Geneza podatków:

„Podatki są tak stare jak państwo” Stiglitz

Biblia głosi że 1/10 dziesięcinę trzeba odłożyć w celach redystrybucji i dla wspierania duchowieństwa.

Księga przysłów poucza „Król umacnia kraj sprawiedliwością a niszczy go uciskiem podatkowym”

Księga kapłańska zawiera zapis: „nie będziesz stronniczy na korzyść ubogiego, ani nie będziesz miał względów dla bogatego” - równe opodatkowanie jednych i drugich (podatek liniowy).

Jan Paweł II Centessimus Omus w encyklice przestrzegał „interweniując bezpośrednio i pozbawiając społeczeństwo odpowiedzialności, państwo opiekuńcze powoduje utratę ludzkich energii i przesadny wzrost publicznych struktur, których - przy ogromnych kosztach - raczej dominuje logika biurokratyczna. Człowiek powinien być traktowany jak osoba odpowiedzialna a nie jak bezbronne dziecię. Ekonomiści słusznie zauważają , że zasiłki zapomogi inne działania opiekuńcze państwa uzależniają, jak używki bądź narkotyki.” Papież Leon XIII w encyklice Rerum Novarum a 1893 roku głosił że wysokie podatki to zamach na święte prawo własności w Pierwszej Księdze Samuela jest przestroga „oto jest prawo króla mającego nad wami panować: synów waszych będzie on brał do swego rydwanu i swych koni aby biegali przed jego rydwanem. [...] Córki wasze zabierze do przyrządzania wonności oraz na kucharki i piekarki. Zabierze również zabierze również najlepsze wasze ziemie uprawne winnice i sady oliwkowe, a podaruje je swoim sługom. Zasiewy wasze i winnice obciąży dziesięciną i odda je swoim dworzanom i sługom. [...] Nałoży dziesięcinę na trzodę waszą wy zaś będziecie jego sługami. Będziecie sami narzekali na króla którego sobie wybierzecie, ale Pan was wtedy nie wysłucha”. Warto zwrócić uwagę, że przy tak trafnej wizji autor nie wyobraża podatku wyższego niż dziesięcina i to właśnie z tamtych czasów pochodzą słowa Jezusa aby oddać cesarzowi co cesarskie.

Na podatników nakładane są różnorodne podatki. Obecnie można je podzielić na dwie szerokie kategorie: podatki bezpośrednie nakładane na osoby fizyczne i przedsiębiorstwa oraz podatki pośrednie płacone od wielu dóbr publicznych. Podatki pośrednie cechuje przerzucalność, będąca skutkiem rozszczepienia osoby podatnika formalnego od osoby podatnika rzeczywistego. Podatnik formalny ma obowiązek zapłacenia podatku. Podatnik rzeczywisty ponosi ciężar ekonomiczny podatku, ponieważ skutek pobrania podatku następuje uszczuplenie jego zasobów np. sprzedawca jest podatnikiem formalnym zapłacony podatek dolicza (w całości lub części) zależnie od elastyczności cenowej i dochodowej popytu) do ceny towaru lub usługi przerzucając w ten sposób ciężar podatku na nabywcę. W Polsce występują 3 podatki pośrednie:

a) podatek od tworów i usług VAT

b) akcyza

c) podatek od gier.

Stiglizt wśród podatków pośrednich wymienia także cła od dóbr importowanych.

Pięć pożądanych cech systemu podatkowego.

„podatki są nieuchronnie dolegliwe”, dlatego konstrukcja systemu podatkowego zawsze jest przedmiotem kontrowersji. Większość podatników znajduje szereg argumentów przemawiających za zmniejszeniem własnych obciążeń podatkowych jednocześnie często wskazuje, że inni powinni płacić więcej. Nie tylko jest ważna wielkość obciążenia ale także natura tych obciążeń.

Do pożądanych cech systemu podatkowego zalicza się następujące:

-po I efektywność ekonomiczna - system podatkowy nie powinien kolidować z efektywna alokacją zasobów;

-po II prostota administracyjna - system podatkowy powinien być względnie prosty i względnie tani w zarządzaniu;

-po III elastyczność - system podatkowy powinien być w stanie łatwo reagować w niektórych przypadkach wręcz automatycznie na zmiany warunków gospodarowania;

-po IV odpowiedzialność polityczna która wymaga aby system podatkowy był tak skonstruowany aby podatnicy mogli sprawdzić ile płacą i ocenić w jakim stopniu system ten odzwierciedla ich preferencje;

-po V sprawiedliwość a mianowicie system podatkowy powinien sprawiedliwe traktować różne jednostki.

