WSTĘP

1. Surowiec roślinny (substancja roślinna = plantae medicinales) -

1. całe (substancje), rozdrobnione, pocięte rośliny lub części (surowce) roślin, glonów, grzybów, porostów,

2. wydzieliny, w stanie nieprzetworzonym, przeważnie wysuszonym, czasem świeżym

3. podział:

• występujące w postaci proszków: skrobia, lupulina, zarodniki widłaka

• pochodzące z przerobu części roślin/wydzielin - olejki eteryczne, skrobie, agar, żel aloesowy

• galasy

• wydzieliny bezpostaciowe (zarówno fizjologiczne jak i patologiczne)

• surowce z roślin niższych

• surowce z roślin wyższych

2. Nomenklatura surowców roślinnych:

1. w LECZNICTWIE:

	NAZWA POLSKA	NAZWA ŁACIŃSKA
Surowce roślinne	nazwa/część organu + rodzaj/gatunek rośliny, np.: liść melisy	rodzaj/gatunek w dopełniaczu + część rośliny/postać w mianowniku, np.: Valerianae radix, Melissae folium
Olejki eteryczne	postać (olejek/olej) + nazwa rośliny, np. olejek lawendowy, olej lniany	nazwa określająca pochodzenie w dopełniaczu + oleum/aetheroleum w mianowniku l.poj, np. Pini aetheroleum

2. w KOSMETOLOGII - tylko surowce lecznicze: łacińska nazwa rośliny (nie surowca) + określenie części rośliny/przetworu w języku angielskim, np. Altheae officinalis Root/Extract

3. Rodzaje wydzielin:

1. sok (succus) - coś, co wycieka z tkanki po jej uszkodzeniu i nie zastyga

• Betulae succus - sok brzozowy

• Aloe alona - sok aloesowy (alona) - nie jest żelem!

• Acer saccharum - sok klonowy z klonu cukrowego

2. sok mleczowy (succus lacticus) - wycieka i zastyga na powietrzu

• Opium crudum z maku lekarskiego (Papaver somniferum)

1. guma - wydzielina z nacięć pni/gałęzi, twardniejąca na powietrzu

• Gummi arabicum

• Tragacantha

• Karaja - indyjska tragakanta

1. żywica (Resina) - wydzielina, krzepnąca na powietrzu

• Colophonium (Kalafonia)

• Mastix - żywica z Pistacja lentiscus używana do dezynfekcji jamy ustnej i jako klej teatralny

• Benzoe tokinensis (żywica benzoesowa) - w kosmetologii (konserwacja, aromatyzowanie), stany zapalne jamy ustnej

• Benzoe sumatrans - żywica sumatrzańska - zastosowanie j.w.

1. Oleoresina - oleożywica, np. Terebinthina (terpentyna sosnowa)

2. Oleogummiresina - oleogumożywica (?), np. mirra (Myrrha)

3. Balsamum - Balsam - pochodna kwasu benzoesowego i cynamonowego, wyciekające fizjologicznie po nabrzmieniu tkanek lub patologicznie po mechanicznym/termicznym uszkodzeniu pnia:

• Balsamum peruvianum (Balsam peruwiański)

• Balsamum tolutanum (Balsam tolutański)

4. Surowce pochodzenia zwierzęcego w farmacji:

1. Tłuszcze

• Jecoris Aselli oleum - Olej wątłuszowy, tran leczniczy FPV

• Adeps suillus - smalec wieprzowy FPVI

1. Woski

• Lanolinum (Lanolinum anhydricum)- Lanolina FPVI

• Cera flava - Wosk żółty FPVI

• Cera alba - Wosk biały FPVI

• Cetaceum - Olbrot FPVI z masy jamy głowy waleni

1. Produkty z rekina

• Olej z wątroby rekina grenlandzkiego

• Chrząstka rekina

1. Produkty białkowe

• Gelatina - Żelatyna FPVI

• Jałowe resorbowalne nici chirurgiczne (ketgut) FPVI

1. Enzymy pochodzenia zwierzęcego:

1. Toksalbuminy: jad żmiji, jad pszczeli

2. surowce pochodzenia zwierzęcego stosowane dawniej:

• Castor fiber - wysuszone woreczki gruczołowe bobra

• Blatta orientalis - karaluchy wysuszone

• Cornu cervi - róg jeleni sproszkowany

• Ovae formicorum - jaja mrówek

• Formicae - mrówki

• Lapides cancrorum - „rakowe oczy”

• Hirudinae -Hirudo medicinalis L. - pijawki

5. Pochodzenie surowców roślinnych

1. rośliny są zbierane ze stanu naturalnego w Polsce (25% wszystkich surowców pochodzi z regionu północno-wschodniego) ze stanowisk masowych

2. wymaga to:

• dużego nakładu pracy (używane są proste narzędzia)

• znajomości gatunków leczniczych

• uwzględnienia czynników ekologicznych

- przepisy ścisłej i częściowej ochrony gatunkowej

- części roślin takie jak: kora, pączki, kwiatostany, zbiera się ze ściętych gałązek, a nie z żywej rośliny

- pozostawienie dorodnych okazów do reprodukcji

- rozszerzanie stanowisk naturalnych przez podsiewy

- introdukcję nowych gatunków do upraw lub ich reintrodukcja (jeżeli kiedyś już tam rosły, ale wyginęły)

1. zbiór surowców roślinnych jest uzależniony od:

• fazy rozwojowej rośliny (czyli OKRES ZBIORU):

