EWOLUCJA POLSKIEJ GRAFII I ORTOGRAFII
DOBA STAROPOLSKA
Polacy sztukę pisania alfabetem łacińskim przyjęli z Zachodu. Zasób liter nie starczył na oznaczenie wszystkich polskich liter, kilka liter łacińskich usunięto: x, q, æ. Dla wielu głosek brakło znaków np. dla średniowiecznych ciszących, dziś zapisywanych jako ś, ź, ć, dla dziąsłowych szumiących oraz dla nosówek. Wstępne dzieje polskiej grafii i ortografii to właśnie wysiłki uzyskania zasobów znaków.
W 1 fazie - pisownia niezłożona - próbowano poprzestać na literach łacińskich. W tych warunkach ta sama litera oznaczała kilka głosek np. d oznaczało d, dź, z litera c oznaczała c, k, cz. To jednak nie starczyło i zaczęto posługiwać się dwuznakami. Takim znakiem jest litera ø dla nosówek. Chętnie jednak uciekano się do kombinacji liter łacińskich np. ph = φ, ch = λ. W XV w. Wprowadzono literę x jako wskaźnik nowości. Nowy alfabet nastręczał trudności, a pisarze i kopiści radzili sobie z nim po swojemu - nie było mowy o jakieś ogólnie obowiązującej normie ortograficznej. Przykładem najdawniejszej pisowni jest „Bulla” z 1136 roku.
XIV wiek - zaszły niewielkie zmiany.
Samogłoskę „u” oznacza litera „v”, samogłoski „i,y” litery „i i y”.
Samogłoski nosowe pisze się literą a, e, φ, ø albo dwuznakami an, en, aø, eø.
Odróżnia się spółgłoski bezdźwięczne od dźwięcznych za wyjątkiem szczelinowych.
Nie oznacza się w sposób konsekwentny różnicy twardości i miękkości.
Spółgłoskę t oznacza się literą t oraz za wzorem niemieckim th.
Spółgłoski c, ć, cz oznacza się dwuznakami cz, ch
XV wiek - usiłuje się nadal rozwiązać tradycyjne trudności, jednak nie daje to rezultatów. Wbrew wysiłkom pisarzy znajdzie się wiele niekonsekwencji i dziwactw.
Samogłoski nosowe oznacza się rozmaicie - np. literami: a, an, am pojawia się także znak ą
Nosówki przednie pisze się: ą, ao, en, ex
Nosówki tylne: a, o, v, w, ox
Samogłoskę u piszę się literą u v w
Spółgłoskę j oznacza często litera g
Dwuznak sz oznacza się często trójznakiem sch
DOBA ŚREDNIOPOLSKA
XVI wiek - największy wpływ na pisownie miały starania krakowskich drukarzy, którzy chcieli pisownie udoskonalić, uprościć i ujednolicić. Poprzestali na próbach ograniczenia wielofunkcyjności tej samej litery oraz oddawania jednym i jednakowym znakiem tej samej głoski. Występowała pisownia złożona - dwuznaki, trójznaki
Zaczęto rozróżniać a jasne od pochylonego
Głoskę u tylko w nagłosie pisze się przez v, resztę przez u
Litery s, ſ zaczynają oznaczać tylko s
Ustala się użycie głoski z dla z, ż dla rz
Odróżnia się l od ł
Próbuje się wprowadzić porządek w użyciu liter wielkich i małych oraz w pisowni łącznej i rozłącznej wyrażeń przymiotnikowych.
Samogłoski nosowe zostały oznaczone : przednia literą ę, a tylna literą ą.
