Konformizm - w psychologii społecznej oraz jako mechanizm obronny to zmiana zachowania na skutek rzeczywistego, bądź wyobrażonego wpływu innych ludzi. Bezkrytyczne, nadmierne podporządkowanie się wartościom, poglądom, zasadom i normom postępowania obowiązującym w danej grupie społecznej. Jako przeciwieństwo zachowania konformistycznego podawany jest najczęściej nonkonformizm.
Przykłady zachowania konformisty:
1) Grupka młodzieży namawia kolegę do kradzieży, lecz on nie chce tego zrobić, gdyż się naraża. Informują go, że jeśli tego nie zrobi zostanie wyodrębnieony z ich grupy. Młodzik postanawia się do tego odpuścić, ponieważ brak mu odwagi się postawić.
2) Grupa motocyklistów wybrała trasę zjazdową z Londynu do Paryża, a jednemu to nie pasuję. Ulega większośći grupy, bo nie ma własnego zdania i postanawia z nimi pojechać z wielką niechecią.
3) W kręgu satanistów obowiązkowe są nacięcia na skórze żyletką. Młody ochotnik wstępujący do tego kręgu boi się i ma wątpliwośći, żeby tego dokonać, lecz takie są u nich zasady i się do nich podpąrzydkowywuje i postanawia to zrobić.
Młody człowiek korzysta z wzorów, jakie oferuje mu epoka i które są aprobowane przez społeczeństwo lub też w sposób jawny bądź ukryty odrzucane. Nie oznacza to jednak, że musi je przyjąć takimi, jakie są. "Ich użyteczność zależy od sposobu, w jaki równocześnie spełniają one wymagania organizmu w okresie dojrzewania oraz pragnienia ego osiągnięcia syntezy". Społeczeństwo wysuwa więc pewne propozycje, z których można skorzystać lub nie.
Sprzeciw wobec takiej form podporządkowania młodzież wyraża w różny sposób, zaznaczając przy tym silne dążenie do autonomii. W tym dążeniu można jednak zaobserwować pewien paradoks, który polega na zmierzaniu w kierunku autonomii poprzez zachowania konformistyczne wobec grupy rówieśniczej, w jakiej dana osoba funkcjonuje. Podobny sposób ubioru, porozumiewania się i zachowania świadczy o silnej identyfikacji z rówieśnikami, która nie jest niczym innym jak konformizmem. Do pewnego stopnia jest to pozytywna strona tego zjawiska, ponieważ pozwala na pewne eksperymentowanie na rolach, w które wciela się młoda jednostka, co pozwala jej na nieustanne poszukiwanie własnej tożsamości. Istnieje jednak niebezpieczeństwo zbyt silnej identyfikacji, zubażającej wartość własnej osobowości, co może spowodować jej zaburzenia w postaci dyfuzji tożsamości bądź przyjęcia tożsamości negatywnej.
Obecnie światem rządzi moda na kulturę amerykańską, bez jej zrozumienia i próby wniknięcia w jej korzenie, oraz nastawienie na osiągnięcie sukcesu za wszelką cenę. Taki kontekst przestrzeni życiowej dorastającej osoby powoduje chaos, ponieważ ciąg płynących z otoczenia, często sprzecznych impulsów nie pozwala na zatrzymanie i chwilę refleksji nad wartościami (a może nawet pseudowartościami) współczesnej cywilizacji, które w tym krytycznym okresie zostaną wbudowane do własnego systemu zasad i stworzą indywidualną hierarchię wartości.
Na zachowania konformistyczne przede wszystkim ma wpływ ukształtowana w toku socjalizacji osobowość jednostki, lecz również typ relacji społecznych, w których jednostka uczestniczy, struktura grupy, istniejący w niej system aksjonormatywny czy rodzaj zadania które realizuje jednostka w grupie, sposób sankcjonowania działań czy formy kontroli społecznej. Na jednostkę jest wywierana silniejsza presja wobec zachowań konformistycznych w grupach, które próbują kontrolować większą część jej życia, w szczególności są to wymieniane przez Ervinga Goffmana instytucje totalne.
Osobowości autorytarne i związane z nimi zachowania konformistyczne występują częściej w społeczeństwach, w których dominuje władza totalitarna, w społeczeństwach demokratycznych częściej tolerowane są odstępstwa od konformizmu.Opisuje się różne poziomy głębokości konformizmu:
Uleganie. Gdy istnieje wyraźny konflikt między przekonaniem jednostki a presją grupy, w wyniku którego jednostka podporządkowuje się grupie, to ulega. Uleganie pojawia się jedynie wtedy, gdy grupa nacisku jest fizycznie obecna. Gdy grupa znika, jednostka wraca do swoich uprzednich przekonań czy zachowań. Motywem takiego zachowania jest zwykle lęk przed odrzuceniem przez grupę lub lęk przed karą. Nie kradnę bo mnie złapią lub uznają za złodzieja.