- kwiaty i kwiatostany zbiera się na początku lub w pełni kwitnienia

- liście w momencie pełni rozwoju rośliny

- zioła w szczycie okresu kwitnienia

- owoce i nasiona w odpowiednim stadium dojrzałości (owoce suche i nasiona zbiera się przez wymłócanie ściętych pędów)

- kory zbiera się wiosną ze świeżo ściętych pędów (2-3 letnich)

- pąki zbiera się późną jesienią lub wczesną wiosną

- korzenie i kłącza są zbierane w okresie spoczynku rośliny

• pory dnia (wpływ na PORĘ ZBIORU):

- surowce olejkowe: dni suche i pogodne, po opadnięciu rosy i przed rosą wieczorną (od godziny 10 - 15)

- korzenie można zbierać także w pogodę deszczową

- owoce osypujące się do zbioru potrzebują wilgotnej pogody

• pory roku (wpływ na CZAS ZBIORU):

- korzenie, kłącza i pąki - wiosną (do połowy maja)

- liście, zioła, owoce i nasiona - latem (od połowy maja do końca września)

- korzenie i kłącza - jesienią (od września do zamarznięcia ziemi)

- rośliny zimozielone (jemioła, owoce jałowca) - zimą

6. ZABIEGI HODOWLANE:

1. CEL - wyprodukowanie leczniczej rośliny uprawnej, która będzie:

• przystosowana do warunków danego regionu

• zawierała wysoką ilość związków czynnych

• dawała wysoki plon

1. METODY:

• aklimatyzacja - wprowadzenie roślin obcych w naszej florze

• selekcja - dobór osobników o wyeksponowanych cechach korzystnych, a wyeliminowanie tych o cechach niekorzystnych

• krzyżowanie - uzyskiwanie mieszańców o nowych celach, np. Mentha piperita jest mieszańcem (M.aquatica, i M.spicata, która powstała ze skrzyżowania M.longifolia i M.rotundifolia)

7. BIOTECHNOLOGIA ROŚLIN:

1. cele: uzyskanie substancji czynnych przez wykorzystanie:

• hodowli tkanek i komórek roślinnych

• inżynierię genetyczną z zastosowaniem bakterii

1. wady i zalety:

WADY	ZALETY
mała wydajność uzyskiwanych metabolitów wysokie koszty (droga aparatura)	można uzyskać metabolity występujące w roślinach obcych klimatycznie uzyskanie dużej ilości jednolitego materiału roślinnego w technice mikrorozmnażania możliwość biotransformacji związków w bardziej użyteczne leczniczo (prod. glikokortykosteroidów, witaminy C

8. SUBSTANCJA CZYNNA - konkretny związek chemiczny (w odróżnieniu od składników czynnych, które są grupą związków chemicznych) o znanej i ustalonej strukturze i odpowiedzialny za aktywność biologiczną roślin, która ujawnia się, gdy surowiec zawiera określoną ilość (normę) danej substancji.

1. oddziaływania związków czynnych w roślinach:

• synergizm - działanie w tym samym kierunku, np. lupulina z Lupulin strobilus i walepotriaty z Valerianae radix - oba związki działają uspokajająco co pozwala zmniejszyć stosowane dawki (40 mg wyciągu z szyszek chmielu + 60 mg z kozłka = 400 mg wyciągu z samego kozłka)

• antagonizm - działanie przeciwstawne, np. ginkgolidy B z Ginko biloba folium hamują agregację płytek krwi, ponieważ są antagonistami PAF (?)

9. Zmienność zawartości substancji czynnych w roślinie może być uwarunkowana czynnikami:

1. genetycznymi:

• biosynteza niektórych związków czynnych jest charakterystyczna dla danej rodziny/gatunku w sposób jakościowy oraz ilościowy

• poliploidia - zwiększenie liczby chromosomów (naturalne lub wywołane mutagenami):

- krwawnik 4n będzie zawierał azulen, a gatunki 6n i 8 n już nie

- tatarak: gatunek 3n (europejski) zawiera ślady β-azaronu, 2n (amerykański) w ogóle go nie zawiera, a 4n (indyjski) ma go b. dużo (96%)

1. rozwojowymi - zawartość związków czynnych zmienia się wraz z rozwojem rośliny; nie istnieje prawidłowość między wzrostem masy/wieku rośliny, a wzrostem zawartości związków czynnych w tej roślinie

2. środowiskowymi - zmienność ilościowa:

KLIMAT	GLEBA	INNE
- natężenie światła - temperatura - długość dnia - opady - siła wiatru	- żyzność - odczyn - struktura - wilgotność	- choroby i szkodniki - metody uprawy - zmienność dobowa - allelopatia (interakcje między roślinami wyższymi)

3. działające po zbiorze, czyli odpowiednie suszenie i przechowywanie surowca (nie w zbyt dużej temperaturze, z małą wilgotnością, żeby nie zgnił etc.)

10. STABILIZACJA SUROWCÓW:

1. w czasie więdnięcia, suszenia czy przechowywania zawartość związków czynnych może zmniejszać się na skutek:

• aktywności enzymatycznej (np. odszczepienie części cukrowej glikozydów nasercowych)

• utlenienie

• polimeryzacja

• recemizacja

1. celem stabilizacji jest:

• zmniejszenie aktywności enzymatycznej (chociaż może ona być korzystna, np. powstanie izosiarkocyjanianu allilu w nasionach gorczycy czarnej)

• uniemożliwienie rozwoju mikroorganizmów

1. metody stabilizacji:

• ogrzanie do 60°C (inaktywacja enzymów)

• suszenie

• potraktowanie alkoholem etylowym (na zimno, na gorąco, pod ciśnieniem)

---