EWOLUCJA POLSKIEGO SYSTEMU FONOLOGICZNEGO
Doba staropolska
System wokaliczny
Zasadniczymi dążnościami w dobie staropolskiej były:
1. przekształcanie się różnic iloczasu w różnicę barwy samogłosek e, a, o długie
2. przekształcanie się iloczasu i barwy samogłosek nosowych
3. zanik iloczasu bez zmiany barwy samogłosek i, y, u
Przykłady:
1.Różnica iloczasowa w długim e, a, o zanikała i przekształcała się ona w różnicę artykulacyjno - jakościową. Polegała ona na podwyższeniu języka, czemu przy wymowie e towarzyszyło nieznaczne wysunięcie języka ku przodowi, a przy wymawianiu a i o niewielkie cofnięcie i zaokrąglenie warg. W rezultacie dawne długie e, a, o przeobraziły się w krótkie pochylone. Końcowa faza tego procesu przypada na XV wiek. Przemawia za tym oznaczanie w niektórych zabytkach samogłosek podwójnymi literami. Jest duże prawdopodobieństwo, że zanikowi iloczasu sprzyjał wpływ ruski.
2.Staropolski rozwój samogłosek nosowych pozostaje w łączności z procesem zmiany iloczasu na wartość barwy. Język początkowo miał dwie pary nosówek, które przeciwstawiał swe człony iloczasem i barwą: dwie krótkie i dwie długie, dwie przednie i dwie tylne. Nieznaczna różnica barwy sprawiła, że zasób nosówek ograniczył się w XV wieku do dwóch różniących się iloczasem, a pod względem barwy zrównanych w brzmieniu z niskim prawie środkowym a. Dokonuje się także rozwój zróżnicowania barwy nosówki przedniej i tylnej, występuje ona w postaciach: nosówki przedniej ą//ę, nosówki tylnej ą//å//σ.
3.Najstarszy akcent epoki przedpiśmiennej był swobodny tzn. nie związany z jakąś określoną zgłoską i ruchomy tzn. w różnych formach tego samego wyrazu mógł się przenosić. Rozwój idzie właśnie w kierunku zaniku tej swobody, czyli do związania go na stałe z jakąś głoską. W pierwszym etapie ustalania się akcentu przywiązuje się on prawdopodobnie do zgłoski początkowej wyrazu. Przemawia za tym obecność jeszcze dziś akcentu inicjalnego w gwarach: podhalańskiej, południowośląskiej. Kiedy stały akcent inicjalny przeobraził się w akcent na zgłosce drugiej od końca i jak ten proces rozwijał się terenowo nie potrafi się nic pewnego powiedzieć.
System konsonantyczny
Dokonujące się zmiany są w tej dobie nieliczne:
przejście zmiękczonych przedniojęzykowych zębowych z', s' w miękkie średniojęzykowe ź, ś.
proces ubezdźwięczniania wstecznego - postępujący proces zaniku dźwięczności spółgłosek zwartych, szczelinowych i zwarto - szczelinowych przed następującą bezdźwięczną i w wygłosie został wywołany zanikiem jerów i zaczął się przed XV wiekiem i w ciągu niego zakończył
uproszczanie grup spółgłoskowych - w XV w. dokonuje się uproszczanie grup spółgłoskowych. Wyrazy z grupami nieuproszczonymi spotykamy w zabytkach z XIV wieku - „Kazania świętokrzyskie”, „Psałterz floriański” - croleustua, ctuarte (czwarte) oraz w „Biblii szaroszpartackiej” z XV w. - czso- co, czsoż. Nowatorski jest „Psałterz puławski”, w którym są już grupy uproszczone - czo - co, nycz - nic.
Doba średniopolska
System wokaliczny
Zasadnicze dążności rozwojowe w dobie to:
1. postępujący zanik fonemów samogłoskowych ustnych pochylonych e, a, o
2. ustalenie się dwu artykulacyjnie zróżnicowanych fonemów samogłoskowych nosowych: przedniego ę i tylnego ą
Przykłady:
1.„o” pochylone ma pośrednie brzmienie z „u” co w rezultacie prowadzi do jego usuniecie przez uproszczenie systemu wokalicznego. Wskazówek, co do przebiegu tego procesu można szukać w ortografii, analizie rymów i pouczeniach gramatyków. Co do ortografii to odróżnienie w druku o pochylonego za pomocą ”ó” zaczyna się z końcem XVI w. Zaleca je w swojej ortografii Murzynowski, który podaje przykłady na „o” - moi, panowie; oraz przykłady na „ó” - mój, twój. Ale tylko niektóre druki przestrzegają ściśle rozróżnienia, w innych dzieje się to raczej rzadko i tylko w niektórych wyrazach czy formach.
2. rozwój akcentu - pewne objawy akcentu na przedostatnia widoczne są w XV w. Ale wydaje się, że na XVI w. Przypada jego pełna stabilizacja. Na wzmiankę zasługuje epizodyczna tendencja przemieszczania się akcentu ze zgłoski dalszej niż druga od końca na tę w zestrojowym połączeniu dwóch wyrazów z samodzielnym akcentem.
3. przejście i, y w e w grupach il, yl, ił, ył ( sieła, mieły). Proces ten rozpoczął się w końcówce XIV w. Ta tendencja rozwojowa, której główne nasilenie przypada na wiek XVIII miała charakter raczej sporadyczny. Od początku była uznawana za naruszenie normy języka ogólnego
system konsonantyczny
następuje zanik miękkości w spółgłoskach dz, c, rz, sz, cz, dź, ż, wyniesiony ze średniowiecza. Proces odmiękczania dokonał się ok. XVI w.
miękkość tracą wygłosowe b', p', w', f'. Zanik miała charakter sporadyczny i regionalny, ale w ciągu całej doby występuje coraz częściej.
„ł” wałczone - nastąpiła zmiana w sposobie artykulacji głoski „ł” na przełomie XVI//XVII w. Polegała ona na usunięciu przednio - językowo - zębowego zwarcia.
Doba nowopolska
zanik samogłosek pochylonych - na przełomie XVIII/XIX w. Wychodzi całkowicie z użycia a pochylone; pozostaje tylko a jasne. W tym samym czasie zanika pochylone o jako odrębny fonem. Spływa się ono w wymowie z u. W XVII/XVIII zaczyna się zacierać odrębność pochylonego e, które zanika.
redukcja grupy -ija, -yja w wyrazach zapożyczonych - rzeczowniki żeńskie, głownie zapożyczone z łaciny, które dziś kończą się na -ja miały początkowo zakończenie na -ija, -yja. Zanikła wstępna samogłoska -i/-y, która zachowała się tylko w takich wyrazach jak : Zofijka, deklaracyjny.
wahania w wymowie spółgłosek - wahania dotyczyły szeregów:
s: ś: sz - np. poślę//poszle, skandal//szkandal
z: ź: ż - np. drażliwy//draźliwy, zwierzę//źwierzę
Przyczyny tych wahań są rozmaite. Raz działa analogia wymawiania lub ortograficzna, to znów niekonsekwentne zachowanie brzmienia oryginału. Kiedy indziej archaiczne lub nowoczesne traktowanie zapozyczeń