Efektywność ekonomiczna, równowaga ekonomiczna w senesie Paret'o oznacza sytuacje w której dobrostan żadnej osoby nie może się poprawić bez pogorszenia sytuacji kogoś innego (wszyscy mają to na co ich stać w tym momencie, ta równowaga nie jest stała przez cały czas tworzą się dopasowania)

Podatki w większości prowadzą do zmiany cen względnych zmienne sygnały cenowe w konsekwencji powodują zmianę alokacji zasobów, stałe zainteresowanie ekonomistów skupia się na stopniu w jakim system podatkowy zniechęca do oszczędzania i do pracy, a także wpływa na inne decyzje dotyczące konsumpcji i produkcji np.: w Stanach Zjednoczonych występuje powszechne przekonanie, że duża liczba drogich ras koni wynika z istnienia luki w przepisach podatkowych, występowały też korzystne przepisy dotyczące amortyzacji ścian przenośnych w budynkach bo te pozwalają na bardziej elastyczną aranżacje wnętrz (dają jednak słabszą izolację akustyczna) i dlatego biurowce budowano ze ścianami przenośnymi nawet jeżeli nie było zamiaru przesuwania tych ścian.

Podatki mają też skutki behawioralne np.: małżeństwa są mniej korzystnie opodatkowane niż osoby samotne ponieważ liczy się łączny dochód, a podatek jest progresywny. opodatkowanie zaś uznaje za małżeństwo w ciągu całego roku nawet jeżeli ślub jest zawarty 31 grudnia można zatem uzmysłowić ze podatki rzutują w pewnym zakresie na wyznaczanie daty ślubu bądź rozwodu. Podatki mogą też wpływać na formę transakcji, której przedmiot w istocie nie różni się przy różnych formach np. pracodawca może dąć pracownikowi pieniądze na ubezpieczenie lub może sam go ubezpieczyć w pierwszym przypadku pracownik otrzyma dochód podlegający opodatkowaniu, w drugim otrzyma analogiczną korzyść nieopodatkowaną. Podatki powodują też skutki organizacyjne np.: w spółce mającej osobowość prawną podatki występują dwukrotnie: raz od zysku spółki drugi raz od dywidendy wypłacanej udziałowcom; w spółce osobowej zysk jest dzielony i tylko wspólnik jest obciążany podatkiem. Podatki mogą też wpływać na powstawanie rodzin jak i na podział dobrobytu w obrębie rodziny.

Ekonomiczne skutki podatku są zatem następujące:

-po I behawioralne:

a) wpływ na pracę, wykształcenie, emeryturę;

b) wpływ na oszczędności, inwestycje, podejmowanie ryzyka (odsetki od lokat bankowych są opodatkowane tzw. podatkiem Belki, który wprowadził podatek od oszczędności kapitałowych)

c) wpływ na podejmowanie działań zmierzających do unikania podatków a nie do bogacenia się;

d) wpływ na decyzje o terminie ślubu i rozwodu;

-po II skutki finansowe:

a) wpływ na wysokość dodatków do płac;

b) wpływ na strukturę finansowa przedsiębiorstw;

-po III skutki organizacyjne:

a) wpływ na decyzje o wyborze formy spółki kapitałowej bądź innych form organizacyjnych przedsiębiorstw;

b) przeplatanie się ze skutkami finansowymi (banki kontra ubezpieczenia i kontra inne formy finansowania);

-po IV skutki w sferze równowagi ogólnej:

a) często ważne są skutki pośrednie zwłaszcza przy podatkach o szerokiej podstawie tj podatek od cła i odsetek

-po V skutki ogłoszenia informacji:

a) przyszłe podatki od aktywów zastają „skapitalizowane” w cenie aktywów już w chwili ogłoszenia informacji o zamiarze ich wprowadzenia.

W aspekcie ekonomicznym wymienia się tez podatki korekcyjne poprawiające efektywność alokacji zasobów i ograniczające pewne niesprawności rynku. Wszystkie podatki oddziałują na zachowanie zmniejszając sile nabywczą konsumentów i przedsiębiorstw, mogą tez powodować zniekształcenia działalności np.: kiedy dla uniknięcia podatku ludzie ograniczają czas pracy, to może też dotyczyć świadczeń socjalnych.

