Zagadnienia do kolokwium z makrostruktur społecznych 21.01.2012

1. Pojęcie stratyfikacji społecznej, zagadnienie położenia społecznego i jego determinantów.

• stratyfikacja społeczna - ogólna nazwa dla określenia wszystkich możliwych rodzajów nierówności społecznych; typem systemu stratyfikacji może być system rangowy w społeczeństwach plemiennych, system niewolniczy w społeczeństwach starożytnych, system stanowy, kastowy, klasowy. Stratyfikacja i system klasowy nie powinny być wrzucane do jednego worka, stratyfikacja odnosi się do wertykalnego, hierarchicznego aspektu struktury społecznej, odnosi się do takich form nierówności społecznych, które przybierają formę gradacji, hierarchii, które powstają jako wynik nierównego podziału dóbr społecznie pożądanych, które mają charakter stopniowalny.

• położenie społeczne - jest to pozycja jednostek lub grup w społeczeństwie, wynikająca z przypisanych im praw i przywilejów, stylu życia, poważania społecznego. Istnieje hierarchiczny „porządek statusowy”. W systemie gradacji klasą podstawową jest klasa średnia. U Ossowskiego zostały wyróżnione dwie wersje schematu gradacji:

• g. prosta - czyli system warstw opartych na stopniowaniu jednej obiektywnie wymierzalnej cechy (np. stratyfikacja ekonomiczna)

• g. syntetyczna - obejmuje kilka kryteriów jednocześnie

2. Charakterystyka systemu kastowego oraz feudalnego. Różnice pomiędzy tymi systemami, a obecnie dominującym w Europie systemem stratyfikacyjnym.

System kastowy - położenie jednostki jest uwarunkowane od rodziny w jakiej przyszła na świat, a ewentualna zmiana pozycji społecznej jest często niemożliwa, gdyż status społeczny wywodził się z urodzenia. Za przykład można tu podać społeczeństwo hinduskie, w którym istnieje podział na pięć głównych kast:

- braminianie, ludzie wykonujący zajęcia intelektualne

- kaszatrianie, żołnierze oraz wojownicy

- wajsjowie, kupcy

- siudrowie, ludzie pracujący fizycznie oraz robotnicy

- pariasowi, ludzie zajmujący się pracami nieczystymi, ich kasta jest nietykalna

System feudalny - przymusowy związek pomiędzy właścicielem ziemskim, a chłopem. Wasalstwo oraz lenno. Wasal był wierny panu, składał przysięgę wierności, obiecywał szanować go i uznawać za wyższego, bronić go i pomagać. Dostarczał również usługi szczególnie militarne. W zamian za to otrzymywał lenno - czyli ziemię do własnego użytku i egzystencji.

3. Przemiany okresu transformacji w Polsce (zmiany struktury zawodowej, zarobków oraz roli wykształcenia w nowej rzeczywistości). Pojęcie reguł merytokratycznych.

Możliwości kształcenia w latach 90. stały się większe, czego świadectwem jest rosnąca liczebność kategorii osób z wyższym wykształceniem. Odsetek osób mających wyższe studia wzrósł w latach 1987-88 z 8,1 do 10,5%. Równie systematycznie maleje udział osób w wykształceniem podstawowym. Przesuwając się w górę struktura społeczna wykonała ruch, jakiego się od niej nie oczekuje.

Wyższe wykształcenie zyskuje na wartości. Inteligencja potrafi bardziej docenić fakt, że ma środki zapewniające jej dostęp do studiów. Wyższe wykształcenie staje się coraz bardziej kosztowne i bariera finansowa zaczyna być czynnikiem ważącym na decyzjach życiowych latach 90. dochody inteligencji rosną i bardziej stać ją na ponoszenie kosztów kształcenia potomstwa.

Założeniem systemu edukacyjnego jest eliminacja nierówności związanych z pochodzeniem społecznym.

- systematyczne upowszechnianie edukacji na coraz wyższych szczeblach powinno osłabiać wpływ barier pochodzeniowych.

