TEMAT 6: Bałkański kompleks niestabilności i bezpieczeństwa by M. Mihajić [w]: Bezpieczeństwo… red. Zięba

WYZWANIA I ZAGROŻENIA DLA BEZPIECZEŃSTWA

- Bałkany w czasie zimnej wojny uległy „zamrożeniu”, ale problemy tego regionu dały o sobie znowu znać po upadku systemu blokowego

- czynnik przyspieszający rozwój antagonizmów: pojawienie się konfliktu interesów mocarstw na obszarze, na którym strefy wpływów dotychczas były jasno oznaczone

- obszar ten znalazł się w tzw. próżni bezpieczeństwa (pojawiły się możliwości tworzenia nowego układu sił, który mógłby zastąpić pozimnowojenną, pozorną stabilizację regionu

- istotny fakt, że w przeszłości panowały tam często obce mocarstwa

- czynniki wpływające na sytuację bezpieczeństwa na Bałkanach:

a) zmiana konfiguracji politycznej w regionie i powstanie nowych państw w latach 90tych

b) niestabilne systemy polityczne w wielu państwach i ich niespójna polityka wewnętrzna i zagraniczna

c) nierozwiązane spory i wzrost znaczenia kwestii etnicznych i religijnych w polityce zagranicznej

d) zaburzone relacje na linii narodowość - religia - państwo

e) jednoczesne istnienie w regionie tendencji integracyjnych i dezintegracyjnych

f) wzrost znaczenia nowych zagrożeń, zarówno militarnych, jak i pozamilitarnych - terroryzm, przemyt narkotyków i broni, tendencje ekstremistyczne

g) wzmożona działalność podmiotów wewnętrznych, państw i OM, w tym próby zaprowadzenie pokoju, a nawet narzucenia go siłą

- narodowość na Bałkanach to przede wszystkim kwestia polityczna, wykorzystywana do manipulacji (przymusowa asymilacja mniejszości tureckiej w Bułgarii, nieuznawanie przez Bułgarów odrębności narodowej i języka Macedończyków, nadanie bośniackim muzułmanom praw narodu, mimo że etnicznie są pochodzenia serbskiego/chorwackiego)

- liczne konflikty terytorialne: Kosowo, Wojwodina (na północy Serbii, 35% to mniejszości), Bośnia i Hercegowina (sztuczny podział na część serbską i muzułmańsko - chorwacką), region Sandżak w Serbii (domagający się autonomii Bośniacy, region na granicy z Czarnogórą i Kosowem), północno - zachodnia Macedonia (1/3 Albańczyków), Tracja Zachodnia (mniejszość muzułmańska i tureckojęzyczna), Zatoka Pirańska (Słowenia - Chorwacja), półwysep Prevlak (Chorwacja - Czarnogóra), niektóre wyspy na morzu Egejskim (Turcja - Grecja)

- zagrożenie idei Wielkiej Albanii i Wielkiej Serbii

- zagrożeniem sprawy religijne - tendencje radykalne, nie tylko wśród muzułmanów, ale i prawosławnych i katolików

GŁÓWNE OBSZARY NIESTABILNOŚCI NA BAŁKANACH

Kosowo - prowincja/państwo (?) formalnie należąca do Serbii, choć od 1999 pozostająca pod kontrolą międzynarodową; ludność albańska stanowiąca około 90% mieszkańców dąży do samodzielnego państwa bądź połączenia z Albanią; w 1999 wojska FR Jugosławii dokonały próby pacyfikacji prowincji, czego skutkiem była interwencja NATO w Jugosławii

Za czasów SFR Jugosławii Kosowo było autonomiczną prowincją w ramach Serbii, jednak w 1989 anulowano autonomię prowincji -> nielegalny parlament Kosowa ogłosił 2 lipca 1990 niepodległość; od roku 1998 nasiliła się terrorystyczna działalność albańskiej Armii Wyzwolenia Kosowa, dochodziło do brutalnych starć, Serbia użyła wojska do spacyfikowania partyzantki; odpowiedzią na działania Serbów były naloty NATO na FR Jugosławii w 1999 roku, Serbia zaprzestała represji.

