Ogrodnictwo Sem. V. Temat 1:
“Ekonomia a ekonomika rolnictwa i ogrodnictwa, gospodarstwo rolnicze (ogrodnicze) i rynek, otoczenie gospodarstwa.”
Rzadkość - jest to fakt, że nie możemy mieć wszystkiego co chcemy przez cały czas.
(Kamerschen, McKenzie, Nardinelli: “Ekonomia”)
Rzadkość występuję powszechnie i dotyka niejako równocześnie ludzi jak i przedsiębiorstwa, gdyż w obu tych przypadkach mamy do czynienia z ograniczonością zasobów jakie są do dyspozycji.
Alokacja - rozdysponowanie środków pomiędzy różne konkurencyjne cele.
Ekonomia - jest nauką badającą:
jak ludzie radzą sobie z rzadkością - czyli brakiem nieograniczonej dostępności dóbr,
jak rozwiązują dotkliwy problem alokacji ograniczonych zasobów w celu zaspokojenia konkurencyjnych chęci, aby zaspokoić ich tyle, ile w danej sytuacji jest to możliwe.
Ekonomia pozytywna - gałąź badań ekonomicznych, która zajmuje się światem takim jakim on jest, a nie takim jakim powinien być.
Ekonomia normatywna - gałąź badań ekonomicznych, która zajmuje się sądami wartościującymi, jakie powinny być:
ceny,
poziomy produkcji,
dochody,
Kierunkipolityki gospodarczej rządu.
Mikroekonomia:
upraszcza rzeczywistość zakładając zazwyczaj ekstremalne warunki gospodarowania (konkurencja doskonała albo monopol),
dzięki upraszczającym założeniom przyczynia się do analizy zachowania producenta i konsumenta,
ma istotne osiągnięcia w dziedzinie badania współzależności różnych kategorii kosztów produkcji i ich wynagrodzeń w postaci płac, zysków, procentów, rent w warunkach równowagi cząstkowej i ogólnej, przy najbardziej racjonalnym wykorzystaniu istniejących zasobów produkcyjnych,
kładzie głównie nacisk na sprawność mechanizmów rynkowych.
Makroekonomia:
bada współzależności pomiędzy takimi agregatami rynkowymi jak: dochód narodowy, wydatki na konsumpcję, wydatki na inwestycje, oszczędności, dochody i wydatki budżetu państwa, bilans handlowy i płatniczy kraju, popyt na pieniądz i podaż pieniądza, przeciętny poziom cen, rozmiar zatrudnienia i bezrobocia w kraju itp. (Badanie związku pomiędzy tymi i innymi agregatami ma na celu wykazanie przyczyn niepełnego wykorzystania istniejących mocy produkcyjnych oraz niepełnego zatrudnienia siły roboczej oraz do ustalenia środków zaradczych prowadzących do lepszego wykorzystania istniejącego zasobu środków produkcji),
akcentuje raczej zawodność samoregulujących mechanizmów rynkowych i niezbędność ingerencji państwa w celu doprowadzenia do lepszego wykorzystania istniejących zdolności produkcyjnych, zmniejszenia rozmiarów bezrobocia, obniżenia stopy inflacji oraz zmniejszenia nadmiernych rozpiętości w podziale dochodów.
Według Kopcia wśród nauk rolniczych należy <m. in.> wyodrębnić nauki zajmujące się wyłącznie produkcją roślinną i te, których przedmiotem badań jest produkcja zwierzęca. Należą one do nauk technicznych, obok których występuje dziedzina zagadnień ekonomicznych. Różnice polegają głównie na odmiennym sposobie ujmowania tych samych spraw gospodarskich. Agrotechnika i zootechnika zajmują się wyłącznie ściśle określonym i to dość wąskim odcinkiem, wybraną grupą roślin lub zwierząt. Techniczno rolniczy punkt widzenia jest więc szczegółowy, a tym samym ograniczony, natomiast ekonomiczno - rolnicze obejmuje całość spraw gospodarstwa. Ograniczoność nauk techniczno - rolniczych wyraża się i w tym, że zajmując się pojedyńczymi gałęziami produkcji rolniczej, zagadnienia ich wzajemnego związku pozostawiają poza sferą swych zainteresowań.
Nauki ekonomiczno - rolnicze charakteryzują się:
traktowaniem spraw produkcyjnych w rolnictwie w sposób nie cząstkowy, lecz całościowy,
uwzględnianiem wzajemnych związków pomiędzy różnymi częściami gospodarstwa, czyli organizacją,
stosowaniem rachunku efektywności.
