12. Metody kształcenia dorosłych

Methodos - to po grecku droga, sposób postępowania.

Przez metody kształcenia rozmieć tu będziemy systematyczne i świadomie stosowane sposoby pracy nauczyciela, mające na celu efektywne przekazanie uczniom wiadomości, wyrobienie w nich pożądanych poglądów i sprawności, rozwinięcie ich zainteresowań i zdolności poznawczych oraz wdrożenie ich do umiejętności samodzielnego zdobywania wiedzy.

O ile chodzi o metody, obowiązuje ogólnie :

1. Nie ma jedynej właściwej lub uniwersalnej metody.

2. Każda metoda ma mocne i słabe strony, wygody i niewygody.

3. Najlepiej użyć większej ilości metod i kombinować je zgodnie z etapami przyswajania oraz charakterem celów i treści.

4. Wybór odpowiedniej metody zależy od:

• charakteru celów nauczania - zdobywamy wiedzę lub umiejetności praktyczne

• charakteru treści nauczania - umożliwia materiał nauczania użycie metod aktywizujących?

• charakteru formy dydaktycznej - nauczanie bezpośrednie, kształcenie zaoczne, staże

• wiedzy wstępnej, składzie uczestników - wykład lub praca w grupach

• stopniu możliwej lub pożądanej aktywizacji uczestników

• fazie procesu nauczania

• potrzebie zmiany sposobu - stosowne jest zmienianie metod

• wymagań dotyczących treści czy czasu

• warunków lokalowych

• dydaktycznego i fachowego poziomu lektora

Metody możemy klasyfikować według wielu kryteriów:

• według fazy przyswajania materiałów

• według względów logicznych

• według roli lektora i uczestników

• według źródła informacji

• według odniesienia uczestników nauczania do praktyki

Według odniesienia uczestników nauczania do praktyki można utworzyć trzy grupy metod. Metody teoretyczne i teoretyczno-praktyczne odbywają się zwykle w lokalach, gdzie realizowane jest nauczanie. Metody praktyczne są zwykle integrowane z pracą w naturalnych warunkach na stanowisku pracy, a rolę prowadzącego pełni często doświadczony, wyznaczony lub przełożony pracownik, nie lektor.

1. Metody teoretyczne

• klasyczny wykład

• wykład czytany

• wykład z dyskusją

• ćwiczenie

• seminarium

• studia literatury, materiałów studyjnych

• uczenie się przy pomocy audio i wideo programów

Teoretyczno-praktyczne metody

• metody twórczej dyskusji

• metody problemowe

• nauczanie programowe

• metody ćwiczeń tranażerowych

• eLearning

• metody diagnostyczne i klasyfikacyjne

• metody projektowe

• metoda studium przypadku

• metoda inscenizacji (symulacyjne, odgrywanie ról, dramatyzacja)

• metoda gier (managerskie, ekonomiczne, rozstrzygania)

• brainstorming

2. Metody praktyczne

• demonstracje

• coaching

• mentoring, doradztwo

• asystencja

• rotacja stanowisk pracy

• staż

• wycieczki

• cieniowanie

Metody teoretyczne

Dla klasyczego wykładu typowa jest aktywna rola lektora i raczej pasywna rola uczestnika. Lektor posuwa się od wstępu do sedna wykładu, udowadnia swe twierdzenia przez podawanie praktycznych przykładów lub ciekawych szczegółów. Na końcu streści temat. Wykład jest odpowiedni do podania pełnych informacji na określony temat. Lektor podczas wykładu używa zwykle tablicy, Flip-chartu, rzutnika lub folii.

Wykład czytany jest wariantem danej metody, odpowiednim w wyjątkowych sytuacjach nauczania, kiedy należy uczestników zapoznać z dosłownym brzmieniem określonego tekstu.

Wykład z dyskusją odpowiedni jest w sytuacjach, kiedy ważna jest wymiana poglądów pomiędzy lektorem i uczestnikami oraz uczestnikami nawzajem. Używa się podobnych pomocy naukowych.