10 czerwca 1999 RB ONZ uchwaliła Rezolucję 1244, która m.in. określała status Kosowa + zakaz serbskich represji w Kosowie i wycofanie wojsk + administracja międzynarodowa ONZ w Kosowie na czele ze Specjalnym Przedstawicielem Sekretarza Generalnego (misja UNMIK) + rozbrojenie się Armii Wyzwolenia Kosowa + potwierdzenie integralności FR Jugosławii + utrzymywanie bezpieczeństwa prowincji przez KFOR pod dowództwem NATO

2001 - wybory do zgromadzenia prowincji + UNMIK uchwaliło Ramy Konstytucyjne dla Kosowa

Sytuacja jednak się nie ustabilizowała -> patrz kolejna niepodległość Kosowa

Bośnia i Hercegowina - kwestią sporną jest ustrój i jedność terytorialna tego wieloetnicznego państwa; na mocy porozumienia z Dayton z 1995 państwo dzieli się na część serbską i bośniacko - chorwacką; jednak Bośniacy chcą nowego podziału administracyjnego, Serbowie zaś grożą secesją i przyłączeniem do Serbii

BiH stała się państwem 5 kwietnia 1992 po ogłoszeniu secesji z SFR Jugosławii; niepodległości chcieli Bośniacy i Chorwaci, Serbowie na zamieszkanych przez siebie w Bośni terenach stworzyli Republikę Serbską, która docelowo miała zostać przyłączona do Serbii; 1994 Chorwaci i Bośniacy zawiązali federację, rozpoczął się krwawy konflikt, zakończony na mocy traktatu z Dayton podpisanego 21 listopada 1995

Porozumienie z Dayton: zespół regulacji podtrzymujących jedność Bośni i Hercegowiny, wprowadzający wewnętrzny podział na Republikę Serbską oraz Federację BiH; każda z jednostek otrzymała szeroką autonomię z własnymi władzami; utworzono wspólny rząd i parlament oraz trzyosobowe prezydium; Bośnia pozostała quasi-protektoratem nadzorowanym przez społeczność międzynarodową przez Wysokiego Przedstawiciela rezydującego stale w Sarajewie; strony nie były usatysfakcjonowane wobec takiego narzucenia porozumienia przez USA

Problemy: sztuczny podział polityczny w państwie, jedność wieloetnicznej BiH wobec rozpadu Jugosławii (jaki sens?), każda strona otrzymała mniej niż chciała, a przede wszystkim: została zaprzepaszczona szansa rozwojowa

Macedonia - ludność albańska, stanowiąca około 1/3 ludności kraju, walczy o autonomię kulturalną i polityczną, a skrajnych przypadkach o secesję; na tym tle dochodziło do walk zbrojnych; wiąże się to z ideą utworzenia Wielkiej Albanii

Państwo to odłączyło się od Jugosławii 8 września 1991; przez pierwszą dekadę w miarę spokojne funkcjonowanie; jednak w 2000 roku ludność albańska zaczęła się domagać zwiększenia swoich praw, w 2001 roku wybuchł konflikt zbrojny, jednak zawieszono broń w wyniku mediacji międzynarodowej, a koalicja rządowa została poszerzona o opozycyjne ugrupowania albańskie; ostateczne porozumienie zostało zawarte w Ochrydzie 13 sierpnia 2001, zapoczątkowało reformy konstytucyjne, dzięki którym prawa mniejszości albańskiej zostały znacznie poszerzone.

Wojwodina - północna prowincja Serbii zamieszkana przez liczne mniejszości narodowe, z których największą są Węgrzy (15 - 20% ludności)

Tracja Zachodnia - zamieszkana przez mniejszość muzułmańską oraz turecką mniejszość etniczną; Grecja odmawia uznania tej ludności za mniejszość, twierdząc, że społeczność ta działa w interesie obcego państwa; na terenach graniczących z Albanią zamieszkuje ludność albańska, której radykalne środowiska grożą secesją; większość greckich Albańczyków to imigranci ekonomiczni

Turcja - w niektórych sferach życia społecznego bardzo silne wpływy islamskie; obawa przed radykalizacją Turcji i wpływem fundamentalizmu islamskiego; inny punkt zapalny to mniejszość kurdyjska, która domaga się większych praw i autonomii; nieprzyjazne relacje z Armenią (kwestia ludobójstwa Ormian 1915)

Bułgaria - południowo - wschodnią część Bułgarii zamieszkuje kilka grup mniejszości muzułmańskich (ludność tureckojęzyczna oraz bułgarskojęzyczni muzułmanie) + ludność turecka

Epir Północny - historyczna prowincja grecka leżąca na północnym zachodzie współczesnej Grecji oraz częściowo na południu Albanii; na tym ostatnim terytorium mieszka (wg Aten) około 400 000 Greków, którzy są poddawani wynarodawianiu, czemu zaprzecza strona albańska (60 000 + pełnia praw); 1994 grecka organizacja Front Wyzwolenia Epiru Północnego dokonała ataków na albański posterunek wojskowy, w odwecie Albańczycy zatrzymali greckich działaczy politycznych; 1995 kompromis, 1996 układ o przyjaźni i współpracy

