Szkoła kopenhaska

Luis Hjelmslev

źródła:

wykład dr A. Chrupały 10.11.2006

notatki Agaty G. z wykładu 05.11.2006

I Luis Hjelmslev (1899 - 1965) stworzył system nazywany GLOSSEMATYKĄ.

(gr. glossa - język, gr. mate - nauka)

Swoją teorię przedstawił w dziele „Prolegomena do teorii języka”. (prolegomena = wstęp) Jego praca została napisana po duńsku i późno przetłumaczona, stąd też była nieznana.

Czerpał z teorii de Saussure'a, ale wypracował odmienne podejście do językoznawstwa:

językoznawstwo ma być (jak postulował de Saussure) odrębną dziedziną wiedzy, lecz dodatkowo ma posługiwać się podczas tworzenia teorii METODĄ FORMALNĄ (przejawiającą się w dedukcji)

[Ambicją Hjelmsleva było stworzenie systemu konsekwentnie i doskonale DEDUKCYJNEGO, ponieważ wcześniejsze metody badań (zapożyczone z psychologii) miały charakter indukcyjny - a uogólnienia są zawodne!]

II Zasada empirii

Ponadto twierdził, że teoria językowa jest poprawna, kiedy opiera się na ZASADZIE EMPIRII (kiedy spełnia trzy warunki:)

1. opis ma być wolny od sprzeczności

2. opis ma być wyczerpujący

- ma opisywać jak najwięcej klas zjawisk występujących już w języku, ale też

- ma przewidywać (nieopisane) zjawiska, które mogą się w języku pojawić

3. opis ma być możliwie najprostszy

- wg Hjelmsleva „najprostszy” oznacza, że dla każdego zjawiska istnieje jednoznaczny, odpowiedni termin (nie używa terminów wieloznacznych)

III Funkcje logiczne

Hjelmslev zaproponował rozróżnienie na funkcje logiczne.

1. KONIUNKCJA - funkcja logiczna dająca się wyrazić za pomocą wyrażenia „zarówno - jak i”

• w terminologii de Saussure'a przedstawia ona związki syntagmatyczne

• koniunkcja doprowadza do powstania PROCESU

TEKSTU

UZUSU („użycia”)

2. DYSJUNKCJA - funkcja logiczna dająca się przedstawić za pomocą zwrotu „albo - albo”

• w dysjunkcji elementy funkcji tworzą PARADYGMATY

• PROCES KOMUTACYJNY to proces wyboru

• w terminologii de Saussure'a nazywa ona związki paradygmatyczne

• dysjunkcja prowadzi do stworzenia SYSTEMU

IV Relacje (funkcje) zachodzące między znakami (wg Hjelmsleva)

Na wszelkie funkcje można spojrzeć z dwóch stron:

FUNKTYW STAŁY - jego obecność jest koniecznym warunkiem wystąpienia drugiego funktywu

ZMIENNY - nie musi występować w obecności drugiego funktywu funkcji

z punktu widzenia SYSTEMU:	z punktu widzenia UŻYCIA:
1. INTERDEPENDENCJA	1. SOLIDARNOŚĆ
zachodzi pomiędzy dwoma funktywami (elementami) stałymi „Z obecności A wynika obecność B, z obecności B - obecność A. Jeżeli jest A, jest i B, jeżeli jest B, jest i A. Nie może istnieć A bez B i B bez A”
2. DETERMINACJA	2. SELEKCJA
zachodzi pomiędzy elementem stałym i zmiennym „Z obecności A wynika obecność B, ale z obecności B nie wynika obecność A. Jeżeli jest A, jest i B, B może wystąpić bez A.”
3. KONSTELACJA	3. KOMBINACJA
zachodzi pomiędzy dwoma funktywami (elementami) zmiennymi „Z obecności A nie wynika obecność B, ani z obecności B obecność A, mogą wystąpić razem, mogą oddzielnie”

Przykłady: „pewien” „czerwony” „krawat”

1 - 3 INTERDEPENDENCJA = SOLIDARNOŚĆ (użycie rodzajnika jest determinowane przez użycie

rzeczownika, nie ma rzeczownika bez rodzajnika i nie ma rodzajnika bez rzeczownika - por. fr)

2 - 3 DETERMINACJA = SELEKCJA (użycie przymiotnika determinuje użycie rzeczownika, ale rzeczownik

może występować również samodzielnie)

1 - 2 KONSTELACJA = KOMBINACJA (użycie rodzajnika nie determinuje użycia przymiotnika - mogą

występować razem, mogą osobno)

V Koncepcja znaku Hjelmsleva

Hjelmslev przejmuje od de Saussure'a dualistyczną koncepcję znaku.

ZNAK
płaszczyzna ekspresji / wyrażenia signifiant		płaszczyzna treści signifié
substancja	forma	substancja	forma
dźwięki języka	psychiczny obraz dźwięków języka - - KSZTAŁT NADAWANY SUBSTANCJI - (uporządkowanie substancji wyrażenia)	otaczająca nas rzeczywistość (pozajęzykowa)	psychiczny obraz rzeczywistości - (uporządkowanie rzeczywistości pozajęzykowej)

Celem Hjelmsleva jest wyszukiwanie relacji pomiędzy formą wyrażenia a formą na płaszczyźnie treści.

Strukturalizm Hjelmsleva nazywany jest strukturalizmem ASUBSTANCJALNYM. Stwierdził on, że de Saussure w swojej koncepcji pomieszał trochę język i rzeczywistość pozajęzykową. Postulował więc jasne odgraniczenie płaszczyzny języka od płaszczyzny rzeczywistości.

Figury

Według teorii Hjelmsleva język człowieka różni się od pozostałych systemów komunikacyjnych tym, że składa się ze znaków, które natomiast składają się z FIGUR.

Figury są to najmniejsze elementy języka (występujące tylko na jednym planie/ płaszczyźnie i nie mające swoich odpowiedników na drugim planie/ płaszczyźnie).

Dla każdej z figur Hjelmslev proponuje odmienną nazwę:

ZNAK
płaszczyzna ekspresji (wyrażenia)	płaszczyzna treści
CENEM z gr. „cenem” - „znaczeniowo pusty”	PLEREM
najmniejszy element znaku na płaszczyźnie wyrażenia - nie ma odpowiednika na płaszczyźnie treści	najmniejszy element znaku na płaszczyźnie treści - nie ma odpowiednika na płaszczyźnie wyrażenia
np. klacz
koń.....	.....samica
GLOSEM najmniejszy element języka, który ma swój odpowiednik na obydwu planach (morfem), np. list

VI Warianty / inwarianty

Badanie języka na płaszczyźnie wyrażenia i płaszczyźnie treści to poszukiwanie najmniejszych klas. Najmniejsze klasy nazywamy INWARIANTAMI, a elementy należące do tych klas - WARIANTAMI.

MUTACJA - metoda pozwalająca w badaniach rozróżnić warianty od inwariantów wyrażenia.

Jeśli zmiana na jednej płaszczyźnie (np. planie ekspresji) pociągnie za sobą zmianę na drugiej płaszczyźnie (np. planie treści), to mamy do czynienia z inwariantem. Jeśli ta jedna zmiana pozostanie bez konsekwencji, jest to wariant wyrażenia tej samej idei.

1. KOMUTACJA - wymiana jakiegoś elementu

2. PERMUTACJA - zmiana szyku elementów

Celem badań glossematyki jest dotarcie do najmniejszych klas - inwariantów i wariantów.

3

---