- brak zmian w sile tej zależności w czasie, który stwierdzono w Polsce i w większości krajów.

Wniosek: nierówności edukacyjne pozostały odporne na zmianę systemu. Za pozornym brakiem zmian kryje się rosnąca przewaga pochodzenia inteligenckiego w dostępie do wyższego wykształcenia. W latach 90. osoby wywodzące się z inteligencji częściej kończyły wyższe studia, podczas gdy szansę uzyskania dyplomu szkoły wyższej przez dzieci pracowników umysłowych, właścicieli firm, robotników i chłopów pozostawały niezmienione.

Prawdziwa równość szans nie wyklucza silnych nierówności dochodów. Stosunkowo słaba zależność dochodów od wykształcenia i wykonywanego zawodu była znamiennym przejawem niewydolności gospodarki planowej i naruszała potoczne rozumienie norm sprawiedliwego wynagradzania. Ludzie z wyższym wykształceniem zawsze uzyskiwali, średnio rzecz biorąc, najwyższe dochody, jednak nie były one proporcjonalne do wartości „zasług". Odzwierciedleniem wzrastającej opłacalności kapitału edukacyjnego stał się awans kadr kierowniczych i kategorii inteligencji, które w hierarchii dochodów wyprzedziły właścicieli firm. Zwiększyły się nierówności, ale niezaprzeczalnym faktem stał się też wzrost wyposażenia gospodarstw domowych w dobra materialne.

Szybki wzrost gospodarczy sprzyja powiększaniu się nierówności dochodów, co uzyskuje potwierdzenie w odniesieniu do Polski. W latach 90. dokonał się tu odwrót od egalitaryzmu wymuszonego przez pryncypia socjalistycznej ekonomii.

Wzrostowi nierówności towarzyszą procesy krystalizacji systemu uwarstwienia, polegające na dopasowaniu poziomu dochodów do wykształcenia jednostek i ich pozycji zawodowej. Kolejnym problemem jest starcie się dawnych zasad wynagradzania z nowymi.

W mechanizmach zróżnicowania dochodów pojawia się 6 głównych tendencji:

• Wzrost wpływu wykształcenia i pozycji zawodowej na zarobki

• Z danych wynika, że w latach 90 kobiety finansowo coraz mniej traciły. Wpływ płci na nierówności zarobków malał

• Istotnym wyznacznikiem zarobków pozostaje pozycja zawodowa ojca, w sumie cechy przypisane znaczą mniej od reguł merytokracji.

• Od połowy lat 90. wyraźnie wyżej premiowane są pozycje kierowników. Dzieje się to z kilkuletnim opóźnieniem, niemniej w porównaniu do lat 80. cena stanowiska kierowniczego wzrasta.

• Fakt zatrudnienia w określonym dziale i sektorze gospodarki różnicuje dochody na mocy reguł ustalanych ponad głowami jednostek. W latach 90. podlegały one falowaniu.

• Wielkość miejsca zamieszkania jest jedynym wymiarem różnicującym zarobki coraz silniej.

Prawdziwa równość szans nie wyklucza silnych nierówności dochodów. Stosunkowo słaba zależność dochodów od wykształcenia i wykonywanego zawodu była znamiennym przejawem niewydolności gospodarki planowej i naruszała potoczne rozumienie norm sprawiedliwego wynagradzania. Ludzie z wyższym wykształceniem zawsze uzyskiwali, średnio rzecz biorąc, najwyższe dochody, jednak nie były one proporcjonalne do wartości „zasług". Odzwierciedleniem wzrastającej opłacalności kapitału edukacyjnego stał się awans kadr kierowniczych i kategorii inteligencji, które w hierarchii dochodów wyprzedziły właścicieli firm. Zwiększyły się nierówności, ale niezaprzeczalnym faktem stał się też wzrost wyposażenia gospodarstw domowych w dobra materialne.

Szybki wzrost gospodarczy sprzyja powiększaniu się nierówności dochodów, co uzyskuje potwierdzenie w odniesieniu do Polski. W latach 90. dokonał się tu odwrót od egalitaryzmu wymuszonego przez pryncypia socjalistycznej ekonomii.

