Konspekt zajęć z przedmiotu
Polska polityka zagraniczna w XX wieku
Prowadzący zajęcia: |
mgr Lucyna Czechowska |
Kontakt: |
lc@doktorant.umk.pl |
Termin: |
19.01 |
Miejsce: |
s. 101 |
Temat zajęć: |
Podsumowanie. Główne etapy polityki zagranicznej Polski w XX wieku |
Pytania faktograficzne |
1. Jakie były podstawowe założenia polskiej polityki zagranicznej według J. Piłsdskiego i R. Dmowskiego przed wybuchem i w trakcie I wojny światowej? (Piłsudski doktryna “własnego wysiłku narodu polskiego” - głównie wysiłek zbrojny, Dmowski bardziej stawiał na sojusze z Ententą. Piłsudski od razu zakładał, że wojna zmieni układ w europejskim systemie międz., Dmowski to zauważył później.
Stosunek do Rosji i Niemiec R. Dmowski (wojna etniczna na dwa fronty, większe zagrożenie ze strony żywiołu germańskiego, więc sojusz z Rosją; zaczyna wojnę u boku Rosji, a później współpraca z pozostałymi państwami Ententy) J. Piłsudski (odwieczny wróg Polski - Rosja, spadkobierca pokoleń powstańczych, walka o „waszą i naszą wolność” przeciw despotyzmowi; zaczyna wojnę u boku Austro-Węgier, a kończy w obozie Ententy) Stosunek do granic i ustroju terytorialnego odradzającej się Rzeczypospolitej : R. Dmowski (państwo silne i niezawisłe ekonomicznie, ale kryterium wielkości nie podług historii i języka, a tożsamości narodowej; koncepcja inkorporacyjna, żeby nie mieć problemu z mniejszościami narodowymi) J. Piłsudski (idea federacyjna - koncepcja „Międzymorza”, czyli bloku państw pomiędzy Bałtykiem a M. Czarnym, z centralnie położoną Polską; idea prometejska - wyzwolenie sąsiednich narodów spod komunistycznego jarzma; obie wykorzystywał instrumentalnie)
Stosunek do niepodległości narodów R. Dmowski (dążenia Ukraińców do własnego państwa traktował, jako niemiecki spisek wymierzony w Polaków i Rosjan; uważał jej teren za miejsce podziału polsko-rosyjskiej strefy wpływów; Rosja bez Ukrainy przestałaby być mocarstwem, a tego nie chciał) J. Piłsudski (chciał osłabiania Rosji poprzez odśrodkowe ruchy narodowościowe; współpracował z opozycją z całego imperium; w praktyce działania sprzeczne: sojusz z Petlurą, walki o Lwów) )
2. Z jakimi państwami i o jakie tereny Polska miała spory graniczne w okresie rodzenia się II RP? (- Niemcy: Wielkopolska (zwycięskie Powstanie Wielkopolskie), Górny Śląsk (przegrany plebiscyt, ale III Powstanie Śląskie i Liga Narodów włączyła część do II RP) Gdańsk (wolne miasto) Warmia, Mazury i Powiśle (plebiscyty przegrane, skrawki tylko do Polski); - Czechy: Śląsk Cieszyński Spisz i Orawa nacisk Zachodu Polska musiała uznać podział bez plebiscytu, 44% dla niej; - Rosja: Kresy Wschodnie (wojna polsko-bolszewicka, Traktat Ryski - część Wołynia i Polesia z Brześciem, Pińskiem i Łuckiem, gubernie wileńską i grodzieńską zachodnią Mińszczyznę;) - Ukraina: Lwów i Galicja Wschodnia (roszczeń do niej zrzekły się Rosja i Ukraina w T. Ryskim); - Litwa: Wileńszczyzna (do Polski po buncie Żeligowskiego oraz proklamowaniu Litwy Środkowej).)
3. Z jakimi państwami utrzymywała Polska w okresie międzywojennym dobre stosunki sojusznicze? (- Francja - traktat z II.1921, utrzymanie systemu wersalskiego, Dla Polski ważny sojusz wobec niechęci WB oraz obojętności Włoch i USA - Rumunia - III.1921 sojusz przeciwko ZSRR, układ wojskowy na zasadzie casus foederis, tamtędy uciekały władze do Francji podczas II wojny światowej, choć pod naciskiem ZSRR i Rzeszy zmuszono ich do internowania ale nie robili problemów. - Wielka Brytania - formalnie od VIII.1939. - Węgry - Choć w okresie przed II wojną były w orbicie Berlina można było liczyć na ich przychylność i neutralność. - Łotwa - przyzwoite stosunki)
4. Jakie były postanowienia Konferencji Wielkiej Trójki (Teheran, Jałta, Poczdam) odnośnie Polski? (- Teheran - XI-XII.1943, duże ustępstwa na rzecz ZRR, przyszłą granicą linia Curzona z Lwowem po radzieckiej stronie i Odra + znaczna część Prus Wschodnich, radziecka strefa operacyjna czyli wpływów aż po Łabę. - Jałta - II.1945, potwierdzenie granicy na linii Curzona + Galicja Wschodnia i Lwów do ZSRR, rekompensata na zachodzie, ale bez konkretów na razie, zgodzili się ze Stalinem, aby za jedynego reprezentanta Polski uznać Rząd Tymczasowy z dokooptowanymi politykami działającymi na Zachodzie = TRJN jedności narodowej i jak najszybciej wolne i nieskrępowane wybory dla wszystkich partii. - Poczdam - VII-VIII. 1945, oddano „pod administrację polską” terytoria na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej, Gdańsk i południową część Prus Wschodnich, ale ostateczne decyzje odraczane są do konferencji pokojowej z Niemcami. Przesiedlenia Niemców, a odszkodowania dla Polski za pośrednictwem ZSRR. Wolne wybory w Polsce, prawa dla Polaków wracających z emigracji, jak dla pozostałych obywateli. Terytorialnie Polska o 20% mniejsza niż przed wojną.)
