

---