Kopeć podaje (op. cit.), że nauki ekonomiczno - rolnicze dzielą się na dwie zasadnicze dyscypliny:
ekonomikę rolnictwa - zajmującą się rolnictwem jako działem gospodarki narodowej,
ekonomikę i organizację gospodarstw rolniczych - mającą węższy zakres i ograniczającą się do badania zjawisk i ustalania prawidłowości rządzących procesami produkcji w obrębie pojedyńczego gospodarstwa.
Według tego autora ekonomika i organizacja gospodarstw rolniczych obejmuje trzy szczegółowe dyscypliny naukowe:
organizację gospodarstw rolniczych,
rachunkowość rolniczą (łącznie ze statystyką i sprawozdawczością),
wycenianie (taksację) i kalkulacje rolnicze.
Ekonomika i organizacja gospodarstw rolniczych nadaje wszelkim problemom techniczno - rolniczym właściwy sens, określa celowość wszystkich poczynań, a to ze względu na spodziewany efekt produkcyjny i finansowy. Można by ją nazwać nauka o gospodarstwie rolniczym.
Manteuffel (“Ekonomika i organizacja gospodarstwa rolniczego”) uważa, że okres historyczny, w którym tworzyła się nauka nazywana dzisiaj ekonomiką i organizacją gospodarstwa rolniczego trwał około 100 lat, obejmując mniej więcej cały wiek XIX.
(Autor ten podaje, że za naukę uważa określony zasób wiedzy charakteryzujący się dostatecznie ważkim i dostatecznie wyodrębnionym zakresem tematycznym. Dodatkowym kryterium wyodrębnienia nauki jest powstanie odrębnych, jej tylko właściwych pojęć, ukształtowanie się jej własnych metod badawczych oraz sformułowanie określonych praw (zasad), dotyczących przedmiotu jej zainteresowania. Przez dyscyplinę rozumie tu pewną część określonej nauki, wstępnie z niej wyodrębnioną lub oddzielny przedmiot nauczania.)
Od początku wieku XX wszystkie zagadnienia związane z urządzaniem i prowadzeniem gospodarstwa rolnego, a więc używając ówczesnego języka - z administrowaniem gospodarstwem rolniczym obejmowała nauka zwana ekonomią lub ekonomiką rolniczą.
VON DER GOLTZ wyodrębnił z niej trzy części, stanowiące oddzielne dyscypliny:
naukę o gospodarstwie,
taksację rolniczą,
rachunkowość rolniczą.
WATERSTRADT wyodrębnił dwie duże części ekonomiki rolniczej:
ogólną naukę o gospodarstwie (“co jest”),
naukę stosowaną w gospodarce (“co ma być”).
a w tej ostatniej:
a) urządzanie i prowadzenie gospodarstw,
b) naukę o taksacji,
rachunkowość.
Moszczeński dzielił nauki rolnicze na:
nauki o produkcji,
nauki ekonomiczno - rolnicze.
Manteuffel (op. cit.) uważa, że w żadnym razie nie można rozgraniczyć organizacji i ekonomiki, gdyż byłby to podział sztuczny, nie odpowiadający temu co się dzieje w praktyce. Każdy proces produkcyjny czy każdą jednostkę produkcyjną, która wymaga organizacji lub reorganizacji należy przeanalizować; jest to czynność ekonomiczna. Potem trzeba ją zorganizować, a to oznacza czynność organizacyjną. Wreszcie niezbędna jest ponowna analiza - znowu czynność ekonomiczna.
W systematyce nauki dzieli się na nauki ogólne i szczegółowe (klasyfikacja dwustopniowa) lub na nauki podstawowe, kierunkowe i szczegółowe (klasyfikacja trzystopniowa).
Poniższa klasyfikacja odnosi się do nauk przyrodniczych i rolniczych (A) i oraz ekonomicznych i ekonomiczno - rolniczych (B), (za Manteufflem).