DZIAŁANIA PAŃSTW I INSTYTUCJI MIĘDZYNARODOWYCH NA RZECZ BEZPIECZEŃSTWA

ONZ:

- 1992 plan Vance'a - plan pokojowy polegający na utworzeniu stref zdemilitaryzowanych w ogarniętej wojną Chorwacji i na rozmieszeniu tam sił pokojowych ONZ; nie został jednak w całości wprowadzony w życie

- 1992 - decyzja o utworzeniu sił pokojowych ONZ w Jugosławii (UNPROFOR) - na terenie Chorwacji, BiH oraz zapobiegawczo Macedonii

- 1992 - plan Vance'a - Owena - podział BiH na 7 - 10 okręgów autonomicznych (na wzór szwajcarskich kantonów) przy zachowaniu jedności państwa (nie prowadzony w życie)

- 1993 - uchwalenie rezolucji nr 827 przez Radę Bezpieczeństwa w celu utworzenia Międzynarodowego Trybunału Karnego dla Byłej Jugosławii

- 1993 - rezolucja nr 836 w sprawie utworzenia w Bośni tzw. stref bezpieczeństwa by chronić ludność przed atakami wojsk serbskich; jedną z takich stref była Srebrnica, gdzie w 1995 roku doszło do ludobójstwa muzułmanów przez oddziały bośniackich Serbów, mimo obecności sił pokojowych ONZ (jednostki holenderskie)

- 1993 - rezolucja nr 958 zezwoliła na bombardowanie wojsk serbskich w Krajinie

- rezolucja 1244 - misja w Kosowie (UNMIK) - zadania:

1. Pełnienie podstawowych funkcji cywilnych i administracyjnych

2. Promowanie ustanowienia autonomii i lokalnego rządu dla Kosowa

3. Ułatwienie procesu politycznego mającego na celu ustalenie przyszłego statusu prowincji

4. Koordynowanie pomocy humanitarnej wszystkich OM

5. Wspieranie odbudowy infrastruktury

6. Utrzymywanie prawa i porządku w prowincji

7. Ochrona praw człowieka

8. Zapewnienie niezakłóconego powrotu uchodźców

UNMIK skupia swoją działalność w 4 filarach:

1. Policja i Sprawiedliwość, pod bezpośrednim kierownictwem ONZ

2. Administracja cywilna, pod bezpośrednim kierownictwem ONZ

3. Demokratyzacja i tworzenie instytucji, kierowane przez OBWE

4. Odbudowa i rozwój gospodarczy, kierowane przez UE

Na czele stoi Specjalny Przedstawiciel Sekretarza Generalnego ONZ w Kosowie + misja Specjalnego wysłannika Sekretarza Generalnego ONZ ds. przyszłego statusu Kosowa (Fin Martti Ahtisaari) - jego plan:

1. Kosowo powinno być wielonarodową społecznością opartą na równych prawach wszystkich obywateli

2. Kosowo będzie miało własne władze, konstytucję, flagę, godło i hymn oraz prawo członkowstwa w OM

3. Kosowo nie będzie też wysuwało żadnych roszczeń terytorialnych pod adresem sąsiadów ani też nie będzie dążyło do połączenia z żadnym państwem

4. Prawa ludności niealbańskiej będą chronione szczególnymi mechanizmami

5. W Kosowie będzie działać Międzynarodowy Przedstawiciel Cywilny jako reprezentant wspólnoty międzynarodowej oraz UE, który będzie czuwał nad wprowadzaniem porozumienia w życie

6. Będzie też funkcjonować misja petersberska UE oraz międzynarodowe siły pokojowe dowodzone przez NATO

Plan został odrzucony przez Serbię i Rosję.

KBWE/OBWE:

- misje długoterminowe w terenie od sierpnia `92

- były tworzone w BiH, byłej Jugosławii (obecnie Serbii i Czarnogórze), Macedonii, Chorwacji i Kosowie

- 1999 - misja w Kosowie (OMIK), integralna część UNMIK

NATO:

- teren byłej Jugosławii: '92 akcja sił morskich NATO i UZE w celu wsparcia egzekwowania embarga ONZ na dostawy broni dla byłych republik jugosłowiańskich

- '92 - nadzór strefy zakazu lotu nad Bośnią

- od 1994 - wsparcie dla UNPROFORu, by w 1995 całkowicie je zastąpić, powołano w tym celu Siły Implementacyjne (IFOR) pod dow. NATO, 1996 zastąpiono je Siłami Stabilizacyjnymi (SFOR)