Występujące podatki zryczałtowane są podatkami stałymi i raczej nie oddziałują na zachowanie poszczególnych osób; „raczej” ponieważ w polskim prawie podatkowym często są zmieniane granice stosowania ryczałtów.

Podatki korekcyjne np. jeżeli są związane z zanieczyszczeniem środowiska to ograniczają ujemne efekty wewnętrzne zwiększając jednocześnie dochody budżetowe i poprawiają efektywność ekonomiczną.

Koszty administracyjne wynikają z administrowania systemem podatkowym, są to koszty bezpośrednie jak np. koszt dotarcia do urzędu skarbowego i koszt pośredni jak np. czas potrzebny na wypełnianie formularzy podatkowych, koszt przechowywania dokumentów podatkowych, czy koszt usług księgowych i doradztwa podatkowego.

Koszty administracyjne zależą od wielu czynników:

-po I jest to rodzaj i ilość niezbędnej dokumentacji;

-po II jest to złożoność systemu podatkowego;

-po III niektóre podatki kosztują więcej i administrowanie nimi sprawia ze wpływy z podatków nie różnią się znacząco od kosztów administrowania np. podatek od kapitału uważany jest za kosztowniejszy niż podatek od pracy. Podatek od kapitału jest trudniejszy do ujęcia bo relatywnie trudniej jest rozróżnić wycofywany kapitał od dywidendy z tego kapitał.

Następną cechą dobrego systemu podatkowego była elastyczność, zmieniające się warunki gospodarowania wymagają zmiany stawek, automatycznie zachodzi to w przypadku stosowania podatku progresywnego, bo niższe dochody przy recesji sprawiają, że nie sięgają one górnych progów progresji. Odpowiedzialność polityczna oznacza, że państwo nie powinno wykorzystywać nieświadomości obywateli. Podatki powinny być przejrzyste, tzn. ich ciężar powinien być jasno określony. Obecnie zwiększa się znaczenie podatków od sprzedaży ponieważ są one mniej zauważalne aniżeli podatki dochodowe. Podatek dochodowy od przedsiębiorstw nie jest w pełni przejrzysty, bo politycy mogą utrzymywać ze płci go anonimowa spółka, w rzeczywistości ciężar tego podatku ponoszą zarówno akcjonariusze jaki i pracownicy oraz klienci.

Sprawiedliwość

Istnieją dwie koncepcje sprawiedliwości w aspekcie równości a mianowicie sprawiedliwość pozioma i sprawiedliwość pionowa.

Sprawiedliwość pozioma występuje wtedy, kiedy jednostki będące identycznymi pod wszystkimi istotnymi względami są traktowane tak samo. System podatkowy nie może więc dyskryminować osób ze względu na płeć kolor skóry czy wyznanie, bo nie są to względy istotne dla systemu podatkowego, wydaje się więc ze idea sprawiedliwości poziomej jest wystarczająco jasna jednak wątpliwości dotyczą dwóch stwierdzeń, mianowicie co to znaczy że jednostki są identyczne i co to znaczy że mają być traktowane tak samo. Sprawiedliwość pozioma to traktowanie jednakowych osób tak samo

Sprawiedliwość pionowa oznacza, że niektóre jednostki jeżeli są w stanie płacić większe podatki to powinny to robić. W literaturze występuje stwierdzenie „pierwszeństwo zdolnym zapłacić” w tym jednak przypadku są trzy problemu:

-po I kogo powinny dotyczyć wyższe stawki;

-po II jak sformułować odpowiednie przepisy;

-po III o ile więcej wskazane osoby powinny płacić;

Ważny jest wybór podstawy opodatkowania, powszechnie przeważa pogląd ze jeżeli podstawą opodatkowania jest dochód to stawki podatkowe powinny być progresywne. Krytycy zwracają uwagę że dochód odpowiada wkładowi, jaki jednostka wnosi na rzecz społeczeństwa i zapewne sprawiedliwszym rozwiązaniem byłoby przyjęcie za podstawę nie tego co jednostka wnosi a tego co otrzymuje. Zatem być może słuszniejsze byłoby opodatkowanie konsumpcji. Dochód od konsumpcji różni się wielkością oszczędności. Kolejną kwestią jest zatem opodatkowanie bądź nie dochodów z oszczędności takich jak odsetki, dywidendy czy zyski kapitałowe. W każdym przypadku istotne jest też wybór odpowiedniej jednostki czasu w przepisach podatkowych, mówiąc prościej istotny jest rozróżnienie między dochodem bieżącym a dochodem z okresu całego życia zawodowego. Zarówno przy sprawiedliwości poziomej i pionowej wskazane było by uwzględnienie różnych warunków w jakich znajdują się poszczególni podatnicy:

I warunek dotyczy: zdrowia a ściślej wydatków na leczenie.