Klasyfikacja dwustopniowa: A B
Nauki ogólne: nauki przyrdnicze ekonomia polityczna
Nauki szczegółowe: nauki rolnicze nauki ekonomiczno - rolnicze
Klasyfikacja trzystopniowa: A B
`Nauki podstawowe: nauki biologiczne ekonomia polityczna
nauki fizyczne i chemiczne matematyka
Nauki kierunkowe: anatomia i fizjologia roślin ekonometria
zoohigiena rachunkowość
gleboznawstwo statystyka
Nauki szczegółowe: hodowla roślin ekonomika rolnictwa
szczegółowa uprawa roślin polityka agrarna
chów zwierząt ekonomika i organizacja gosp. rolniczych
Kierul (“Ekonomika i organizacja gospodarstw rolniczych”) podaje, że ekonomika i organizacja gospodarstw rolniczych jako nauka, należy do rodziny nauk, którą można nazwać ekonomią rolnictwa, a która ponadto obejmuje:
ekonomikę rolnictwa,
ekonomiki branżowe (szczegółowe) - zajmujące się poszczególnymi gałęziami rolnictwa, ale też w skali co najmniej kraju lub regionu (np. ekonomika chowu trzody chlewnej, ekonomika uprawy roślin warzywnych),
politykę agrarną - zajmującą się środkami i metodami oddziaływania państwa na rolnictwo.
Jak podaje Manteuffel (op. cit.) po drugiej wojnie światowej w ekonomice rolniczej pojawiła się nowa forma podziału tych nauk na nauki mikro- i makroekonomiczne. HEADY w swej “Ekonomice produkcji rolniczej” podaje, że mikroekonomika zajmuje się zależnościami, wielkościami lub jednostkami dotyczącymi: jednej krowy, poszczególnego gospodarstwa, poszczególnej rodziny określonego rynku lub obszaru produkcyjnego.
Z kolei makroekonomika ma do czynienia z zależnościami właściwymi zjawiskom masowym lub wielkościom złożonym i zajmuje się rozległymi agregatami produkcji, dochodu i innych wielkości ekonomicznych.
Fereniec (“Ekonomika i organizacja rolnictwa”) uważa, że przedmiotem ekonomiki rolnictwa są problemy oszczędnego gospodarowania zasobami, którymi dysponuje rolnictwo, w celu realizacji określonych zadań produkcyjnych. Ekonomika rolnictwa stara się dać odpowiedź na następujący temat:
co produkować,
ile produkować,
jak produkować (technologia),
kiedy produkować (sezonowość rynku),
jak dzielić to, co wyprodukowano,
jak sprzedać to, co wyprodukowano.
Na przedmiot nauczania “Ekonomika i organizacja gospodarstw rolniczych” składają się trzy pojęcia
ściśle ze sobą powiązane: ekonomika produkcji, organizacja gospodarstwa rolniczego i gospodarstwo rolnicze.
Celem ekonomiki produkcji jest zapewnienie optymalnego wyniku finansowego gospodarstwa rolniczego. Należy zatem tak gospodarować, by nakład przyniósł najwyższy efekt produkcyjny.
Zadaniem organizacji jest łączenie poszczególnych części gospodarstwa w jedną efektywną jednostkę produkcyjną. Organizacja jest dyscypliną naukową zajmującą się racjonalnymi sposobami prowadzenia gospodarstwa rolniczego.
Gospodarstwo rolne jest to wyodrębniona organizacyjnie jednostka produkcyjna o powierzchni pow. 1 ha, wyposażona w środki produkcji.
Początki wiedzy z zakresu organizacji i ekonomiki gospodarstw.
Pierwsze znane w Polsce pisane źródło wiedzy praktycznej pochodziły ze starożytnego Rzymu.
Były to dzieła: Katona Starszego o gospodarstwie wiejskim, zawierające całą ówczesną wiedzę o rolnictwie, znaczna jego część dotyczyła organizacji i ekonomiki gospodarstwa. Podobny charakter miały również późniejsze prace Warrona, Wergiliusza i Collumnelli
Merkantylizm (późne średniowiecze) - utożsamiał zamożność kraju z posiadanymi przezeń zasobami pieniądza (złota, srebra, kosztowności). Później rozszerzono to pojęcie obejmując nim zasoby towarów i pracy. Polityka merkantylistyczna polegała na popieraniu przemysłu i rzemiosła kosztem rolnictwa. W rolnictwie merkantylizm głosił wyższość drobnych gospodarstw.
W I poł. XVIII w. była popularna w Niemczech, Austrii i Włoszech oraz krajach skandynawskich - rozwinęła się szkoła kameralistyczna. Była ona odmianą merkantylizmu, ale w stosunku do rolnictwa - kameraliści uważali je za najważniejszy dział w gospodarce narodowej. Według nich ustrój rolny powinien być oparty na prywatnej własności gospodarstw chłopskich, a jednocześnie wskazywali na konieczność dostosowywania gospodarstwa do rynku. Wypowiadali się za wolnością osobistą chłopów i ich oczynszowaniem.
