Królestwo: Zoa
Podkrólestwo: Protozoa
Typ: Mastigophora
Gromada: Phytomastigophora
Rząd: Euglenida
Euglena sp.
Gromada: Zoomastigophora
Rząd: Kinetoplastida
Podrząd: Trypanosomina
Trypanosoma gambiense
Trypanosoma rhodesiense
Rząd: Trichomonadida
Trichomonas vaginalis
Typ: Sarcodina
Podtyp: Rhizopoda
Gromada: Amoebozoa
Rząd: Amoebida
Amoeba proteus
Naegleria fowleri
Entamoeba coli
Entamoeba invadens
Rząd: Testicida
Difflugia sp.
Euglypha sp.
Arcella sp.
Gromada: Foraminifera
Typ: Apicomplexa
Gromada: Sporozoa
Podgromada: Coccidiomorpha
Rząd: Eucoccidiida
Podrząd: Eimeriina
Taxoplasma gondii
Podrząd: Haemosporina
Plasmodium vivax
Plasmodium malariae
Typ: Ciliata
Gromada: Oligohymenophora
Podgromada: Hymenostomata
Paramecium sp.
Tetrahymena sp.
Podgomada: Peritricha
Vorticella sp.
Gromada: Polyhymenophora
Podgromada: Spirotricha
Stylonychia mytilus
Stentor sp.
PODKRÓLESTWO: PROTOZOA
Są to organizmy nietkankowe. Komórki bardzo złożone, bogate w organelle. Dzięki swojej plastyczności zamieszkują wiele siedlisk, łatwo się dostosowują. Ich podstawowym środowiskiem życia jest woda (żyją w morzach, jeziorach, wilgotnych glebach). Mogą też żyć w symbiozie z innymi organizmami lub być ich pasożytami. Zazwyczaj mikroskopijnych rozmiarów, większe są tylko wielojądrowe plazmodia - śluźnie.
Zbudowane są z cytoplazmy (zróżnicowanej na ekto i endoplazmę), jądra oraz błony komórkowej. Występuje u nich retikulum endoplazmatyczne, mitochondria (brak u Trichomonadida, ogromne z dużą ilością DNA u innych Kinetoplastida), aparat Golgiego oraz różne substancje zapasowe. U Apicomplexa obserwujemy kompleks apikalny (ułatwiający tym pasożytom wnikanie do komórek gospodarza), u Ciliata aparat rzęskowy, a u Phytomastigophora plastydy.
Plazmolemma wzmocniona jest alweolami i innymi strukturami, które zapewniają jej sztywność (pellikula). Pierwotniaki odżywiają się autotroficznie (Phytomastigophora) oraz heterotroficznie poprzez endocytozę - pinocytozę (wchłanianie małych cząsteczek, kropelek) lub fagocytozę (otaczanie cząsteczki pokarmowej przez pseudopodia) albo przez cytostom. Wchłanianie natomiast polega na pobieraniu przez błonę gotowego pokarmu, np. cząsteczki glukozy. Egzocytoza następuje po połączeniu się pęcherzyka (fagosomu) z niestrawionymi resztkami z błoną komórkową lub cytopyge.
Nadmiar wody w komórce oraz zbędne metabolity zazwyczaj wydalane są przez błonę, ale np. u Ciliata występuje nefroplazma, która kieruje te produkty do wodniczki tętniącej, przez którą są wydalane. Wodniczka wprawia również cytoplazmę w ruch i umożliwia przemieszczanie się cząsteczek.
Pierwotniaki oddychają całą powierzchnią komórki, ale np. korzenionóżki i orzęski żyją w symbiozie z Zooxantellae oraz Zoochlorellae. Wiele pasożytów i saprobiontów żyje w środowisku beztlenowym i oddychają drogą glikolizy beztlenowej. Niektóre pierwotniaki oddychają tlenowo lub beztlenowo w zależności od warunków środowiska.