Wzrostowi nierówności towarzyszą procesy krystalizacji systemu uwarstwienia, polegające na dopasowaniu poziomu dochodów do wykształcenia jednostek i ich pozycji zawodowej. Kolejnym problemem jest starcie się dawnych zasad wynagradzania z nowymi.

W mechanizmach zróżnicowania dochodów pojawia się 6 głównych tendencji:

• Wzrost wpływu wykształcenia i pozycji zawodowej na zarobki

• Z danych wynika, że w latach 90 kobiety finansowo coraz mniej traciły. Wpływ płci na nierówności zarobków malał

• Istotnym wyznacznikiem zarobków pozostaje pozycja zawodowa ojca, w sumie cechy przypisane znaczą mniej od reguł merytokracji.

• Od połowy lat 90. wyraźnie wyżej premiowane są pozycje kierowników. Dzieje się to z kilkuletnim opóźnieniem, niemniej w porównaniu do lat 80. cena stanowiska kierowniczego wzrasta.

• Fakt zatrudnienia w określonym dziale i sektorze gospodarki różnicuje dochody na mocy reguł ustalanych ponad głowami jednostek. W latach 90. podlegały one falowaniu.

• Wielkość miejsca zamieszkania jest jedynym wymiarem różnicującym zarobki coraz silniej.

Pierwsza połowa lat 90. upłynęła pod znakiem materialnego awansu inteligencji i kadr kierowniczych najwyższego szczebla, odgrywających w hierarchii dochodów czołową rolę. Natomiast nieco w dół na drabinie dochodów przesunęli się ludzie biznesu. Głównym beneficjentem zmian stały się wyższe kadry kierownicze. W roku 1998 dochody kierowników firm i instytucji państwowych przewyższały średnią o 123%. Na drugim miejscu znalazła się inteligencja nietechniczna z dochodami przewyższającymi średnią o 75%. W środkowych partiach hierarchii sytuują się 3 wielkie kategorie - technicy, pracownicy administracyjni i pracownicy biurowy. Ta zbiorowość różni się od inteligencji niższym prestiżem, mniejszą złożonością ról zawodowych i niższym poziomem wykształcenia. Są oni pracownikami najemnymi. W latach 90. nastąpiło w tym obszarze kilka przesunięć, ale nie miały one większego wpływu na struktury całego układu. Hierarchię dochodów zamykają robotnicy i chłopi, którzy są -obok robotników- drugim wielkim przegranym.

Merytokracja - pojęcie określające najczęściej system, w którym pozycje uzależnione są od kompetencji, definiowanych jako połączenie inteligencji i edukacji, weryfikowanych za pomocą obiektywnych systemów oceny (np. certyfikatów)^, Merytokracja stanowi przeciwieństwo władzy budowanej w oparciu o członków rodziny (nepotyzm), klasy (oligarchia) czy narodowość (nacjonalizm).

4. Pojęcie „klasy społecznej” w rozumieniu Maxa Webera oraz Karola Marksa. Przesłanki teorii Webera i Marksa - różnice i podobieństwa.

MARKS

Klasy wg Marksa to zbiory ludzi, z których jedni posiadają środki produkcji, inni nie, jedni sprawują funkcje kierownicze, inni się podporządkowują, jedni otrzymują większą część produktu społecznego inni mniejszą. W nowoczesnych społeczeństwach klasy (rozumienie klasy w perspektywie stratyfikacyjnej) to poziomy zróżnicowania społecznego w płaszczyźnie ekonomicznej. Tak rozumiane klasy są w gruncie rzeczy rodzajem warstw i jako takie są częścią układu stratyfikacyjnego społeczeństwa. Wizja warstwowa: najniższa, średnia, wyższa. Wizja warstwowa jest wyróżniona na podstawie kryteriów mierzalnych, czyli wysokości dochodów mierzona ilością zarabianych pieniędzy, wykształcenie mierzone liczbą lat nauki i prestiż zawodu.