W poł. wieku XVIII we Francji rozwinęła się doktryna fizjokratyczna głoszona głownie przez Quesnaya (1694 -1774) oraz V. Riqueti de MIRABEAU (1715 - 1789). Fizjokraci twierdzili, że w gospodarce narodowej jedynie rolnictwo jest działem, który daje “produkt czysty” , który stanowi rzeczywiste bogactwo. Fizjokraci głosili wyższość wielkich, farmerskich gospodarstw rolnych.
Arthur Young, Anne Turgot, Albrecht D. Thaer , Johan Heinrich von Thünen. Justus Liebig, Franz Aereboe, Juliusz Au, Stefan Moszczeński,ks. Krzysztof Kluk, Dezydery Chłapowski, Michał Oczapowski, Wacław Ponikowski, Franciszek Bujak, Stefan Surzycki, Wiktor Schrammm.
Rynek - to ogół sił i warunków, w ramach których kupujący i sprzedający podejmują decyzję o przeniesieniu prawa własności (Niedzielski E., Łapińska A.: “Zarządzanie firmą”).
Podmiotami rynku są: kupujący i sprzedający oraz instytucje związane z rynkiem.
Przedmiotami rynku są: towary i usługi.
Konkurencja monopolistyczna (Kamerschen at all. op. cit) - stanowi rynek złożony z wielu producentów wytwarzających zróżnicowane produkty, stojących wobec wysoce, ale nie doskonale elastycznych krzywych popytu.
Cechy charakterystyczne konkurencji monopolistycznej:
Występuje szereg konkurentów produkujących niewiele różniące się wzajemnie od siebie produkty,
Przeważają formy konkurencji poza cenowej jak np. reklama,
Wejście na rynek nie jest wykluczone pewnymi niewielkimi kosztami - głównie o charakterze ogólnym,
Istnieją bliskie substytuty i klienci mogą wybrać innych producentów gdy firma uczestnicząca w konkurencji monopolistycznej podniesie cenę. W wyniku istnienia grup lojalnych odbiorców, krzywa popytu dla firmy uczestniczącej w konkurencji monopolistycznej nadal jest nachylona w prawo w dół, ale jest dosyć elastyczna.
Konkurencja doskonała:
1. Na rynku występuje wielu producentów, z których żaden nie jest na tyle wielki by wpłynąć na bieżącą cenę rynkową produktów. Wszyscy producenci należą do kategorii cenobiorców tzn. nie należą oni do cenodawców czy cenotwórców.
Cenobiorca - jest to konsument lub producent na tyle mały w stosunku do całego rynku, iż jego sprzedaż i zakupy nie mogą wpływać na ceny rynkowe. Cenobiorca jest zmuszony zaakceptować lub odrzucić cenę rynkową, decydując się na określoną wielkość zakupu lub sprzedaży przy założeniu, że cena rynkowa nie ulegnie zmianie.
Cenodawca (cenotwórca) - to konsument lub producent na tyle znaczący w stosunku do całości rynku, iż jego sprzedaż i zakupy wpływają na cenę rynkową. Poprzez swoje decyzje dotyczące konsumpcji i produkcji cenodawca współokreśla ceny rynkowe. Z wielu możliwych kombinacji cen wytworzonych dóbr wybiera kombinację maksymalizującą użyteczność lub zysk.
Wszyscy producenci sprzedają wyroby homogeniczne , co oznacza, iż dobra jednego wytwórcy są nie do odróżnienia od dóbr wszystkich pozostałych producentów. Konsumenci są w pełni zorientowani co do cen różnych producentów i jest im w pełni obojętne, u którego z nich dokonają zakupu.
Producenci cieszą się pełną wolnością wejścia i opuszczenia rynku, to znaczy, iż koszty wejścia i wycofania się z rynku są minimalne, aczkolwiek istnieją.
Na rynku występuje wielu konsumentów, żaden z nich nie jest na tyle silny, by wpływać na rynkową cenę produktu. Tak jak producenci, konsumenci należą do kategorii cenobiorców.