DOBA NOWOPOLSKA
Na zjeździe historyczno - literackim w 1906 roku, ortograficzna sekcja zjazdu pod przewodnictwem Courtenay'a przyjęła uchwały językowe komisji Akademii Umiejętności. Uchwalono:
Pisownie „ja” zamiast „ia”, „yj”, ale tylko w końcowych zgłoskach dopuszczając w innych pozycjach pięć sposobów pisania
Pisownie „gie” nie „ge”
Użycie końcówek -ym, -im. -ymi, -imi obok -emi
Pisownie biec, móc
Pisownie rzekszy, zjadszy
W 1918 r. odbyło się plenarne posiedzenie, którego „Główne wskazówki pisowni”, uzupełnione dodatkowymi wyjaśnieniami ostatecznie zostały przyjęte. Główne postanowienia:
W wyrazach obcych pisownia „j” po spółgłosce w zgłoskach niepoczątkowych
Rozróżnienie końcówek -ym, -em, -ymi, -emi według końcówki mianownika
Pisownia ke, ge w wyrazach obcych
Ustalono pisownie zjadłszy
Podano wskazówki dot. Wielkich i małych liter, dzielenia wyrazów, pisania łącznego i rozdzielnego.
W 1936 r. Komitet Ortograficzny uchwalił ponownie nowe zasady pisowni:
Wyrazy typu Maria pisze się przez „i” z wyjątkiem po s, z, c
W użyciu są tylko końcówki -ym, -ymi
Obce ke pisze się przez kie, ge zostaje bez zmian.
Zasadniczo przeważa pisanie rozłącznie, a sprawa znaczenia nie może usprawiedliwiać wyjątków
Uregulowano sprawę wielkich i małych liter, pisownię nazwisk obcych, szerzej potraktowano interpunkcję.
Dziś mamy grafie kombinatoryjną - złożoną i diakrytyczną
TRAKTATY ORTOGRAFICZNE
Pierwszy traktat ortograficzny 1440 rok - Jakub Parkoszowic - pobudka do napisania traktatu było przywiązanie do mowy ojczystej. Przypuszcza się, że Parkoszowic pozostawał pod wpływem Husa - wielkiego reformatora czeskiej ortografii. Jego wysiłek szedł w kierunku ustalenia odrębnych liter dla odrębnych fonemów. Wprowadził podwójne znaki dla długich samogłosek oraz dla ź, rz, sz. Możliwość pisania litery s raz jednym raz dwoma znakami (s, ss), oznaczenie g jako g lub q mimo, iż g było zarezerwowane dla j. wprowadził nowe znaki dla niektórych spółgłosek twardych. Wprowadził nowe litery oraz nowe dwu - i wieloznaki. Chciał, aby odróżniano twarde od miękkich za pomocą dwóch kroi liter: kanciastych dla twardych i okrągłych dla miękkich.
Zaborowski - pierwszy drukowany traktat po łacinie o polskiej ortografii. Wystąpił z własnymi pomysłami oznaczania samogłosek jasnych i pochylonych, obu nosówek, spółgłosek miękkich i zmiękczonych, szumiących i ciszących. Miękki miały być oznaczane dwoma kropkami, twarde znaczone kreska albo kropką. Projekt ten nie znalazł zastosowania w praktyce, stanowił zbyt śmiałe naruszenie tradycji. Zbyt duża ilość znaków diakrytycznych była trudna i nużąca dla oko.
Murzynowski - XVI w. - „Ortografia polska”- jego propozycje są bardzo zbliżone do dzisiejszego stanu. A pochylone oznacza się a ze znakiem diakrytycznym, bez niego oznacza a jasne. Na końcu wyrazu zmiękczone b' oznacza dwuznak „bi”. Zamiast j użycie dwuznaku „ji” w warunkach niejasno określonych. Litera u pisana v tylko na początku wyrazu. Zalecał literę ą i ę dla samogłosek nosowych, oznaczanie miękkości spółgłosek przed samogłoska za pomocą i. Zalecił dwuznak rz, odróżnianie y od i.
Malecki - XVI w. - ortograficzna tradycja krakowskich drukarzy - oznacza sporadycznie pochylone a, e, o . Rozróżnia nosówki literami ę i ą, w zasadzie odróżnia i od y, nagłosowe i piszę przez j, j przed samogłoską oznacza literą i. Miękkie spółgłoski przed samogłoska literą i. Niekonsekwentna jest pisownia spółgłosek cz, ż, sz. Ź oznacza literę z, stosuje zasadę pisowni rozłącznej i etymologicznej.