Identyfikacja Gdy jednostce zależy aby być podobnym do jakiejś grupy lub jakiejś osoby (jednostka identyfikuje się z tą grupą), to jej zachowania dopasowują się do wyobrażeń o tej jednostce. Na przykład zależy mi na tym aby mnie oceniano jako osobę inteligentną - zachowuję się tak jak wyobrażam sobie, że zachowuje się osoba inteligentna. Identyfikacja jest głębszą formą konformizmu, dopasowanie do grupy pojawia się bowiem nawet przy fizycznej nieobecności grupy. Nie kradnę, bo inteligentne osoby nie kradną. Gdy grupa zmienia swoje zdanie, ja także je zmieniam.
Motywy konformizmu
Pragnienie posiadania racji. W niektórych sytuacjach ludzie nie wiedzą jakie zachowania są słuszne. Naśladują więc innych, przyjmując, że skoro ktoś postępuje w dany sposób, to znaczy, że tak należy zrobić. Na przykład: skoro wszyscy stoją przed przejazdem kolejowym, mimo, że nic nie jedzie, to znaczy, że należy stać z jakiegoś powodu. (Szerzej: Konformizm informacyjny).
Czynniki związane ze skłonnością do ulegania
W pewnych warunkach jest bardziej prawdopodobne, że jednostka będzie podporządkowywać się grupie. Dzieje się tak gdy:
W danej sytuacji osoba ma duże poczucie niepewności.
Dana osoba ma niską samoocenę
Grupa składa się ze specjalistów
Grupa jest duża (wg. E. Aronsona - gdy istnieje jednomyślność to tendencja do podporządkowania się naciskowi grupy jest mniej więcej tak samo wielka wtedy, gdy jednomyślna większość składa się z trzech osób jak i wtedy gdy składa się z szesnastu osób)
Grupa jest jednomyślna
Jednostce zależy na uczestniczeniu w grupie.
Jednostka nie ma sprzymierzeńców (choćby wyobrażonych).
Uleganie dotyczy zachowania w odległej przyszłości, a nie tu i teraz
Jednostka nie ma poczucia kompetencji odnośnie danego zadania (wie, że się na tym nie zna)
Jednostka ma słabą pozycję w grupie i jednocześnie zależy jej na uczestniczeniu w grupie
W grupie istnieje poczucie zagrożenia zewnętrznego.
Badania z lat 60. XX wieku sugerowały, że kobiety mają większą skłonność do ulegania. Współczesne badania nie potwierdzają tego.
Ludzie dostosowują się z obawy przed karą (lub w celu uzyskania nagrody) albo w sytuacji, gdy zachowanie innych jest dla nas wskazówką oczekiwanego przez daną grupę zachowania.
Rozwój społeczny oznacza nabywanie umiejętności zachowania się zgodnie ze społecznymi oczekiwaniami, a więc między innymi kształtowanie się postawy konformistycznej. Stawanie się istotą uspołecznioną opiera się na trzech powiązanych ze sobą procesach socjalizacji.
Począwszy od 7 roku życia naciski grupy stają się ważniejsze, a jej wpływ zwykle silniejszy od wpływu nauczycieli, czy rodziców. Wiąże się to z pragnieniem dziecka, aby być akceptowanym przez grupę. W tym wieku można zaobserwować u dzieci wysoki stopień konformizmu. Istotną rolę w tej fazie odgrywa wrażliwość dziecka na aprobatę i dezaprobatę społeczną. Pragnąc towarzystwa innych dzieci, pragną również aprobaty dla swego sposobu ubierania się, mówienia i zachowania. Jeśli powstaje konflikt między standardami obowiązującymi w domu, w szkole i w grupie, dzieci bez wahania wybiorą grupę rówieśniczą. Pragnienie uwagi i aprobaty jest związane z poczuciem niepewności i nieadekwatności, jak również, z takimi cechami jak nieśmiałość zazdrość, zmienność nastrojów. Im bardziej dzieci są pewne siebie, tym mniejsze prawdopodobieństwo, że zechcą pozbyć się własnych zainteresowań i potrzeb, na rzecz grupowych.
Nonkonformizm, czyli niedostosowywanie się może być równie niebezpieczny dla prawidłowego przebiegu rozwoju społecznego. Dzieci, które nie potrafią lub nie chcą się dostosować będą uważane za tzw. wyrzutków społeczeństwa.. Za przyczyny nonkonformizmu u dzieci uznaje się brak motywacji do dostosowywania się, a także brak wiedzy na temat tego, czego grupa od nich oczekuje. Jeśli dziecko bardziej ceni sobie indywidualizm niż wartości płynące z przynależności do grupy w jego zachowaniu również będzie przeważać nonkonformizm.