Lokomocja jest swoistym osiągnięciem pierwotniaków. Mogą one przemieszczać się za pomocą pseudopodiów (tworzenie nibynóżek i przelewanie do nich cytoplazmy) - ruch amebowy. Poruszają się tak korzenionóżki oraz niektóre wiciowce. Pierwotniaki wyposażone w wici (układ mikrotubul 9X2+2, ciałko podstawowe [kinetosom] układ 9X3) lub rzęski (krótsze od wici), czyli undulipodia, to głównie wiciowce i orzęski, są one dzięki nim zdolne do złożonych ruchów. Pierwotniaki nie poruszające się to głównie pasożyty.
Pierwotniaki reagują na bodźce skurczem, ucieczką lub wyrzutem trichocyst. Organellami odbierającymi bodźce są błona komórkowa, rzęski, wici oraz plamka oczna (u wiciowców autotroficznych). Pierwotniaki są też wrażliwe na kierunek przepływu wody (reotaksja), mogą przywierać do podłoża (pasożyty, organizmy żyjące w strumieniach). Wykazują również chemotaksję, preferencje co do pH oraz związków chemicznych w otoczeniu.
Pierwotniaki rozmnażają się płciowo i bezpłciowo. Wiciowce poprzez podział podłużny, orzęski przez podział poprzeczny lub podział wielokrotny. Odnotowano również schizogonię u pasożytów wewnątrzkomórkowych (wielokrotny podział jądra, potem cytoplazmy) oraz endopoligenię (u Apicomplexa). Pierwotniaki osiadłe i pasożytnicze często rozmnażają się przez pączkowanie (dając ruchliwe osobniki potomne). Rozmnażanie może też zachodzić przez rozpad plazmodium.
Wśród wiciowców roślinnych obserwuje się procesy płciowe (izo, anizo oraz oogamię). U Ciliata obserwujemy tzw. koniugację. Każdy z koniugantów zachowuje się jak osobnik hermafrodytyczny i wytwarza dwie różne gamety, z czego jedna (pronukleus migracyjny) łączy się z drugą (pronukleusem stacjonarnym) drugiego osobnika. Fazy cyklu życiowego wyglądają różnie u różnych pierwotniaków (np. u Ciliata występuje faza diploidalna, haploidalne są tylko gamety).
TYP: MASTIGOPHORA
Do typu Mastigophora zalicza się autotrofy oraz heterotrofy, z których większość to pasożyty i symbionty zwierząt i roślin. Wiciowce są typem polifiletycznym, ale wszystkie mają trzy cechy wspólne: posiadają jedną lub kilka wici, występuje u nich podłużny podział oraz procesy płciowe (kopulacja gamet).
Z przodu ciała występuje aparat wiciowy (wić składa się z 9 par tubul peryferyjnych oraz pary centralnej). Wić zakotwiczona jest w powierzchniowej warstwie cytoplazmy, tworząc ciałko podstawowe (kinetosom), w którym występuje układ mikrotubul 9X3 (9 tripletów). Kinetosom odgrywa rolę centrioli podczas podziału komórki. Ruch wici jest falisty, a na jej powierzchni mogą występować mastigonemy (włoski). W procesach płciowych biorą udział izo lub anizogamety. Zygota jest jedyną postacią diploidalną w cyklu życiowym wiciowców.
GROMADA: PHYTOMASTIGOPHORA
U wiciowców roślinnych obecne są plastydy, najczęściej chloroplasty zbudowane z tylakoidów wypełnionych chlorofilem, gdzie zachodzi fotosynteza. Plastydy zawierają własny materiał genetyczny. Występuje u nich również stigma (u Euglena znajduje się ona u podstawy wici). Składa się ona z warstwy lub warstw pigmentu.
Phytomastigophora mogą przejść w postać palmelli, czyli bezwiciowej, kulistej i nieruchliwej komórki otoczonej warstwą galaretowatą.
RZĄD: EUGLENIDA
Na przednim biegunie komórki występuje długa wić, której podstawa tkwi w rezerwuarze (zagłębieniu). Druga wić nie wystaje poza rezerwuar. Wić funkcjonalna może być pokryta mastigonemami, a obok aksonemy (układu mikrotubul tworzącego wić) występuje pałeczka wzmacniająca. Do rezerwuaru otwiera się wodniczka tętniąca, cytostom znajduje się obok, po stronie „brzusznej”.
