Metodologia nauk społecznych
Wykład III
Język nauki, definiowanie; teorie i twierdzenia naukowe
I. O JĘZYKU NAUKI
Podstawowym narzędziem wszelkiego myślenia (również naukowego) jest język, czyli zasób możliwie ostrych, precyzyjnych, jednoznacznych pojęć. Socjolog - po to by uchwycić całą złożoność i subtelne niuanse życia społecznego potrzebuje wielości pojęć - znacznie bogatszych i liczniejszych niż dostarcza język potoczny.
Aby móc poruszać się w świecie teorii socjologicznych, w świecie socjologii, trzeba nauczyć się myśleć i mówić w socjologicznym języku (takimi pojęciami są np.: normy, wartości, role społeczne, refleksyjność).
NIEOSTROŚĆ POJĘĆ - z nieostrością pojęć mamy do czynienia zwłaszcza w naukach humanistycznych - gdy pewne pojęcia o charakterze naukowym wzięte są z języka codziennego, potocznego (np. rola społeczna, norma, instytucja, aktor społeczny, kultura itp.).
Typy pojęć (jednostkowe, ogólne, historyczne, uniwersalne)
II DEFINICJE
Definicja - (z łac. definitio) jest to określenie znaczenia danego wyrazu, sprowadzające się zwykle do sprecyzowania jego treści i zorientowania w jego możliwym zakresie, co ułatwia posługiwanie się tym wyrazem. (Słownik Wyrazów Obcych)
BUDOWA DEFINICJI:
a) DEFINIENDUM (z łac. dosł. to, co należy określić) - wyraz, termin definiowany; część definicji stanowiąca jej człon definiowany;
b) DEFINIENS (z łac. dosł. określający) - wyraz, termin definiujący; część definicji stanowiąca jej człon określający;
RODZAJE DEFINICJI:
a) DEFINICJA KLASYCZNA - wywodzi się z tradycji greckiej; definiowanie to wskazanie po pierwsze na nazwę ogólniejszą od tej, którą chcemy zdefiniować (genus proximum) a następnie na cechę różniącą (differenta specyfica) ;
Planeta - jest to ciało niebieskie (GP) krążące wokół słońca (DF)
Dentysta - to lekarz (GP) zajmujący się leczeniem, chirurgią i wstawianiem zębów (DF);
b) DEFINICJA ETYMOLOGICZNA - jest to definicja, która sens wyjaśnianego terminu oddaje w jego pierwotnym znaczeniu (pochodzeniu). Definiowanie polega na rozłożeniu wyrazu na części, z którego on powstał: np.
socjologia (socius + logos) nauka o społeczeństwie
dendrografia (gr. dendron = drzewo + graphio= piszę) - leśnictwo: naukowy opis drzew
c) DEFINICJA SPRAWOZDAWCZA (opisowo-wyliczająca) - wyróżnia się tym, że w definiensie podajemy zespół cech, którymi próbujemy zdefiniować dany termin:
np. def. socjologii Jana Szczepańskiego: „Socjologia jest to nauka o zbiorowościach ludzkich, dokładniej - przedmiotem jej badań są zjawiska i procesy tworzenia się różnych form życia zbiorowego ludzi, struktury tych zbiorowości, zjawiska i procesy zachodzące w tych zbiorowościach, wynikające ze wzajemnego oddziaływania ludzi na siebie, siły skupiające i siły rozbijające te zbiorowości, zmiany i przekształcenia w nich zachodzące”.
(J.Szczepański - Elementarne pojęcia socjologii, s. 16)
d) DEFINICJE INTUICYJNE - często wykorzystuje znaczenie potoczne danego pojęcia, stąd może wprowadzić w błąd, np.
materialista - (znaczenie potoczne) - człowiek, dla którego ubieganie się o wartości materialne jest głównym celem życia
materialista (filozofia) - człowiek, który uznaje istnienie tylko materii
Stosując metodę intuicyjną w definiowaniu można się często mylić
Problemy w zakresie definiowania: np. IGNOTUM PER IGNOTUM, tautologie;
III. TWIERDZENIA NAUKOWE
Twierdzenia naukowe - są to zdania orzekające o przedmiocie jakiego dotyczą.
Typy twierdzeń (empiryczne, analityczne)
IV. TEORIE NAUKOWE
TEORIA - jest to zbiór uporządkowanych twierdzeń, za pomocą których opisujemy i nazywamy pewne zjawiska;
Giddens: Teorie naukowe to opowieści o tym, jak i dlaczego następują wydarzenia. Teorie socjologiczne są więc opowieściami o tym, jak ludzie się zachowują, wchodzą w interakcje i organizują.
Charakterystyczną cechą teorii naukowych jest to, że wyrażone są w języku bardziej formalnym od potocznego. W naukach społecznych wykorzystuje się często pojęcia z życia potocznego, ale podejmuje się starania, by mówić w kategoriach neutralnych, obiektywnych i niedwuznacznych, tak, aby dana teoria oznaczała tą samą rzecz dla wszystkich , którzy poddają ją badaniu.
Wszystkie dziedziny naukowe rozwijają teorie, dlatego też nauka ostatecznie dąży do :
1) skonstruowania abstrakcyjnych i sformalizowanych teorii
2) testowania tych teorii w obliczu przypadków empirycznych w celu przekonania się o ich wiarygodności.
Owo testowanie odbywa się poprzez stawianie hipotez
Teorie są rezultatem procesu badawczego i równocześnie warunkiem jego powodzenia;(sprzężenie zwrotne)
Zob. P.Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Wydawnictwo ZNAK, Kraków 2002
A.Giddens, Socjologia, XXX