Ćwiczenie to prezentowanie rozwiązywania praktycznych przykładów przez lektora, ewentualnie uczestnicy rozwiązują przy tablicy przykład pod nadzorem lektora. Przeznaczone jest do powtarzania materiałów nauczania zyskanych podczas wykładów, do przećwiczania przykładów lub kontroli wiedzy zyskanej przez szkolonych. Szkoleni w lokalu są zwykle podzieleni na mniejsze zespoły.

Seminarium charakteryzuje się tym, że uczestnicy wcześniej przestudiują potrzebną literaturę lub przygotują referat pisemny i wystąpią przed grupą, a prowadzący moderuje nauczanie. Jest odpowiedni do samodzielnej pracy uczestników ze źródłami pisemnymi oraz samodzielnego prezentowania przed grupą. Uczestnicy zwykle pracują w mniejszych zespołach w lokalu. Jako pomoce naukowe służą tablice, Flip-chart, rzutnik oraz dodatkowo pisemne materiały i referaty.

Studiowanie literatury, skryptów polega na zadaniu zadań i zakresu materiałów do przestudiowania, rozwiązywaniu częściowych i korespondencyjnych zadań podanych w skrypcie. Jest to dogodne do opanowania celów w dziedzinie uzyskania wiadomości i stanowisk i dla uczestników, którzy mają wykształcone potrzebne nawyki. Należy zapewnić odpowiednią literaturę (kuferki materiałów do przestudiowania), kontrolować zrozumienie materiałów nauczania na zjazdach i poprawiać zadania kontrolne. Używa się tekstów do nauczania, skryptów, także w postaci elektronicznej.

Uczenie przy pomocy programów audio i wideo jest przez lektorów organizowane dlatego, by słuchanie lub oglądanie programu wideo prowadziło do rozwiązywania zadań. Używane jest do motywowania i utrwalania wiedzy, ćwiczenia aktywnego słuchania zwłaszcza dla uczestników mających mało czasu. Należy zagwarantować dystrybucję programów i zalecić sposoby użycia (np. frekwencję powtarzania). Potrzebne są pomoce naukowe: audio, wideorekordery, nośniki (CD-ROM, DVD, audio/wideokasety).

Teoretyczno-praktyczne metody

Metody dyskusyjne (sterowana dyskusja, dyskusja na plenum, dyskusja panelowa) używane są w grupie uczestników, lektor dyskusją kieruje lub ją moderuje. Każdy z uczestników przez wyrażenie swych poglądów pomaga rozwiązywać zadany problem. Są odpowiednie do umacniania, pogłębiania i systematyzowania wiedzy i kształtowania umiejętności Uczestnicy korzystają z materiałów pisemnych.

Metody problemowe są odpowiednie do rozwiązywania problemów, stosowania wiedzy, wytwarzania umiejętności pracy grupowej, ćwiczenia procesów decyzyjnych na podstawie analizy sedna problemu, generowania wariantów rozwiązania i wyboru odpowiedniego wariantu rozwiązania. Lektor kieruje zespołowym rozwiązywaniem problemów i procesem decyzyjnym w symulowanych warunkach. Oprócz pomocy podanych przy metodzie wykładów zastosowanie znajduje wideorekorder, magnetofon, komputer osobisty itp.

Nauczanie programowe (dziś zastępuje ogólniejsze pojęcie eLearning) polega na używaniu programu nauczania, który kieruje procesem nauczania. Lektor kieruje tylko sytuacją nauczania i według potrzeb udziela studiującym pomocy. Jest stosowana podczas powtarzania i przećwiczania materiałów nauczania, ćwiczeniu umiejętności psychomotorycznych lub kontroli wyników nauczania, indywidualizacji nauczania. Uczestnicy mogą pracować samodzielnie (również poza miejscem nauczania i czasem przeznaczonym na naukę) lub w grupie. Potrzebne są programy nauczania, komputery, czasem też podłączenie do Internetu.