Euglenida często mają sfałdowaną powierzchnię, co nadaje im prążkowany wygląd. Przy błonie mogą występować trichocysty. Euglenida mają wrzecionowaty kształt, choć mogą go zmieniać (zjawisko zwane metabolią). Łatwo przechodzą z autotrofizmu na heterotrofizm. Substancją zapasową jest paramylum. Wykazują fototropizm dodatni dzięki obecności plamki ocznej.
GROMADA: ZOOMASTIGOPHORA
Wyłącznie heterotroficzne, brak stigmy. Zazwyczaj dobrze rozwinięte organelle ruchu. Często występuje wiele wici wzmocnionych membraną i pozbawionych mastigonemów. Gatunki pozbawione wici mają postać ameboidalną. Może występować kariomastigont, na który składa się jądro oraz kilka wici. Mitochondria występują u niektórych w formie kinetoplastu. Brak cytostomu. Niektóre żyją w środowisku beztlenowym.
RZĄD: KINETOPLASTIDA
Posiadają kinetoplast. Mogą występować pałeczki wzmacniające i rezerwuary.
PODRZĄD: TRYPANOSOMINA
Występuje jedna wić (po drugiej zachowany kinetosom), swobodna lub z błoną falującą. Mogą zmieniać kształt (wrzecionowaty, skręcony, kulisty), położenie wici i kinetoplastu, wielkość rezerwuaru oraz obecność lub brak błony falującej. Wszystkie są pasożytami występującymi u kręgowców i u ssących krew bezkręgowców. We krwi znajdują się formy trypomastigota i epimastigota, a w tkankach amastigota. U owadów trypomastigota, potem epimastigota przekształcająca się w formę inwazyjną.
Trypanosoma gambiense i Trypanosoma rhodesiense wywołują śpiączkę afrykańską, przenoszoną przez muchy tse-tse. Objawami są gorączka, powiększone węzły, później apatia i śpiączka.
RZĄD: TRICHOMONADIDA
Występuje 4-6 wici, w tym jedna skierowana do tyłu (wić sterowa), często z błoną falującą. Kinetosom wici tylnej jest skręcony względem pozostałych kinetosomów. Odchodzą od nich włókna parabazalne, które z aparatem Golgiego tworzą aparat parabazalny. Występuje cytoszkielet, na który składa się zespół aksostyl-pelta i kosta oraz włókna parabazalne. Aksostyl przechodzi przez całą komórkę, pelta otacza zespół kinetosomów. Kosta biegnie pod błoną komórkową. Dobrze rozwinięte RE, brak mitochondriów (ich rolę przejęły hydrogenosomy). Brak cytostomu (odżywiają się przez pino i fagocytozę). Substancja zapasowa (glikogen) magazynowana jest w pobliżu jądra, hydrogenosomów lub wewnątrz aksostylu. Wykazują polimorfizm (mogą zmieniać formę w zależności od środowiska). Mogą też tworzyć pseudocysty (kulista komórka, bez wici, aksostyl wykrzywiony, bez otoczki).
Podział podłużny, wrzeciono ma przebieg pozajądrowy i jest dobrze widoczne.
Przedstawicielem jest Trichomonas vaginalis wywołujący rzęsistkowicę pochwową.
TYP: SARCODINA
Cienka pellikula, praktycznie bez cytoszkieletu. Umożliwia to poruszanie się dzięki pseudopodiom oraz zmianę kształtu. Stadia wiciowe, jeśli występują, to są okresowe. U niektórych szkielet zewnętrzny w postaci skorupki. Wyróżniamy ektoplazmę (głównie mitochondria) oraz endoplazmę (wodniczki pokarmowe, tętniące, jądro). Mogą występować symbiotyczne pierwotniaki (np. Phytomastigophora). Rozmnażanie przez podział jądra, potem cytoplazmy. Czasem w wyniku procesów płciowych powstają uwicione gamety, możliwe jest też samozapłodnienie (autogamia).
PODTYP: RHIZOPODA
Polaryzacja komórki (przez kierunek ruchu, miejsce wysuwania pseudopodiów). Pseudopodia mogą mieć formę lobopodii (płaty), filopodii (nitki) lub retikulopodii (siateczka). Retikulopodia są bardzo złożone, połączone między sobą anastomozami.