II warunek dotyczy: małżeństwa, badania socjologiczne wskazują że żonaci mężczyźni żyją dłużej i cieszą się na ogół lepszym zdrowiem, wynikało by więc, że żonaty osiągający porównywalny dochód jak kawaler znajduje się w lepszej sytuacji od kawalera, czy zatem zgodnie z zasadą sprawiedliwości żonaty powinien płacić wyższe podatki;

III warunek dotyczy: traktowania dzieci przez prawo podatkowe. Najczęściej małżeństwa mające dzieci nie zamieniły by się rolami z małżeństwami bezdzietnymi, bo są w lepszej sytuacji, ale najczęściej płacą podatki niższe. Przepisy podatkowe uznają bowiem że mając dzieci ponoszą większe wydatki a to obniża ich zdolność do płacenia podatków.

Reasumując chociaż zasady sprawiedliwości poziomej i pionowej wydają się „rozsądne” to jednak przy konstruowaniu systemu podatkowego nie na wiele się przydają. Przy podejściu do sprawiedliwości trudne jest dookreślenia jakie różnice są istotne w przypadku sprawiedliwości poziomej oraz jakie osoby i o ile większe powinny płacić podatki przy sprawiedliwości pionowej.

Do zasadniczych pytań w gestii sprawiedliwości należą:

-po I co powinno być podstawą opodatkowania;

-po II jak zmierzyć „zdolność do zapłaty”, „uzyskane korzyści” lub „dobrobyt ekonomiczny”;

-po III o ile więcej powinni płacić Ci których sytuacja została uznana za lepszą.

Najczęściej stosowaną podstawą opodatkowania jest dochód, który jednak nie jest doskonałym miernikiem ani „zdolności do zapłaty” ani „dobrobytu ekonomicznego”:

• Dochód nie jest dobrym miernikiem zdolności do zapłaty,

• Bardziej „sprawiedliwą” podstawią opodatkowania może być konsumpcja mierząca co jednostka otrzymuje od społeczeństwa a nie to co daje dla społeczeństwa jak w przypadku dochodów.

• Konsumpcja w okresie całego życia jest równoważna strumieniowi dochodów osiąganego w całym życiu. Dochód z całego życia jest sprawiedliwszą podstawą opodatkowania niż dochód roczny, bo lepiej mierzy całkowita zdolność do zapłaty niż dobrobyt jednostki.

• Jednak dochód czy konsumpcja z całego życia też nie byłyby sprawiedliwymi podstawami dyskryminują bowiem jednostki decydujące się na ciężką prace kosztem czasu wolnego.

• Opodatkowanie odwołujące się do korzyści napotkałoby bariery w postaci trudnego pomiaru korzyści zwłaszcza jeśli chodzi o korzyści osiągane z dóbr publicznych.

• Jak należałoby korygować podstawę opodatkowania aby sprawiedliwości stało się zadość ze względu na stan zdrowia status rodzinny, czy liczbę posiadanych dzieci.

W ekonomii zamiarem rozwoju przyjmuje się wzrost PKB oraz zmniejszenie zróżnicowania między grupami społecznymi, nie zawsze zatem zdecydowanie przeważa pogląd o opodatkowaniu efektywnym w rozumieniu Paret'a kiedy w niczyjej sytuacji nie można poprawić bez pogorszenia sytuacji kogoś innego. System podatkowy efektywnie w rozumieniu Paret'a maksymalizuje sumę użyteczności dla wszystkich jednostek. Krańcowa strata użyteczności z każdego dolara dochodów podatkowych powinna być jednakowa dla wszystkich jednostek. Jest też pogląd, że należałoby maksymalizować użyteczność dla jednostek znajdujących się w najgorszej sytuacji życiowej. Zróżnicowanie dochodów może stać sie na przykład źródłem napięć społecznych nierówność w dostępie do dóbr prowadzi wielu sytuacjach do naruszenia równowago władzy politycznej.

---