Rynki kontestowalne - wejście na rynek i wycofanie z niego jest względnie łatwe. Na takim rynku funkcjonuje kilka firm, ponadto osiągają one wielkość produkcji, przy której cena jest równa kosztowi krańcowemu.
Zasadniczo w praktyce nie spotykamy się z konkurencją doskonałą. Pod względem cech producentów rynek produktów rolniczych i ogrodniczych jest do niego najbardziej zbliżony.
Stąd konieczność dostosowania się do warunków panujących na rynku - aby przedsiębiorstwo mogło na nim przetrwać.
Gospodarstwo może być nastawione na dwa odmienne podejścia do rynku i wymiany towarowej:
autarkia gospodarcza - samowystarczalność lub polityka zmierzająca do jej osiągnięcia (...),
produkcja towarowa - rynkowa produkcja sprzedawana przez gospodarstwo (...).
Wraz z rozwojem cywilizacji następuje coraz powszechniejsze przechodzenie gospodarstw od autarkii do gospodarki towarowej.
Cel istnienia przedsiębiorstwa.
Podstawowym celem stawianym przed organizacją jest przetrwanie i rozwój.
Misja organizacji - to szczególny powód istnienia organizacji, który wyróżnia ją od wszystkich innych organizacji. Pokazuje cel działalności firmy oraz sposób dotarcia do tego celu przy uwzględnieniu zasobów będących w posiadaniu organizacji. Misja firmy jest definiowana w różny sposób, najczęściej określa się ją jako: koncepcję biznesplanu, ideę jej rozwoju, jej przesłanie, ogólną obietnicę wyrażoną w kategoriach rynkowych.
Wizja firmy - to koncepcja przyszłości firmy, aspiracja, która powinna być wspólna dla kierownictwa, jak i pozostałych członków organizacji. Jest to obraz przyszłości firmy, którą pracownicy chcą wykreować.
Misja firmy - mówi o tym co firma oferuje swojemu otoczeniu. Gdyż właśnie na styku organizacja - a jej otoczenie dochodzi do generowania przychodów organizacji.
Według Niedzielskiego - wyróżniamy następujące schematy formułowania misji:
konwencjonalny - (odpowiada na pytanie): co, jak i dla kogo robimy ?
ogólnych zasad - jakich reguł przestrzegamy ?
społecznej wrażliwości - przed kim i za co odpowiadamy ?
osiągnięć i tradycji organizacji - z czego jesteśmy dumni ?
Misja powinna spełnić trzy podstawowe wymogi:
wyznaczać kierunek i dotyczyć przyszłości,
wyrażać marzenia i wyzwania, które stają się udziałem pracowników,
proces jej realizacji powinien być wiarygodny.
Kryterium funkcji celu może być m.in. maksymalizacja produkcji bądź maksymalizacja zysku (ew. dochodu rolniczego).
Czynniki wpływające na firmę:
czynniki wewnętrzne,
czynniki zewnętrzne.
Czynniki zewnętrzne znajdują się w otoczeniu przedsiębiorstwa.
Otoczenie:
bliższe: bezpośrednie, specyficzne, celowe,
dalsze: ogólne.
Czynniki wewnętrzne:
zarząd,
pracownicy,
kultura organizacyjna,
kapitał.
Zarząd - jego inicjatywa, przedsiębiorczość, zaangażowanie decyduje o sukcesie firmy.
Zarząd jest organem wykonawczym kierującym bezpośrednio działalnością: S. A., sp. z o. o.,
spółdzielnie.
Pracownicy - są najważniejszym zasobem organizacji. Dostarczają przedsiębiorstwu: pracy, uzdolnień, twórczości, energii. Bez kompetentnych ludzi napotkamy na trudności w realizacji wyznaczonych celów. Menedżerowie i pracownicy muszą dążyć do identycznych celów.
Kultura organizacyjna - jest to zespół założeń systemu wartości i norm społecznych motywujących działanie ludzi tworzących przedsiębiorstwo. Przejawia się w zachowaniu i reakcjach grup pracowniczych, w ich sądach i postawach, sposobie rozwiązywania problemów, wyposażeniu wnętrz.
Funkcje kultury organizacyjnej:
integracyjna - obejmuje to co łączy i jest wspólne pomijając to co indywidualne i różnicuje,
percepcyjna - polega na sposobie postrzegania środowiska i nadawania znaczenia społecznemu i organizacyjnemu życiu, to “filtr”, poprzez który postrzega się rzeczywiste problemy, określenie wizji i ryzyka jakie należy podejmować,
adaptacyjna - polega na stabilizowaniu rzeczywistości dzięki wypracowaniu gotowych schematów reagowania na zmiany zachodzące w otoczeniu danej grupy społecznej. Dostarcza wzorców i działań dostosowawczych.