GROMADA: AMOEBOZOA
Rozróżniamy pełzakowce nagie i oskorupione. Zazwyczaj z lobopodiami lub filopodiami, które służą im tak do lokomocji jak i pobierania pokarmu. Gęsta ektoplazma i płynna endoplazma. Zazwyczaj jedno jądro, gatunki słodkowodne mają wodniczkę tętniącą. Dzielą się przez podział, brak procesów płciowych.
RZĄD: AMOEBIDA
Przeważają formy z lobopodiami. Wyróżniamy ameby mono i polipodialne (ze względu na ilość wytwarzanych pseudopodiów). Filopodia jeśli występują to zazwyczaj są liczne.
Strona komórki przeciwna do kierunku ruchu to uroid, tylny biegun komórki, zazwyczaj bardzo pofałdowany. U gatunków uwicionych wić tkwi na peryferiach błony i nie wnika w głąb cytoplazmy. Pokarm pobierany jest drogą fagocytozy. Trawienie zachodzi w endoplazmie, wydalanie w okolicach uroidu. Często tworzą cysty. Wolnożyjące, niektóre pasożytnicze.
Amoeba proteus - 600µm, jedno jądro.
Naegleria fowleri - niewielka, wytwarzająca stadium wiciowe, bytuje w wodach stojących, podgrzewanych basenach, powoduje amebowe zapalenie mózgu.
Entamoeba coli - pasożyt, bytuje w ludzkim jelicie.
RZĄD: TESTICIDA
Zazwyczaj skorupka odkrywa tylko niewielki fragment błony, przez który wysuwane są pseudopodia. Zazwyczaj jedno jądro, słabo rozróżnialne ekto i endoplazma. Ameby oskorupione posiadają enzymy zdolne do rozpuszczania skorupek innych organizmów, aby rozpuszczonych składników użyć do budowy własnej skorupki. Często żyją w symbiozie z Zoochlorellae. Skorupka zazwyczaj zbudowana jest z pseudochityny impregnowanej np. u Euglypha krzemem. Kształty skorupek są różne, u Difflugia zależne od pory roku.
Pseudopodia to zazwyczaj lobopodia. Rozmnażanie przez podział (podział jądra, jedno z jąder wraz z częścią cytoplazmy wypływa ze skorupki, wytwarza własną osłonkę i oddziela się). Brak procesów płciowych. Występuje w wodach słodkich, także o silnym zakwaszeniu. Wytwarzają cysty.
Euglypha żyje na torfowiskach, Arcella i Difflugia w stawach, jeziorach.
GROMADA: FORAMINIFERA
Porowata skorupka o różnych kształtach, zazwyczaj wielokomorowe, makro lub mikrosferyczne i zbudowane z węglanu wapnia. Retikulopodia. Występujące w morzach ciepłych mogą mieć kolce. Można rozróżnić ekto i endoplazmę, częste są liczne jądra (u wielokomorowych), mitochondria występują. Żywią się innymi pierwotniakami, małymi bezkręgowcami. Charakterystyczna jest ich przemiana pokoleń.
1n - makrosferyczny gamont
2n - mikrosferyczny agamont
Agamonty dzielą się, tworząc gamonty, które rosną do pewnego stopnia. Tworzą się gamety i zygoty, z których część obumiera. Następuje podział metagamiczny i tworzą się agamonty.
Może występować autogamia.
TYP: APIKOMPLEXA
Pasożyty wewnątrzkomórkowe, charakterystyczny jest kompleks apikalny. Mikropory (prawdopodobnie służące do pobierania pokarmu).
GROMADA: SPOROZOA
Pasożytują na komórkach bezkręgowców i kręgowców. Mają dobrze rozwinięty kompleks apikalny, mikropory występują. Cykl życiowy dzielimy na okres wegetatywny, gametogenezy oraz sporogenezy. Okres wegetatywny służy do powiększania liczebności. Podczas gametogenezy ma miejsce kopulacja gamet, natomiast w trakcie sporogenezy powstają sporozoity (w wyniku wielokrotnego podziału zygoty).
