RODZINA JAKO KOMPONENT ŚRODOWISKA WYCHOWAWCZEGO
Pojęcie rodziny.
Rodzina to mała grupa pierwotna złożona z osób, które łączy stosunek małżeński i rodzicielski oraz silna więź międzyosobnicza. W tym wypadku chodzi tu o stosunek rodzicielski w szerokim, społeczno-prawnym rozumieniu tego terminu, umacniany z reguły prawem naturalnym, obyczajami i kontekstem kulturowym (J. Szczepański).
Typologia rodzin według Davida Fielda:
Rodzina związków (typ zdrowej rodziny):
- członków łączą bardzo silne więzi uczuciowe i emocjonalne
- indywidualność członków rodziny
- władza w rękach rodziców
- rodzice wspólnie uzgadniają metody wychowawcze i wprowadzają je w formie zasad
- poszanowanie praw i uczuć dzieci przez rodziców i rodziców przez dzieci
- osobisty rozwój rodziców przy jednoczesnym oddaniu się dzieciom
- rodzice wyznaczają zdrowe, elastyczne granice
- dzieci mają pełne poczucie bezpieczeństwa i czują miłość rodziców
- nie stosuje się manipulacji w rodzinie
- współpraca i współdziałanie pomiędzy członkami rodziny
- prawidłowa komunikacja w rodzinie.
Rodzina władzy:
- dokładnie zarysowana struktura rodziny
- przewaga jednego małżonka
- brak głębszych więzi
- surowość przy jednoczesnym zaspokajaniu potrzeb
- konflikty tworzone przez każde odstępstwo od podporządkowania się
- precyzyjność sformułowań zadań
- znaczenie mają tylko sukcesy
- dzieciom brakuje bliskiego życia z drugą osobą
- rodzice nie wpuszczają dzieci do swojego świata
- brak pochwał ze strony rodziców skierowanych do dzieci, częste wytykanie błędów
- relacje rodziców są na zasadzie obowiązku, nie ma okazywania uczuć.
Rodzina nadopiekuńcza:
- wrażliwość na punkcie uczuć, które nie zawsze są okazywane
- panuje dużo lęku
- rezygnacja członków z własnej indywidualności
- lojalność i przywiązanie do świąt
- stabilna relacja małżeńska
- małżonkowie realizują swoje potrzeby, czasem rezygnują z czegoś na rzecz partnera
- cała organizacja rodziny skupia się wokół dzieci
- dziecko jest rozpieszczone, nadwrażliwe, nie przygotowane do życia
- manipulacja rodzicami przez dzieci
- rodzice pozbawieni są umiejętności odmawiania dzieciom.
Rodzina chaotyczna:
- brak jakichkolwiek więzi
- zła organizacja
- wewnętrzne rozdarcie
- konfliktowość członków rodziny
- skupianie się na własnych problemach
- atmosfera napięcia między członkami
- rodzice rozładowują swoje emocje na dzieciach
- dzieci czują się samotne i porzucone
- dzieci z takich rodzin w swoim późniejszym życiu często powielają błędy rodziców.
Rodzina uwikłana (nadmiernie uzależniona):
- zaburzone więzi w rodzinie
- członkowie okazują sztuczną wdzięczność
- dzieci z tych domów rzadko zakładają rodziny
- napięta atmosfera
- pojedynczy członkowie rodziny czują się słabi, tylko razem czują się mocni
- problemy z komunikacją, lęk przed urażeniem
- problemy emocjonalne.
Funkcje rodziny według Z. Tyszki:
Biopsychiczne:
prokreacyjna - zaspokajanie emocjonalno-rodzicielskich oraz reprodukcyjnych potrzeb partnerów;
seksualna - zaspokajanie potrzeb seksualnych współmałżonków, nie musi być związana z prokreacją;
Ekonomiczne:
materialno-ekonomiczne - zdobywanie środków materialnych do życia, wyróżnia się cztery podfunkcje: gospodarcza, zarobkowa, produkcyjna, usługowo-konsumpcyjna, stopień realizacji zależy od pozycji społecznej rodziny oraz sposobu pozyskiwania środków finansowych
opiekuńczo-zabezpieczająca - zakłada materialne zabezpieczenie domowników w środki do życia oraz stałą lub tymczasową opiekę nad niesamodzielnymi domownikami.