Metody ćwiczeń trenażerowych są odpowiednie do ćwiczenia umiejętności kluczowych, oszczędności kosztów i zagwarantowania bezpieczeństwa uczących się osób, zapewnienia korektywnego sprzężenia zwrotnego w nauczaniu. Lektor tworzy warunki organizacyjne, konkretne nauczanie jest sterowane przez urządzenie symulujące czynności rzeczywiste i wymagające najczęściej psychomotorycznych reakcji uczącej się osoby. Lektor zwykle zaprezentuje wzorcowy sposób i kontroluje ćwiczenie. Używane są trenażery różnego rodzaju w zależności od typu opanowywanych umiejętności, komputery i programy symulacyjne.

eLearning jest bardzo szeroko rozumianą metodą, raczej technologią nauczania. Tutor tworzy warunki do studiowania w lokalach szkolnych lub instruuje uczestników, jak studiować w przez nich wybranym czasie i miejscu (udziela informacji o dostępie do programów i możnościach eL komunikacji z tutorem), indywidualne nauczanie sterowane przez użycie programów autorskich lub komercyjnych. Odpowiedni do przyswajania wiedzy i jej utrwalania w różnych systemach kodowania (obraz, dźwięk, materiały pisemne). Trzeba użyć niezawodnych środków ICT i podłączenia do Internetu lub komputerowych systemów sterowania procesami nauczania (tzw. LMS systemy).

Diagnostyczne i kwalifikacyjne metody umożliwiają efektywne i terminowe sprzężenie zwrotne podczas nauki lub sprawdzania docelowych wymagań dotyczących uczestników. Używane są we wszystkich typach programów edukacyjnych i według charakteru celów i warunków są wybierane odpowiednie sposoby i metody oceny. Lektor wcześniej podaje terminy i sposoby decydujących procedur oceniania, gwarantuje osiągnięcie odpowiednich zasad oceniania, zwłaszcza objektywności, etyczności, otwartości, kompleksowości i efektywności.

Konkretnie można użyć następujących metod:

• egzaminów pisemnych

• testów dydaktycznych (włącznie z ich komputerową obsługą)

• oceniania i obrony końcowej pracy pisemnej, czy też projektu, dzieła, wytworu

• ocenienia wyczynu uczestnika - (komunikacja, opanowanie umiejętności, rozwiązywanie symulowanych sytuacji itp..)

• oceniania portfolio (ogółu różnych prac uczestnika kształcenia)

• indywidualnej rozmowy, egzaminu ustnego

• egzaminu ustnego przed komisją.

Metody projektowe zakładają przygotowanie przez lektora dokładnego zadania konkretnego problemu do rozwiązania, nad którym uczestnik pracuje samodzielnie podczas nauki, w miejscu pracy lub w domu. Rozwiązywane są konkretne projekty praktyczne. Projekt jest cześcią składową materiałów nauczania, który prowadzi do osiągnięcia określonego celu, np. udoskonalenia czegoś, nauczenia się, zrobienia czegoś, opracowania itp. Każdy z uczestników pracuje zwykle samodzielnie, lektor konsultuje podczas poszukiwania rozwiązania i organizuje obronę projektu.

Metoda studium przypadku (czyli metoda sytuacyjna, metoda nauczania przez rozwiązywanie przypadków, case study)

Efektem metody jest bezpośrednia konfrontacja doświadczeń, wiedzy, poglądów i postawy uczestnika kształcenia z konkretnymi problemowymi sytuacjami (przypadkami), chociaż symulowanymi. Prowokuje do zastosowania twórczego podejścia podmiotu do rozwiązywania problemów, podnieca uczestników do samodzielnego myślenia i formułowania podsumowania na podstawie własnej oceny sytuacji. Należy objaśnić cele tematu, stworzyć sytuację problemową i sformułować problem, zapewnić sterowaną i przez lektora ukierunkowywaną dysusję, sprecyzowanie wniosków i ocenę możliwości praktycznego zastosowania.

Metoda inscenizacji (symulacyjna, odgrywania ról, dramatyzacja) polega na stwarzaniu przez lektora symulowanych sytuacji, kiedy słuchacze w roli aktorów wprost rozwiązują prawdziwe zadania zawodowe lub życiowe. Nadaje się do rozwiązywania problemów praktycznych, aplikowanie wiedzy, wytwarzanie umiejętności społecznych i trening umiejętności decyzyjnych. Lektor obserwuje sytuację, zagwarantuje przejęcie ról przez uczestników, wytworzy dostateczną przestrzeń do rozwoju strategii indywidualnych w postępowaniu aktorów, motywuje do aktywnego działania.