Kształt mało zróżnicowany (wrzecionowaty, bananowaty lub kulisty). Zazwyczaj bez organelli ruchu, pseudopodia służą im głównie do pobierania pokarmu. Gruba pellikula (membranę zewnętrzną i wewnętrzną rozdziela przestrzeń). Membrana wewnętrzna urywa się w przednim biegunie komórki i przy mikroporze (zazwyczaj jedna), czasem także przy tylnym biegunie. Kompleks apikalny składa się z pierścienia apikalnego, konoidu i włókien subpellikularnych, wzmacniających przedni biegun komórki oraz roptrii i mikonem (prawdopodobnie gruczoły). W komórkach Sporozoa występuje też jądro, RE, aparat Golgiego, mitochondria i wodniczki pokarmowe. U kokcydii substancją zapasową jest amylopektyna. U wszystkich występuje proces płciowy. Sporozoa są haploidalne. Cechą charakterystyczną jest występowanie schizogonii oraz endopoligenii (kiedy wewnątrz komórki macierzystej powstają dwie lub więcej komórek potomnych).
PODGROMADA: COCCIDIOMORPHA
Zazwyczaj małe wymiary, bez organelli ruchu. Dobrze rozwinięty kompleks apikalny. Rozmnażanie przez schizogonię. Pasożytują zazwyczaj w jelitach kręgowców.
RZĄD: EUCOCCIDIIDA
Merozoity zazwyczaj robakowate, niewielkie. W wegetatywnej części cyklu życiowego występuje schizogonia. Są pasożytami bezkręgowców i kręgowców. Niektóre zmieniają żywicieli.
PODRZĄD: EIMERIINA
Mikro i makrogamety rozwijają się niezależnie od siebie. Zygota jest nieruchliwa. Sporozoity zazwyczaj są chronione przez otoczkę (sporocysty). U rodzaju Taxoplasma gondii żywicielem ostatecznym jest kot, w którego jelicie dochodzi do rozmnażania wegetatywnego (endopoligenia lub schizogonia), gametogenezy (mikrogametocyt produkuje 12 mikrogamet) i tworzenia oocyst na drodze sporogenezy (sporozoity otoczone grubą osłonką i wydalane z kałem). Sporozoity docierają do żywiciela pośredniego, zmieniają się w trofozoity które dzielą się na tachiozoity (wywołujące taksoplazmozę). Część pasożytów przechodzi w nawet kilkuletni stan uśpienia (bradyzoity) i spoczywają np. w mięśniach. Do zarażenia dochodzi po zjedzeniu tachio lub bradyzoitów. Możliwe przeniesienie choroby na płód.
PODRZĄD: HAEMOSPORINA
Pasożytują na komórkach krwi, układu siateczkowo-śródbłonkowego, na narządach. Gametocyty krążą we krwi obwodowej. Mikrogametocyty tworzą niewiele mikrogamet. Zygotę nazywamy ookinetą. Sporozoity występują bez otoczki. Cały cykl życiowy odbywa się wewnątrz żywicieli.
Rodzina Plasmodiidae to typowe pasożyty czerwonych ciałek krwi. Mają dwa cykle rozwojowe. Jeden w wątrobie u ssaków, w układzie siateczkowo-śródbłonkowym u ptaków lub w układzie krwiotwórczym u gadów. Drugi cykl zachodzi w erytrocytach (pasożyty nabierają tam pigmentu). Kompleks apikalny ma trochę inną budowę niż ten u kokcydii. Gametocyty rozwijają się tylko w dojrzałych erytrocytach, ale proces płciowy zachodzi u komarów, które pobiorą zakażoną krew.
Cykl rozwojowy: sporozoity dostają się do krwi człowieka przez ukąszenie komara. Wnikają do wątroby, gdzie rosną. Zachodzi proces schizogonii w wyniku którego powstaje wiele małych merozoitów. U P. vivax powstaje około 10 tys merozoitów, które powtórnie zarażają wątrobę jak i erytrocyty (powoduje to nawroty malarii). Merozoity po wniknięciu do erytrocytów zmieniają się w trofozoity, potem przyjmują postać schizonta (u P. malariae kształt wstęgowaty, u P. vivax postać ameboidalna z ziarnistościami pigmentu). Potem znów powstają merozoity (8-12 u P. malariae i 18-24 u P. vivax), które ponownie wnikają do erytrocytów. Część z nich przekształca się w gametocyty, które wraz z krwią dostają się do żołądka komara. Z makrogametocytu powstaje makrogameta, z mikrogametocytu uwicione mikrogamety (6-8). Powstaje ookineta. Tworzy się oocysta, która dzieli się dając sporozoity, mogące znów zarazić kręgowce.