Kapitał - określa się najogólniej jako nagromadzone dobro, służące do rozwijania dalszej produkcji oraz zasoby pieniężne angażowane w produkcję.
Otoczenie bliższe.
Klienci - klientem jest każdy, kto płaci za nabywanie wyrobu lub usługi przedsiębiorstwa.
Bez usatysfakcjonowanych klientów przedsiębiorstwo będzie miało kłopoty (dostosowanie się do potrzeb klientów, kreowanie nowych potrzeb).
Konkurenci - konkurentami przedsiębiorstwa są inne podmioty, które konkurują z nim o zasoby.
Dostawcy - to podmioty gospodarcze, które dostarczają firmie: surowców, maszyn, innego wyposażenia, informacji, kapitału niezbędnego do prowadzenia działalności. Dostawcy mogą wywierać określone naciski na firmę poprzez ceny, jakość i terminowość dostaw.
Właściciele - są przedmiotem poważnej troski kadry kierowniczej wielu przedsiębiorstw.
Sojusznicy strategiczni - są to podmioty współpracujące z naszym przedsiębiorstwem. Sojusze strategiczne pomagają uzyskać przedsiębiorstwu doświadczenie od innych, którego mu brakuje. Pomagają również lepiej rozłożyć ryzyko i często umożliwiają osiągnięcie wspólnych celów strategicznych.
Koziński i Listwan (op. cit) wymieniają tutaj m.in.:
rynek zbytu,
lokalny rynek pracy - ludzie mogący potencjalnie stać się pracownikami firmy,
lokalna społeczność - zbieżne lub rozbieżne interesy,
lokalne władze - administrujące terytorium, na którym organizacja prowadzi swoją działalność,
lokalną infrastrukturę techniczną, z której korzysta organizacja,
otoczenie przyrodnicze - czyli środowisko naturalne, w którym działa organizacja i z którego zasobów korzysta.
Gryffin (op. cit.) wymienia także:
związki zawodowe,
regulatorzy - jednostki, które mogą kontrolować regulować lub w inny sposób oddziaływać na politykę i praktyki organizacji,
a) agencje regulacyjne - agencje powołane przez rząd w celu ochrony społeczeństwa przed pewnymi praktykami gospodarczymi albo ochrony jednej organizacji przed innymi,
b) grupy interesu - grupy i organizacje tworzone przez swoich członków w celu zabiegania o wpływ na działalność gospodarczą np. w polskim rolnictwie “Ekoland”, w USA organizacja “Matki przeciwko Pijanym Kierowcom”.
Otoczenie dalsze:
Otoczenie ekonomiczne - to reguły funkcjonowania gospodarki i jej aktualny stan.
Technologia - nowa technologia dla firmy stanowi możliwość uzyskania przewagi konkurencyjnej, a w rękach konkurencji - zagrożenie. Czujni menedżerowie ustawicznie poszukują nowych technologii.
Otoczenie prawno - polityczne. Wywiera wpływ poprzez politykę fiskalną wynikającą z polityki budżetowej oraz przez legislacje dotyczące:
pozycji i roli przedsiębiorstwa w gospodarce,
bezpieczeństwa publicznego i osobistego,
ustawodawstwo antymonopolowe,
normy techniczno - użytkowe wyrobów,
koncesjonowanie obrotu z zagranicą.
Otoczenie społeczno - kulturowe tworzą wartości i normy obowiązujące w społeczeństwie oraz jego cechy demograficzne.
Środowisko naturalne (sic!) - dostęp do źródeł surowców i energii.
Otoczenie międzynarodowe- zmiany w sytuacji międzynarodowej mogą kreować szanse dla ekspansji rynkowej, jak i zagrożenie dla przedsiębiorstw działających na rynku krajowym.
Listwan i Koziński (op. cit) wymieniają tutaj dodatkowo m.in.:
otoczenie administracyjne - (instytucjonalne), które określa czy i w jaki sposób prowadzenie danej jest wspomagane i kontrolowane przez określone instytucje,
otoczenie naukowo - techniczne czyli instytucje tworzące i wprowadzające innowacje naukowo - technologiczne oraz dostarczane przez nie innowacje.