Januszowski - 1594 rok - publikacja zawierająca trzy graficzno - ortograficzne projekty - „Nowy karakter polski” - we wstępie mówi o niedostosowaniu alfabetu łacińskiego do zasobu polskich głosek, wynikających stad trudnościach i określa cel swojej książki. Są tam przedstawione trzy abecadła : Kochanowksiego, Górnickiego oraz Januszowskiego - są one opatrzone objaśnieniem różnic w szczegółach, wskazówki poprawnego pisania trudniejszych form i wyrazów. Najbliżej ustalającego się sposobu pisania był autor najbardziej oddalił się od niego Górnicki, toteż jego projekt nie odegra w przyszłości żadnej roli. Wszystkie te wskazówki dotyczą wyłącznie kształtu liter, czyli abecadła. Nie ma w niej żadnych wskazówek ściśle ortograficznych.
Knapski - o pochylone pisze najczęściej przez ó, odróżnia a jasne od pochylonego, j oznacza literą i przed samogłoską, y przed spółgłoską i na końcu wyrazu. Jest zwolennikiem zbliżenia pisowni do żywej mowy, czyli pisowni fonetycznej. Dopuszcza oboczność ortograficzną np. porażka//poraszka. Pisanie wyrazów obcych według ich polskiego brzmienia.
Kopczyński - „Gramatyka dla szkół narodowych” - 1778/ 1783 rok - piszemy jak mówimy, mówimy jak piszemy. Nie dokonuję on żadnej reformy tylko ustala dawną tradycję. Wprowadza no nowo a i e pochylone. Interpunkcja opiera się u niego na podstawie wymawianiowo - rytmicznej, a nie logicznej. Utworzył sporo terminów gramatycznych do dziś używanych: imiesłów, przyimek, spójnik, cudzysłów, przecinek, tryby, bierne, czynne, nijakie.
Mroziński - „pierwsze zasady gramatyki j. polskiego” - 1822 r. - usiłuje ująć fonetyczny system i role funkcjonalną głosek i ich wymian we fleksji. Przedstawia gramatyczny mechanizm języka i jego budowę wewnętrzną. Zdaje sobie sprawę z różnicy pomiędzy głoską a literą, posługuje się czyms w rodzaju pisowni fonetycznej.
Feliński - „przyczyny używanej przeze mnie pisowni” - 1816 rok - odrzucił kreskowane a, zachował kreskowane e i ó. Zalecił pisownię: być, kłaść, wieść. Na miejsce dawniej używanych i i y wprowadził j : kraj, jajko, moje.
Malinowski - „Krytyczno - porównawcza gramatyka języka polskiego” - 1869/1870
Kalina - „Historia języka polskiego” T.1 - praca zawiera systematyczny przegląd form deklinacyjnych i koniugacyjnych. Jest niedokończona.
Kryński - „Gramatyka j. polskiego”
Krasnowolski - „Systematyczna składnia j. polskiego” - pierwszy badacz składni.
Brückner - zasługi dla j. polskiego polegają na ogłoszeniu i zbadaniu zabytków starej polszczyzny. Syntezę jego studiów nad językiem stanowią dwa dzieła: „Dzieje języka polskiego”, „słownik etymologiczny j. polskiego”. Propagował dążność do zachowania czystości języka i jego odporności przeciw niepotrzebnym zapożyczeniom.
Rozwadowski - „szkic wymowy polskiej” , „historyczna fonetyka”
Łoś - jego działalność rozwija się w trzech kierunkach:
Historia języka - „Przegląd językowych zabytków staropolskich”
Składnia - „Składnia zdania”
Przygotowywanie materiałów do „Słownika staropolskiego”
Szober - „Gramatyka j. polskiego” - pełny podręcznik gramatyki, stanowi najpełniejszy obraz gramatycznej struktury współczesnej polszczyzny. Z powodu śmierci autora nie doczekał się dokończenia- brak w nim morfologii i składni. Zajmował się również dydaktyka j . polskiego oraz zasadami kultury i poprawnosci językowej.