Społeczno-wyznaczające:
klasowa - pozycja społeczna rodziców determinuje w pewnym stopniu przyszła pozycję zawodową dziecka;
legalizacyjno-kontrolna - rodzice legalizują pewne zachowania, formalizacja niektórych zachowań człowieka oraz wzajemna kontrola członków rodziny, nieodpowiednie zachowania zagrożone są sankcjami ze strony domowników a nawet formalnych organizacji społecznych.
Socjopsychologiczna:
socjalizacyjna - dostosowanie zachowania do norm obowiązujących w społeczeństwie, polega na przygotowaniu dzieci do życia w społeczeństwie oraz wzajemnej interakcji na linii rodzice - ich potomstwo;
kulturowa - zapoznanie z dziedzictwem kultury prowadzi do nabywanie przez dzieci głębokiej spuścizny kulturowej;
rekreacyjno-towarzyska - umiejętności zachowania się w towarzystwie spędzania wspólnego czasu, spontaniczne kontakty towarzyskie, koncentruje się na traktowaniu rodziny jako azylu gdzie można zregenerować siły;
emocjonalno-ekspresyjna - poparcie, bezpieczeństwo, miłość, kształtowanie wspólnoty rodzinnej, emocjonalnej i intelektualnej, koncentruje się na aspekcie emocjonalno-duchowym, członkowie realizują swoje potrzeby psychiczne zarówno wewnątrz rodziny jak i poza nią.
Rodzina jako naturalne środowisko wychowawcze, grupa społeczna i instytucja.
Rodzina jako naturalne środowisko wychowawcze.
Rodzina stanowi najbardziej powszechne środowisko życia człowieka. Od niej zaczyna się biografia człowieka i ona towarzyszy mu przez całe życie dorosłe. To ona wywiera istotny i znaczący wpływ na zachowanie się jednostek, ich stosunek do innych osób, świata wartości, norm i wzorów postępowania. Życie rodzinne obejmuje bowiem długi okres. Zaczyna się, zanim pojawią się inne środowiska w życiu człowieka, a członków rodziny łączą więzy krwi i więzy emocjonalne. W pedagogice społecznej rodzinę traktuje się jako środowisko wychowawcze, w którym tkwią potencjalne siły społeczne, jako źródło jej rozwoju.
Środowisko wychowawcze całość procesów ekologicznych, ekonomicznych, politycznych, społecznych, kulturalno-oświatowych i instytucjonalnych w ich wzajemnych związkach i zależnościach. W tym rozumieniu środowisko jest przestrzeniom, w której społeczeństwo realizuje różne formy działalności tworząc w ten sposób warunki własnego życia oraz zaspokajania materialnych i duchowych potrzeb.
Rodzina jako grupa społeczna według Okonia.
Rodzina to mała grupa społeczna składająca się z rodziców, ich dzieci i krewnych. Rodziców łączy więź małżeńska, rodziców z dziećmi - rodzicielska, stanowiąca podstawę wychowania rodzinnego, jak również więź formalna określająca obowiązki rodziców i dzieci względem siebie. Z pojmowania rodziny jako grupy społecznej wynika także, że są to osoby między którymi istnieje bezpośrednia interakcja, które posiadają ustalone wspólne normy, mają wspólny cel, tworzą rozwiniętą strukturę grupową i mają poczucie odrębności swojej grupy; mała grupa społeczna licząca od 3 do kilkunastu członków.
Rodzina jako instytucja według Hetki.
Rodzina rozpatrywana jest jako instytucja wychowawcza. Określana jest mianem instytucji wychowania naturalnego, w której wychowanie następuje przez uczestnictwo w różnych sytuacjach życiowych. Mimo faktu iż w przeważającej części występuje tutaj wychowanie naturalne trzeba zaznaczyć, że znajdziemy również elementy wychowania zamierzonego, planowego i celowego. E. Trempała wyraził pogląd dotyczący instytucjonalności rodziny, według którego „rodzina może być nie tylko instytucją wychowania naturalnego i spontanicznego lecz także intencjonalnego” jednakże rodzina stanowi przede wszystkim „pierwszą i podstawową instytucję opieki, wychowania i kształcenia jednostki”.
Sprawą rodziny poświęca się coraz więcej uwagi, można nawet stwierdzić, iż została ona ponownie „odkryta” ze względu na jej rolę i znaczenie jako podstawowej komórki życia społecznego. Traktuje się ją jako układ względnie autonomiczny i niezależny, podkreśla się zdolność samoregulacji. W pedagogice społecznej poszukuje się humanistycznego spojrzenia na rodzinę, wyrażającego tendencję „w stronę człowieka i rodziny”.