Objawami malarii są gorączka, uderzenia zimna i gorąca, bóle głowy, nudności, biegunka.
TYP: CILIATA
Orzęski wyposażone są w rzędy rzęsek (kinety), są dość ruchliwe. Kinetosomy związane są z włókienkami i tubulami pellikuli. Cytostom, cytopyge i wodniczki tętniące obecne (cytostom zwykle w głębi peristomu, zagłębienia). Odżywiają się bakteriami, szczątkami roślinnymi, niektóre są pasożytami. Występują gatunki osiadłe.
Rzęski często są wyspecjalizowane na rzęski gębowe i somatyczne. Niektóre mogą być zredukowane do samych kinetosomów. Układ włókien pod kinetosomami składa się z włókna kinetodesmalnego, fibrylli postciliarnej i transwersalnej. Może także występować nematodesma.
Z prawej strony, pod kinetosomami biegnie kinetodesma, składająca się z włókien kinetodesmalnych odchodzących od konkretnych tripletów w kinetosomach. Fibrylla postciliarna biegnie ukośnie, do tylnego bieguna komórki, pod kinetodesmą, natomiast fibrylla transwersalna tworzy płaską wstęgę. Nematodesma, jeśli występuje, zazwyczaj odchodzi w okolicach gęby i kieruje się do środka komórki. Niektóre rzęski mogą tworzyć zespoły, co objawia się np. przez połączenie kinetosomów mostkami.
Trichocysty to pałeczki ustawione prostopadle do pellikuli, służą do ataku i obrony. Powstają w ektoplazmie. Jądro komórkowe orzęsków może być podwieszone na tzw. karioforach.
W endoplazmie zachodzi trawienie (wodniczki trawienne np. u Plasmodium płyną wraz z prądem cytoplazmatycznym od cytostomu do cytopyge). Znajdują się tam też wodniczki tętniące z otaczającą je nefroplazmą.
Jądro dzielimy na mikro i makronukleus. Mikronukleus jest diploidalny, generatywny, nie odgrywa roli w funkcjonowaniu komórki, ale ma znaczenie podczas procesów płciowych. Makronukleus jest jądrem wegetatywnym, jest poliploidalny, konieczny orzęskowi do życia. Często ma złożony kształt.
Orzęski rozmnażają się przez podział. Zanim do niego dojdzie, mikronukleus przechodzi mitozę, a makronukleus podział. Pojawia się zawiązek drugiej gęby i powoli następuje podział na dwa osobniki potomne. Potem następuje stomatogeneza, czyli odtworzenie orzęsienia gębowego u osobników potomnych.
Stomatogeneza:
telokinetalna: gdy nowe orzęsienie tworzy się z przednich odcinków kinet;
parakinetalna: gdy tworzy się z kinet somatycznych;
buccokinetalna: gdy tworzy się z kinetosomów gębowych pochodzących od komórki macierzystej;
apokinetalna: gdy orzęsienie powstaje de novo.
U orzęsków może też zachodzić pączkowanie (u form osiadłych, powstają wtedy ruchliwe tomity).
Koniugacja, proces płciowy charakterystyczny dla orzęsków, polega na połączeniu się koniugatów i wymieszaniu materiału genetycznego. Mikronukleus przechodzi mejozę (powstają cztery haploidalne jądra). Trzy z nich degenerują, a jedno dzieli się na dwa pronukleusy. Pronukleus migracyjny jednego osobnika łączy się z pronukleusem stacjonarnym drugiego osobnika. Koniugaci rozłączają się. U każdego z nich dochodzi do rozpadu makronukleusa i jego odbudowy z wydzielonej części nowego mikronukleusa.
Podczas koniugacji może też dojść do tzw. dziedziczenia cytoplazmatycznego w wyniku przepływu cytoplazmy przez mostek łączący koniugatów. Autogamia u orzęsków przebiega tak samo, lecz pronukleusy łączą się w obrębie jednego osobnika. Proces ten ma wtedy jedynie charakter reorganizacji DNA.