Jaki są źródła (przyczyny) indywidualne i społeczne konformistycznych zachowań jednostki wobec nacisków grupy? ¨ uleganie grupie przez niechęć do przeciwstawienia się ¨"pójście za tłumem” mimo przekonania, że nasze własne oceny były słuszne ¨ brak pewności siebie i zaufania do siebie - może jednak oni mają rację? ¨ przekonanie o tym, że grupa miała słuszność i my też postąpiliśmy słusznie ¨ zachowanie innych przekonało jednostkę, że jej pierwotna ocena była błędna ¨ jednostka może chcieć uniknąć kary, takiej jak odrzucenie czy wyśmianie przez grupę lub uzyskać nagrodę w postaci przyjaźni czy akceptacji ze strony grupy
Wymień czynniki (indywidualne i sytuacyjne) zwiększające tendencje konformistyczne u jednostki.
Czynniki indywidualne decydujące o konformizmie: ¨ cechy jednostki, samoocena (niskie mniemanie o sobie zwiększa uległość na nacisk grupy), osobowość (np. osobowość autorytarna potrzebuje wodza, którego będzie naśladować, i któremu się podporządkuje) ¨ pozycja socjometryczna (czy jest lubiany przez grupę, czy inni chcą z nim współpracować), osoba o ustalonej pozycji w grupie łatwiej wyraża poglądy odmienne, ci, którzy są oceniani umiarkowanie, a chcą należeć do grupy, zachowują się konformistycznie, ¨ grupa odniesienia (jeżeli ich cenię, chcę z nimi być, to ich sposób myślenia jest dla mnie ważny; jeżeli w grupie są ludzie podobni do mnie - szybciej im ulegnę, podobnie jeśli te osoby są specjalistami w tej dziedzinie) ¨ potrzeba nie wyróżniania się
Czynniki sytuacyjne decydujące o konformizmie: § jednomyślność opinii większości (najgorszy układ 3 przeciw 1) § skład grupy (j/w) § znalezienie się w sytuacji, w której nie wiemy jak się zachować; sytuacji niejasnej, kryzysowej - pojawia się konformizm informacyjny: inni udzielają nam informacji; później w podobnych okolicznościach powtarzamy wyuczone zachowanie, jeżeli do tego czasu ktoś nam nie udowodni, że było niesłuszne
Aby zobaczyć przykłady konformizmu społecznego musimy więc oderwać się na chwilę od Ziemi i poobserwować Homo sapiens z pewnej wysokości.
Przeprowadźmy mały eksperyment: wyobraźmy siebie jako kosmitę przylatującego gdzieś z okolic Mgławicy Kraba. Co widzimy? W okolicy miejsca lądowania znajdują się identyczne kwadratowe pudełka budowane i urządzone na zasadzie: chcę mieć wszystko takie, jakie ma inny Homo sapiens. Ludzie chodzą ubrani w formy jakie dyktuje MODA. Zmieniające się okresowo długości spódnic nie są bynajmniej podyktowane zmianami klimatu ale... no właśnie czym?
Mniej więcej połowa mieszkańców identycznych miast wiesza sobie na szyjach identyczne wydłużone przedmioty, służące do... nazywane krawatami. Zachowywanie identycznych rodzin cechuje niezmienna TRADYCJA, zmuszająca do zachowań jak najbardziej nonsensownych z punktu widzenia aktualnej sytuacji. Dalej? Chcąc przeżyć muszę przestać- nonkonformiści nie są lubiani we własnym kraju.
Gdy rzeczywistość staje się zbyt skomplikowana, gdy nie bardzo wiemy jak się zachować, gdy stykamy się z danym typem sytuacji po raz pierwszy- zachowanie innych stanowi dla nas cenną wskazówkę.
Nawet największy nonkonformista nie jeździ lewą stroną jezdni w krajach o ruchu prawostronnym tylko dlatego, że robią tak wszyscy. Nawet największy nonkonformista przestrzega pewnego kanonu praw, które ocenił jako słuszne gdyż... jakiś autorytet powiedział mu, że tak należy czynić.
Jak ocenić konformizm- czy jest rzeczą złą, czy dobrą? -zadałem to pytanie grupie studentów na ćwiczeniach z psychologii. Tak nie można, zagrzmiał chór oburzonych głosów! Chcesz wszystko określić jako dobre lub złe a przecież to zależy..
Organizacja idealnie konformistyczna, której członkowie są jednomyślni i żaden nie ośmiela się otwarcie przedstawić swoich poglądów jest nie tyle sytuacją niemożliwą, co niepożądaną. Nadmierny konformizm uniemożliwia dostrzeżenie błędnych sposobów działania i nie chroni przed skutkami podjęcia błędnych decyzji. Może prowadzić do syndromu grupowego myślenia, kiedy to pracownicy jednogłośnie bez rozważenia odmiennych punktów widzenia wybierają niewłaściwy sposób działania.
Ponadto, organizacje o autokratycznym stylu zarządzania przygotowują swych członków do posłusznego wypełniania poleceń i nie uczą ich, jak mogliby samodzielnie działać. Zabijają w nich własną inicjatywę i pomysłowość. A w sytuacjach kryzysowych, gdy normy, na których opiera się zespół, przestają być funkcjonalne, brak inwencji i konformizm wobec przestarzałych reguł może utrudniać wprowadzenie zmian.