WEBER

Klasy społeczne u Webera to zbiorowość znajdująca się w sytuacji klasowej ze względu na: zaopatrzenie w dobra, zewnętrzną pozycję życiową, wewnętrzny los życiowy, który wynika z zamiaru i rodzaju władzy rozporządzania (lub jej braku) dobrami lub kwalifikacjami niezbędnymi do wykonywania świadczeń oraz określonego sposobu ich zastosowania w danym porządku gospodarczym dla uzyskania dochodu. Status odnosi się do różnic między grupami społeczeństwie w zakresie szacunku czy prestiżu, jakim darzą inni darzą ich członków. Często status wyraża się stylem życia. Partia to grupa jednostek, które współpracują ze sobą, gdyż mają podobne pochodzenie, cele czy interesy.

5. Struktura klasowa: podział dychotomiczny oraz definicje gradacji prostej i syntetycznej.

• bogaci - biedni

• rządzący - rządzeni

• ci na których się pracuje i ci co pracują

• jedna grupa nie istnieje bez drugiej

1.możliwość odp.:

Podział dotyczy grup o kontrastowych cechach: są uprzywilejowani w opozycji do upośledzonych, ci, którzy posiadają, w stosunku do tych, którzy nic nie mają, ci, którzy nie pracują wobec zatrudnionych, wyzyskujący wobec wyzyskiwanych, bogaci - biedni, rządzący - rządzeni. Jednostronne zależności typu władzy lub decydowania o czyichś losach zachodzą między tymi członami podziału.

2. możliwość odp.:

Przyjmuje on z reguły dwuczłonowy podział biegunowego społeczeństwa na grupy o przeciwstawnych celach np. rządzący- rządzeni; pracujący- nie pracujący. Między nimi zachodzą jednostronne zależności typu władzy lub decydowania o czyjś losach np. pan ma władzę nad niewolnikiem. Kształtuje się tak negatywna zależność interesów: korzyści i powodzenia jednej klasy są stratami i nie powodzeniami drugiej. To rodzi walkę klas.

Gradacja prosta - system warstw wyższych i niższych oparty na stopniowaniu jednej, obiektywnie wymierzalnej cechy(np. stratyfikacja ekonomiczna, społeczna).

Gradacja syntetyczna - ma charakter złożony, obejmuje jednocześnie kilka kryteriów gradacji(np. ekonomiczne, edukacyjne, polityczne). Badania takie ujawniają często rozbieżności pozycji zajmowanych przez różne grupy społeczne na poszczególnych skalach uwarstwienia. Zjawisko to zwane dekompozycją czynników statusu społecznego wywołują niezadowolenia i napięcia społeczne.

6. Pojęcie underclass, definicja ubóstwa, przyczyny ubóstwa (dwie perspektywy).

• osoby będące w skrajnej biedzie

• zarówno osoby pracujące jak i bezrobotni

• osoby u których bieda ma char. trwały i ma tendencje trwania przez całe życie a także przechodzenia na dzieci (dziedziczenie biedy)

• segregacja przestrzenna ubogich (np. wydzielenie dzielnic dla bednych)

Jednostki underclass charakteryzują się :

• Deprywacją warunków materialnych marginalizacją w ramach stosunków społecznych. Marginalizacja była skutkiem strukturalnego bezrobocia wynikającego z rozwoju technologii i podniesienie poziomu wymaganych kwalifikacji zawodowych, którym nie mogą sprostać klasy niższe.

• Pozostawanie poza rynkiem pracy i nieuczestniczenie w życiu publicznym. Głownie dlatego mówi się o tej kategorii, że stanowi ona 'podklasę'- nie można usytuować jej względem klasy robotniczej, ludzi biznesu i innych klas na jednej płaszczyźnie, określonej przez takie wyznaczniki jak posiadanie środków produkcji, kapitał wiedzy, kwalifikacji, siły roboczej. Nie mają organizacji zawodowej, która stanęłaby w obronie ich praw underclass

• Deprywacją materialna identyfikowana przez całkowite dochody rodzin.

Do underclass zostały zaliczone osoby, które nie pracowały zawodowo a równocześnie dochód ich rodzin kształtował się poniżej poziomu 50% średniej na osobę.