Model współczesnej rodziny.
Współcześnie upowszechnił się partnerski typ rodziny - w klasie średniej i w rodzinach inteligenckich uchodzi już prawie za normę. W takiej rodzinie pracują zwykle obydwoje małżonkowie i przynajmniej teoretycznie oboje w podobnym stopniu zajmują się prowadzeniem domu i wychowywaniem potomstwa. Praktycznie częściej sprawami domu zajmuje się oczywiście kobieta, ale i tak podział ról jest bardziej elastyczny niż w rodzinach tradycyjnych, gdzie mężczyzna zarabiał na utrzymanie rodziny, a kobieta zajmowała się w wychowywaniem dzieci i domem.
Przegląd nowych badań.
Pedagogika społeczna bada proces wychowania w rodzinie, uwzględniając zmieniający się kontekst społeczny oraz zmiany zachodzące wewnątrz rodziny. Badania dotyczące tej problematyki mają coraz częściej charakter jakościowy. Nowe obszary badań koncentrują się wokół problematyki dzieciństwa i dziecka w różnego typu środowiskach rodzinnych. Bada się różne oblicza (wymiary) dzieciństwa (zagrożone, osamotnione, zranione i in.) oraz rodzinne czynniki różnicujące jego jakość (bezrobocie, bieda, dysfunkcjonalność, czas pracy rodziców, zwłaszcza matek, choroba lub niepełnosprawność i in.). Uwzględnia się w nich także czynniki, zjawiska i procesy zachodzące w skali globalnej. Podkreśla się przy tym, że zmienia się i rozszerza codzienna przestrzeń życia dziecka, zmienia się obszar i rodzaj jego kontaktów (poznawczych, społecznych, kulturalnych), pojawiają się nowe ich źródła o bardzo zróżnicowanym charakterze.
Przeobrażenia:
- wzrost ruchliwości przestrzennej rodziny
- większa izolacja rodziny od najbliższego otoczenia, wzrost intymności
- zwiększenie indywidualności i wolności osobistej członków
- upowszechnienie się kontaktów seksualnych pozamałżeńskich i przedmałżeńskich
- rozpad rodzin dużych, wielopokoleniowych, pojawienie się rodzin dwupokoleniowych,
- zmniejszenie ilość dzieci
- odkładanie planów powiększania rodziny na później
- wielodzietność jako konsekwencja zjawisk patologicznych
- demokratyzacja stosunków wewnątrzrodzinnych
- internalizacja norm i wartości odnoszących się do życia małżeńsko-rodzinnego
- przejście od rodziny patriarchalnej do egalitarnej
- zmniejszenie się autorytetu oraz zakresu władzy męża i ojca
- wzrost pozycji społecznej żony i matki oraz dzieci
- równość w stosunkach małżeńskich
- występowanie osobistych więzi emocjonalnych i intelektualnych
- uwolnienie się młodzieży spod arbitralnej władzy rodziców
- dziecko przestaje być traktowane jako podpora materialna rodziców i zabezpieczenie na starość, staje się wartością sama w sobie
- zainteresowanie rodziców przyszłością dzieci, wzrost rangi ich potrzeb i dążeń.
Rodzina stanowi mikrostrukturę ściśle związaną ze społeczeństwem i wraz z nim podlega przeobrażeniom. Te przemiany rzutują na sposób organizowania życia rodzinnego, panującą w domu atmosferę, system wychowania dzieci, stopień zapewnienia im niezbędnej opieki i poczucia bezpieczeństwa.
Zaburzenia w prawidłowym funkcjonowaniu rodziny.
Czynniki prowadzące do dysfunkcjonalności rodziny (Tyszka):
- bezrobocie, bieda, bezdomność
- dezorganizacja struktury wewnętrznej (rodziny osierocone na skutek śmierci, niepełne biologicznie, niezamężnych matek, rozbite na skutek rozwodu, separacji, niepełne czasowe)
- mediatyzacja rodziny tj. telewizja, i inne media zakłócające organizację życia rodzinnego, funkcjonowanie wychowawcze rodziny
- zjawiska destrukcyjne np. alkoholizm lub patologiczne (przemoc, przestępstwa).
Jeżeli wystąpi jeden z czynników dysfunkcyjności, to rodzina nie sprzyja rozwojowi edukacji, wychowaniu dzieci. Bez aktywnego udziału matki i ojca ewolucja i rozwój dziecka są niemożliwe, a przynajmniej ogromnie utrudnione.