GROMADA: OLIGOHYMENOPHORA
Trichocysty występują rzadko, rzęski somatyczne w różnym stopniu rozwoju, orzęsienie gębowe rozwinięte i autonomiczne. Gęba niekoniecznie w przednim biegunie komórki, zazwyczaj w głębi jamki gębowej. Większość jest wolno żyjąca, odżywiają się bakteriami, drobnymi glonami, niektóre prowadzą pasożytniczy tryb życia. Możliwe wytwarzanie cyst. U gatunków dzielących się występuje stomatogeneza typu parakinetalnego lub buccokinetalnego.
Tetrahymena pyriformis jest bardzo plastyczny, łatwo się dostosowuje. Jest wolno żyjący, żyje nawet w skrajnych warunkach, w zwierzętach zachowuje się jak pasożyt. Ma obfite orzęsienie i niewielkie orzęsienie gębowe. Paramecium z kolei są gatunkami dużymi, silnie wydłużonymi o gęstym i równomiernym orzęsieniu. Gęba w zagłębieniu. Stomatogeneza buccokinetalna. Wykorzystywane są jako zwierzęta doświadczalne. Gatunki są do siebie bardzo podobne, ale izolowane genetycznie.
PODGROMADA: PERITRICHA
Kształt kielichowaty lub baryłkowaty. Bardzo skąpo orzęsione. Silne orzęsienie gębowe (spirale otaczające cytostom lewoskrętnie). Wyposażone są w lokomotoryczny pierścień rzęsek. Po stronie przeciwnej do gęby występuje skopula, która służy do przytwierdzania do podłoża. Makronukleus silnie wydłużony, mikronukleus mały.
Vorticella należy do podrzędu Sessilina, do którego należą gatunki osiadłe, o słabo rozwiniętym pierścieniu lokomotorycznym. Skopula wyposażona w nóżkę, nierozgałęzioną i kurczliwą. Wytwarza telotrochy, czyli ruchliwe stadia służące do rozprzestrzeniania się.
GROMADA: POLYHYMENOPHORA
Różnorodne kształty, duża prawoskrętna spirala adoralna (gębowa). Orzęsienie różnorodne, mikronukleus zazwyczaj pojedynczy. Stomatogeneza parakinetalna lub apokinetalna.
Gatunki rodzaju Stentor są duże, osiadłe, często żyją w symbiozie z glonami. Posiadają zdolność do regeneracji. Orzęsienie somatyczne dobrze rozwinięte.
Podrząd Sporadotrichina natomiast, do którego należy Stylonychia mytilus zbiera gatunki o zróżnicowanych układach cirri, owalne, wolnożyjące, o stomatogenezie apokinetalnej. Gatunek ten odżywia się glonami, żyje w wodach słodkich.
POJĘCIA:
pirenoid: ognisko syntezy skrobi w chloroplaście
alweole: pęcherzyki pod błoną komórkową, wzmacniające strukturę błony
nefroplazma: przedział cytoplazmy, kierujący metabolity i wodę do wodniczki tętniącej
saprobiont: organizm żyjący na rozkładającej się materii organicznej
trichocysty: ciałka obronne wystrzeliwane z pellikuli
merozoit: komórka potomna powstała na drodze schizogonii
koniugacja: proces płciowy orzęsków, ma na celu wymieszanie materiału genetycznego
autogamia: powstawanie zygoty z gamet wyprodukowanych przez jednego osobnika
schizogonia: wielokrotny podział jądra, w wyniku którego powstają schizonty następnie rozpadające się na jednojądrowe merozoity
sporogonia: wielokrotny podział zygoty, prowadzący do powstania sporozoitów
ookineta: ruchliwa, inwazyjna zygota (np. zarodźca malarii)
mitoza: proces powielenia materiału genetycznego (powstanie drugiego jądra)
mejoza: podział redukcyjny, prowadzący do powstania gamet
kinetoplast: forma mitochondrium, ale większa, bogatsza w DNA i leżąca u podstawy wici
cirri: zlane rzęski, na których może opierać się orzęsek podczas poruszania się po podłożu