Metoda gier (managerskich, ekonomicznych, decyzyjnych) oparta jest na wytworzeniu modelu tego, co mają uczestnicy poznawać, a uczestnicy wyposażeni są w niezbędną ilość informacji wstępnych, które wywołają wymagane w grze umiejętności i wiedzę. Czynność uczstników jest kierowana tak, by przez badanie modelu wzbogacili swe doświadczenia, których następnie użyją na wyższym poziomie modelowania rzeczywistości.

Brainstorming jest grupową czynnością, która ma podczas nieograniczonej dyskusji przekształcić się w myślenie twórcze. Stosowane jest dla 4-12 osób, względnie jednorodnej grupy z punktu widzenia hierarchii funkcyjnej o szerszym spektrum wiedzy fachowej. Nadaje się zwłaszcza dla prostych problemów, poszukuje się możliwych rozwiązań. Lektor zaznajomi uczestników z regułami, poda problem do rozwiązania podczas dyskusji, dyskusję moderuje i steruje procesem oceny pomysłów.

Metody praktyczne

Instruktaż jest szkoleniem nowego lub mniej doświadczonego pracownika dotyczącym sposobu wykonywania pracy, prowadzonym przez doświadczonego pracownika lub instruktora. Służy do opanowania prostych lub częściowych sposobów pracy. Jednorazowo zostanie wytłumaczony i zademonstrowany sposób pracy, zwykle połączony z komentarzem instruktora.

Coaching to długotrwałe prowadzenie i ukierunkowywanie przez doświadczonego pracownika, połączone z respektowaniem osobowości szkolonego. Używany jest podczas szkolenia nowego pracownika. Coach i szkolony spędzają wspólnie wyznaczony czas. Szkolona osoba zwraca się do coacha z problemem, z którym nie daje sobie rady, a on stara się odpowiednimi pytaniami doprowadzić do tego, by osoba borykająca sie z problemem sama znalazła jego rozwiązanie. Coach sugeruje również nowe rozwiązania, zamyka dyskusję i wyraża zgodę na to, co trzeba zrobić.

Mentorowanie (mentoring), doradztwo (counselling). W przypadku mentoringu uczestnik sam wybiera sobie doradcę. Nie powinien nim być manager liniowy. W przypadku counsellingu chodzi o konsultacje na tym samym poziomie i wzajemne wpływanie na siebie przez lektora i szkolonego pracownika. Przynosi dobre efekty zwłaszcza przy wprowadzaniu nowych pracowników lub uczeniu ich nowych sposobów pracy. Mentorami są zwykle osoby starsze lub bardziej doświadczone niż te, którym pomagają.

Asystencja to sposób, kiedy szkolony pracownik jest przydzielony do pracownika doświadczonego. Pomaga mu w wykonywaniu zadań, a szkolony uczy się od niego sposobów pracy. To sposób przynoszący efekty nie tylko w przypadku pracowników fizycznych, ale również na stanowiskach kierowniczych, włącznie ze specjalistami. Od objaśnień i rad ze strony lektora przechodzi się stopniowo do samodzielniejszej pracy uczestnika.

Rotacja stanowisk pracy (crosstraining) umożliwia, by szkolony pracownik przez pewien czas pełnił zadania w innych działach organizacji. Nadaje się do przygotowania pracowników na stanowiskach kierowniczych do przejęcia funkcji, jako forma adaptacji absolwentów szkół.

Staż jest długotrwałym pobytem studyjnym na jednym lub więcej stanowiskach pracy w kraju lub za granicą. Dzięki tej metodzie uzyskuje się nowe informacje i doświadczenia. Stażysta jest w pozycji obserwatora, który konsultuje wcześniej ustalone pytania.

Wycieczka służy do poznania technicznych, technologicznych i pozostałych warunków pracy w konkretnej organizacji. Nadaje się do zastosowania uzyskanych teoretycznych informacji w praktyce. Zależy od konkretnych warunków odwiedzanej organizacji.

Cieniowanie (podwajanie, shadowing) Pracownikowi, zwykle managerowi, przydziela się na pewien okres pracownika, który powinien doskonale poznać jego pracę w powiązaniu ze swoją pracą. To metoda odpowiednia do poznania i ocenienia roli drugiej osoby.

---