Underclass - Grupa osob, która znajduje się ponizej klasy nizszej, - niskie prawdopodobienstwo awansu społecznego, - uposledzenie warunków materialnych,- marginalizacja w ramach sfery materialnej i kulturowej, - trwałe wykluczenie z rynku pracy, -uzaleznienie od pomocy społecznej,- dziedziczność.

Definicja ubóstwa: niemożność zaspokajania potrzeb ze względu na niedostateczne dochody i niewystarczające środki finansowe, którymi dysponuje jednostka, rodzina lub gospodarstwo domowe. Są to niedostatki w sferze zdrowia, edukacji, uczestnictwa w kulturze, w życiu politycznym. Jest to również brak pożywienia i dachu nad głową.

Przyczyny ubóstwa:

niskie zarobki,

niedostosowanie kwalifikacji do zapotrzebowania rynku

bezrobocie strukturalne,

wykształcenie,

gospodarka towarowo-pieniezna,

wysokie bezrobocie,

liberalizm-brak funkcji opiekuńczych.

Wymiar ogólno-społeczny- brak aktywnosci zawodowej, niechec do władz,

wymiar opisu- trudne warunki mieszkaniowe, ograniczenie do zycia rodzinnego,

wymiar rodzinny- konkubinaty, nieslubne dzieci, brak okresu dziecinstwa, wielodzietnosc. Wymiar jednostkowy: tolerancja dla patologii, brak aktywnosci, fatalizm.

Podział ubóstwa na: absolutne lub relatywne; obiektywne lub subiektywne; materialne lub społeczne; statyczne lub dynamiczne

7. Zagadnienie ruchliwości społecznej. Czynniki utrudniające i sprzyjające ruchliwości społecznej. Konsekwencje zwiększonej i zmniejszonej ruchliwości społecznej.

Ruchliwość społeczna - przechodzenie jednostek lub grup z jednego miejsca struktury społecznej w drugie; przemieszczanie jednostek w ramach struktury społecznej; przemiany struktury społecznej( np. zawodu- ruchliwość pozioma). Rozmiary ruchliwości społecznej zależą od charakteru struktury społecznej. Społeczństwo w którym ruchliwość nie wystepuje nazywa się społ. Zamknietym. Społ w których ruchliwosc społ ma szeroki zasieg nazywa ise społecznstwami otwartymi.

Czynnikami, które mogą przyspieszać lub zwalniac ruchliwość społeczną albo jej kształt mogą być uprzedzenia rasowe czy etniczne względem pewnych kategorii społecznych, np. grup etnicznych, formy ustrojowe czy typ gospodarki. Jednym z najważniejszych czynników jest sytuacja na rynku pracy, która może przyczyniać się do zwiekszania lub zmniejszania zasobów ekonomicznych jednostek oraz ich prestiżu, poprzez możliwość tworzenia przez jednostke własnej kariery albo też do degradacji np. w przypadku restrukturyzacji zakładów pracy.W przypadku ruchliwości pionowej dochodzić może do zmiany struktury społeczeństwa i przewartościowania skal stratyfikacji społecznej. Nagłe zmiany samej struktury mogą być związane z przewrotami rewolucyjnymi czy administracyjnie wprowadzanymi reformami. Wyższa ruchliwość społeczna jest wskaźnikiem otwartości społeczeństwa, gdyż oznacza, że osoby z niższych warstw społecznych mają większe szanse awansu.W większości społeczeństw wieksze szanse awansu społecznego mają mężczyźni niż kobiety. W szczególności dotyczy to społeczeństw tradycyjnych, gdzie najważniejsze dla społeczności funkcje pełnione są przez mężczyzn. W społeczeństwach przemysłowych i poprzemysłowych blokowanie możliwości awansu kobietom określane jest jako dyskryminacja, dotyczy też mniejszości narodowych czy etnicznych.Ruchliwośc pozioma oznacza przemieszczanie sie jednostek i grup w obrębie tej samej warstwy społecznej lub tego samego poziomu hierarchii. najczęściej jest to ruchliwośc związana ze zmianą miejsca pracy, bez zmiany stanowiska lub zmiana miejsca zamieszkania. Ruchliwość pionowa- Jest to najczęściej opisywana ruchliwość społeczna określająca przechodzenie w dół (degradacja) lub w górę (awans społeczny) względem struktury klasowej, klasowo-warstwowej czy ogólnie w hierarchii społecznej.