Normalna rodzina zapewnia dziecku normalne wyżywienie, ubranie, mieszkanie. Elementarne warunki konieczne dla rozwoju dziecka to zaspokajanie jego potrzeb emocjonalnych, zapewnienie poczucia bezpieczeństwa, elementarny ład w rodzinie. Ujemne doświadczenia we wczesnym dzieciństwie odciskają trwałe piętno na osobowości dziecka. Nieprawidłowe formy zachowania mogą przetrwać przez całe życie.
Choroba sieroca jest następstwem niezaspokajania potrzeb psychicznych dziecka, braku więzi emocjonalnej między rodzicami a dziećmi. Więź rodzinna jest bardzo ważnym czynnikiem scalającym, integrującym rodzinę jako wspólnotę życia i wychowania. Istotną rolę odgrywają tutaj takie czynniki jak: świadomość łączności i bliskości z innymi osobnikami w rodzinie oraz poczucie przynależności w rodzinie.
Rodzina tworzy system, który stanowi całość, każda rodzina ma swoje wypracowane reguły dotyczące komunikowania się między sobą, prowadzenia domu, wykształcenia, prowadzenia domu, zarabiania, wykształcania, wychowywania. Do systemu wchodzi też zaspokajanie indywidualnych i wspólnych potrzeb, do których należą: poczucie wartości, bezpieczeństwo, zabezpieczenie materialne, stabilność, poczucie odpowiedzialności, bliskości i intymności, potrzeba stymulacji i wyzwań, poczucie afirmacji i duchowego zakorzenienia. Podstawowym gwarantem zaspokojenia tych potrzeb jest zdrowo funkcjonujące małżeństwo.
Problematyka wsparcia rodziny.
Pedagogika społeczna, troszcząc się o rodzinę jako środowisko wychowawcze oraz miejsce socjalizacji pierwotnej dzieci i młodzieży, powinna opracowywać założenia teoretyczne i praktyczne (strategie pomocy i wsparcia), które pozwoliłyby na stworzenie dzieciom w rodzinach jak najbardziej korzystnych warunków rozwoju: osobowego, społecznego, kulturalnego, edukacyjnego itd. Pomóc w tym może koncepcja wsparcia społecznego. Wspierając rodzinę, wspieramy także dziecko lub dzieci wychowujące się w niej.
Wsparcie społeczne to przede wszystkim pomoc dostępna dla jednostki lub grupy (rodziny) w sytuacjach trudnych, stresowych, przełomowych. S. Kawula wyróżnił pięć głównych płaszczyzn, form wsparcia: emocjonalne, wartościujące, instrumentalne, informacyjne i duchowe. Celem każdej pomocy i wsparcia jest stabilizacja własnych sił rodziny i rozszerzenie jej własnych zdolności samopomocowych, aktywizacja jej zasobów regeneracyjnych. Chodzi o to, aby przez właściwe wsparcie społeczne i indywidualne przywrócić ją do samodzielności.
Aby pomoc i wsparcie były skuteczne, powinny ze sobą współpracować różne podmioty: państwo, samorząd, kościoły i grupy uprawnione, wolontariat, formy pomocy paliatywnej, zakłady pracy. Ważne jest ukształtowanie korzystnej sieci społecznego wsparcia, sprzyjającej rodzinie i jej poszczególnym członkom. Pomoc rodzinie to nie tylko zachęty podatkowe i wsparcie w sytuacjach kryzysu albo zagrożenia patologią. To także edukacja w kierunku samo odpowiedzialności, budowaniu spójności społecznej i wzmacnianiu więzów międzyludzkiej solidarności, zwłaszcza w przypadku klęsk żywiołowych i dolegliwości egzystencji wielu rodzin oraz osób z rejonów bezrobocia i biedy. Wiele kwestii rodzinnych, lokalnych lub jednostkowych może być rozwiązanych dzięki współpracy i współdziałaniu siedlisk społecznych. Należy pamiętać, że wsparcie powinno być jedynie etapem pomocowym dla jednostek lub grup ku samodzielnemu życiu, ku życiu na własny rachunek.
Literatura:
Marynowicz-Hetka E., Pedagogika społeczna, t. 2, Warszawa 2007.
Kawula S., Brągiel J., Janke A.W., Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki, Toruń 2007.
Pilch T., Lepalczyk I. (red.), Pedagogika społeczna. Człowiek w zmieniającym się świecie, Warszawa 2003.
Kawula S., Pedagogika społeczna. Dokonania - aktualność - perspektywy, Toruń 2004.