- marzec - czerwiec 1999 - operacja Allied Force - zbombardowanie FR Jugosławii bez upoważnienia RB ONZ

- operacja Joint Guardian - siły pokojowe KFOR w Kosowie złożone z wojsk NATO i Rosji; zarzucano im nierówne traktowanie stron konfliktu, w efekcie czego Albańska Armia Wyzwolenia Kosowa postrzegała je czasem jako sprzymierzeńców + ZARZUT NIELEGALNOŚCI (tłumaczenie: interwencja humanitarna)

- 1999 - powołanie Inicjatywy dla Europy Południowo - Wschodniej (wspierania reform demokratycznych i współpracy w regionie)

UE:

- nieudolność mimo, że WPZiB wprowadził już traktat z Maastricht

- 1999 - Pakt Stabilności dla Europy Południowo - Wschodniej; sygnowane przez ponad 40 krajów, cel to wsparcie pokoju, demokracji, poszanowania praw człowieka i gospodarczego dobrobytu, w celu osiągnięcia stabilności regionu; na czele stoi Koordynator powołany przez UE, kierujący Panelem Regionalnym (3 zakresy działania: demokratyzacja i prawa człowieka + odbudowa gospodarcza, współpracy i rozwoju + sprawy bezpieczeństwa) -> pakt ten to wskazanie tendencji do coraz większej odpowiedzialności UE za ten region

- 2003 - policyjna misja UE w Bośni i Hercegowinie, do 2007; polegała na szkoleniu lokalnego personelu i ustanawianiu norm i standardów zgodnych z europejskimi

- 2003 - 2005 - misja policyjna w Macedonii (Proxima) - charakter j.w.

- 2004 - rozpoczęcie misji Althea w BiH (w ramach Europejskich jednostek wojskowych EUFOR, k™óre zastąpiły SFOR)

- wg Komisji Europejskiej - kluczem do sukcesu współpraca regionalna

- Proces Stabilizacji i Stowarzyszenia - oficjalna polityka UE wobec państw bałkańskich ubiegających się o członkowstwo w UE; obejmuje Albanię, BiH, Chorwację, Macedonię, Serbię i Czarnogórę

- szczyty państw unijnych i zachodniobałkańskich inicjowane przez UE: 2000 Zagrzeb + 2003 Saloniki

USA:

- po zimnej wojnie USA postrzegały swoje zaangażowanie na Bałkanach przez pryzmat własnych interesów w tym regionie, czyli:

1. Półwysep Bałkański jest łącznikiem z innymi regionami o dużym znaczeniu strategicznym dla USA (Morze Kaspijskie), ognisk kryzysu (Zatoka Perska) lub potencjalnie niebezpiecznych obszarów w regionie Morza Śródziemnego

2. Bałkany to siedlisko potencjalnych konfliktów, które mogą mieć wpływ na europejski system bezpieczeństwa

3. Jest to obszar wyczuwalnych interesów rosyjskich

4. Region jest przykładem ekspansji islamu oraz polem innych starć o charakterze religijnym

- George Bush Senior - powściągliwa postawa wobec Bałkanów, do zmiany stanowiska doszło za Billa Clintona (poparcie dla środków militarnych)

- największe osiągnięcie: doprowadzenie do pokoju w Dayton 21 listopada oraz w Paryżu 14 grudnia 1995

- w Serbii i Czarnogórze wspierali przemiany demokratyczne, których ukoronowaniem była rewolucja 2000 i obalenie rządów Milosevica

- poparcie dążeń Turcji do członkowstwa w UE

- Inicjatywa Współpracy Południowo - Wschodnioeuropejskiej 1996: 12 państw regionu + OM -> forum omawiania problemów; USA chciały tym zademonstrować: gotowość do stałej obecności w regionie, do tworzenia warunków dla dalszego porozumienia w BiH oraz między Grecją a Turcją, konieczność i możliwości amerykańskiego przywództwa w regionie, przekonanie, że rozwój współpracy między krajami regionu osłabi wpływy krajów muzułmańskich i Rosji

- Plan Działania dla Europu Południowo - Wschodniej 1998: intensyfikacja współpracy z krajami regionu o zaawansowanym procesie demokratycznym; założenia:

1. Konsolidacja procesu reform

2. Rozwój współpracy regionalnej

3. Pomoc w procesie integracji europejskiej i transatlantyckiej

4. Wzmocnienie pokoju i stabilności na terenie państw związanych z porozumieniem z Dayton

- Karta Adriatycka 2003 podpisana w Tiranie przez Colina Powella i MSZ Albanii, Chorwacji i Macedonii; założenia:

1. Wzmocnienie wysiłków na rzecz wprowadzania reform potrzebnych do zapewnienia bezpieczeństwa, dobrobytu i stabilności

2. Zapewnienie o poparciu USA dla tych reform

3. Wola współpracy 3 krajów na rzecz wzmocnienia demokracji, społeczeństwa obywatelskiego, rządów prawa, gospodarki rynkowej oraz wojska, by było zgodne ze standardem NATO

4. Podkreślenie znaczenia ścisłej bilateralnej, regionalnej i multilateralnej współpracy pomiędzy partnerami dla wszystkich państw regionu przez zapewnienie stabilizacji i przyspieszenie integracji euroatlantyckiej

Rosja:

- kompleks byłego mocarstwa, tradycja ochrony swoich „słowiańskich braci” etc.

- w czasie wojen jugosłowiańskich Rosja była za metodami dyplomatycznymi, a nie za użyciem siły

- starała się blokować interwencje, naloty itd. Przez RB ONZ

- Rosja była aktywna też na Bałkanach w ramach tzw. Grupy Kontaktowej (USA, Rosja, Francja, GB, Niemcy, ONZ, UE), która zresztą powstała z inicjatywy Jelcyna

- działania Rosji były jednak stosunkowo mało skuteczne

- akceptacja działań Zachodu na Bałkanach trudna dla Rosjan, ale współpraca konieczna, by nie wypaść z grona decydentów

Państwa regionu:

- Proces Współpracy Europy Południowo - Wschodniej (SEECP) 1996; zainicjowane przez państwa regionu; należą do niego: Albania, Macedonia, Serbia, Czarnogóra, Bułgaria, Rumunia, Turcja, BiH, Chorwacja, Grecja, Mołdowa

- w ramach Procesu podpisano na szczycie w Bukareszcie w 2000 roku Kartę dobrosąsiedzkich stosunków, Stabilności, Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie Południowo - Wschodniej; dokument przewiduje utworzenie mechanizmów współpracy politycznej oraz w dziedzinie bezpieczeństwa, a także w innych dziedzinach; od 2002 trwają starania do przekształcenia tego forum w OM

- na szczycie SEECP w Salonikach 2006 została przyjęta deklaracja Razem w Europie (potwierdzenie gotowości współpracy na rzecz ustanowienia pokoju i bezpieczeństwa w regionie i wyrzekają się użycia broni lub groźby jej użycia)

- Inicjatywa Adriatycko - Jońska powołana w Ankonie we Włoszech 2000; wzmocnienie współpracy regionalnej etc.; należą do niej: Albania, BiH, Chorwacja, Grecja, Włochy, Serbia, Czarnogóra i Słowenia; brak stałych organów kierujących, decyzje podejmuje rada MSZ, przewodnictwo zmienia się rotacyjnie co rok; działalność w 6 panelach:

1. Walka ze zorganizowaną przestępczością

2. Gospodarka, turystyka i współpraca małych i średnich przedsiębiorstw

3. Środowisko naturalne

4. Transport i współpraca żeglugowa

5. Kultura

6. Współpraca uniwersytecka

EFEKTYWNOŚĆ INICJATYW I DZIAŁAŃ NA RZECZ BEZPIECZEŃSTWA

- ocena nie jest jednoznaczna, bo skutki działań są nie do końca znane, procesy demokratyzacyjne i inne ciągle trwają, wiele procesów zachodziło łącznie

- najbardziej skuteczne inicjatywy o charakterze kompleksowym, a nie doraźnym (przykład BiH, dopiero Dayton przyniosło efekty)

NOWE TENDENCJE W EWOLUCJI BEZPIECZEŃSTWA BAŁKANÓW

- wzrost znaczenia integracji euroatlantyckiej jako jedynej drogi do pełnej stabilizacji i bezpieczeństwa na Bałkanach

- wzrost znaczenia czynnika europejskiego/UE

- przekazanie odpowiedzialności USA za Bałkany (ich odbudowanie) partnerom europejskim

- wzrost znaczenia inicjatyw wielostronnych

- stosowanie rozwiązań już sprawdzonych, jak np. powołanie Wysokiego Przedstawiciela wspólnoty międzynarodowej w Kosowie

KONKLUZJE

- kwestie stabilności i bezpieczeństwa na Bałkanach są ściśle związane z trzema kategoriami czynników: Historycznymi, narodowymi i społeczno - ideologicznymi

- istotnym faktem powiązanie sytuacji bezpieczeństwa na Bałkanach z bezpieczeństwem europejskim

1

---