Ruchliwość wewnątrzpokoleniowa

Ruchliwość wewnątrzpokoleniowa oznacza przemieszczanie się jednostek lub grup między poziomami hierarchii poprzez podnoszenie swoich kwalifikacji przez jednostki, nabywanie majątku czy zdobywanie wyższego wykształcenia. Degradacja w tym przypadku może być wynikiem zaniechania tego typu działań, co w efekcie powoduje, że inne jednostki czy grupy poprzez własny awans społeczny podwyższają poziom w hierarchii.

Ruchliwość międzypokoleniowa

Ruchliwość międzypokoleniowa to ruchliwość całych kategorii społecznych względem pozycji zajmowanych przez ich rodziców, np. ruchliwość międzypokoleniowa nauczycieli, księży itd. Od strony empirycznej ruchliwość ta badana jest poprzez porównywanie pozycji jednostki i jej rodziców (najczęściej przyjmuje się wskaźnik jakim jest pozycja ojca).

Ruchliwość strukturalna

Ruchliwość strukturalna to rodzaj ruchliwości wynikający ze zmiany składu społeczno-zawodowego kolejnych pokoleń. Pozostałe rodzaje to ruchliwość wymienna (cyrkulacyjna).

Czynnikami, które mogą przyspieszać lub zwalniać ruchliwość społeczną albo jej kształt mogą być uprzedzenia rasowe czy etniczne względem pewnych kategorii społecznych, np. grup etnicznych, formy ustrojowe czy typ gospodarki. Jednym z najważniejszych czynników jest sytuacja na rynku pracy, która może przyczyniać się do zwiększania lub zmniejszania zasobów ekonomicznych jednostek oraz ich prestiżu, poprzez możliwość tworzenia przez jednostkę własnej kariery albo też do degradacji np. w przypadku restrukturyzacji zakładów pracy.

8. Ideologiczny i kulturowy wymiar narodu.

Ideologiczny:

- zawiera ideały ogólne - wizje przyszłego stanu narodu, podstawowe cele, kryteria co dobre a co złe,

- odwołuje się do określonych wydarzeń w dziejach narodu - przełomowych (np. konstytucja 3 Maja),

- określa przedmioty czci i ochrony - wpływ na postawy patriotyczne (np. Wawel)

- określa wybitnych twórców narodowych - wzory osobowościowe dla współczesnych (np. Mickiewicz, Kościuszko)

- tworzy symbole czci narodowej (sztandary, znaki, stroje,...) - zewnętrzne oddanie treści ideologii i oddziaływanie emocjonalne

Kulturowy:

Istotą narodu w kształtowaniu się w toku rozwoju historycznego społeczności, które tworzą własną kulturę i w których członkowie narodu uczestniczą w tej kulturze narodowej, obejmującej język, obyczaje, sztukę i naukę, działalność gospod.,tradycję i inne.

Przodownicy kultury:

- pisarze - rozwinęli języki literackie z tradycyjnych czy regionalnych dialektów

- duchowni - upowszechniali światopogląd religijny, chrześcijański wspólny system wartości - szerzenie się poczucia tożsamości w zróżnicowanej etnicznie ludności (unifikacja wartości, norm) - poprzez tłumaczenie i wydawanie książek religijnych w językach miejscowych

- uczeni (głównie historycy) - opisy dziejów, dorobku, wspólnej przeszłości - samowiedza o sobie (danym narodzie) i poczucie jedności

- ideologowie narodowi - działacze społczno-polityczni, organizatorzy, publicyści, myśliciele, filozofowie-formuowanie wspólnych ideałów określających przyszłość, wizję dla narodu

---