5. Jakie stanowisko odnośnie polityki zagranicznej Polski zajęły główne ośrodki emigracyjne (emigracja legalistyczna w Londynie oraz środowisko paryskiej “Kultury”, skrajna endecja Jędrzeja Giertycha)? (myśl polityczna „londyńskiej” emigracji, skupionej wokół Stronnictwa Narodowego (jak u Piłsudskiego: historyzm - odwołania do II RP w kwestii wschodnich granic i ustroju Polski; utożsamianie siły państwa z dużym terytorium; jak u Dmowskiego: niepodległość przyjdzie przez nową, wielką wojnę; Traktat Ryski sprawiedliwy podział „łupów” między Polską a Rosją; Poza tym: legalizm; bezkompromisowa walka z systemem = ZSRR) giertychowski odłam SN (jak u Dmowskiego: obawy przed Niemcami, więc sojusz taktyczny z ZSRR; układanie się z establishmentem, ale na zasadzie partnerstwa; wiara we wpływ obcych agentur na prowojenną agitację przeciw Sowietom) myśl polityczna kręgów paryskiej „Kultury”: Jak u Piłsudskiego: tylko oddolne, prodemokratyczne ruchy mogą doprowadzić do upadku sowieckiego imperium; współpraca z opozycjonistami z całego Bloku; idea federacyjna - nowe możliwości sojusznicze; Jak u Dmowskiego: przekonanie, że z Rosją należy się dogadać, odróżniał rosyjską rację stanu od interesów biurokracji rządzącej; terytorium nie przesądza o sile państwa; Poza tym: teoria ewolucjonizmu; idea polsko-rosyjskiego pojednania poprzez rezygnację z rywalizacji o ULB; rozwinięcie idei prometejskiej - porzucenie mocarstwowości, uprzedzeń i roszczeń terytorialnych; W stosunku do Ukrainy: jak Dmowski uważał, że bez Ukrainy nie ma imperium oraz że istnieje zagrożenie, że Ukraińcy zwrócą się w stronę Niemców, ale jak Piłsudski uważał, że należało tym bardziej dbać o jej niezależność i siłę. oficjalna polityka władz Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (odejście od polityki samodzielności; sojusz ze ZSRR przeciwko Zachodowi; wykorzystanie antyniemieckiej retoryki Dmowskiego do usprawiedliwienia jałtańskiego systemu zależności, oraz kultu państwa i wodza u Piłsudskiego)
6. Do jakich organizacji wojskowych i gospodarczych przynależała Polska w czasach PRL? Jakie posiadały one struktury i członków? (Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i robotniczych (Kominform) - IX. 1947 siedziba w Belgrad → Budapeszcie, Polska nie była zwolenniczką, Gomułka nie chciał był zwolennikiem „narodowej drogi do socjalizmu”, ale odsunięty w 1948. Rozwiązany w IV. 1957. Dalej kontynuowano współpracę w ramach międzynarodowych konferencji partii komunistycznych związanych z jakimś problemem lub rejonem. Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej RWPG - I.1949 Bułgaria, Czechosłowacja, Polska, Rumunia, Węgry i ZSRR (NRD i Albania, potem Mongolia, Kuba, Wietnam, Jugosławia). Bez ulg celnych, koordynacja planów gospodarczych, specjalizacja i kooperacja produkcji, plany na modłę radziecką, zamroziła się dwustronna współpraca gospodarcza wewnątrz Bloku. Układ Warszawski - pakt polityczny i wojskowy, odpowiedź na wejście RFN do NATO, V. 1955 Albania, Bułgaria, Czechosłowacja, NRD, Polska, Rumunia, Węgry i ZSRR. Pakt obronny, zobowiązanie do zbiorowej samoobrony, pomoc indywidualnie i wspólnie państwu napadniętemu, w tym z użyciem sił zbrojnych. Podpisano na 20 lat, z możliwością przedłużenia na kolejne 10. Zjednoczone dowództwo zwyczajowo na czele marszałek ZSRR. Siły Zbrojne UW. Duże obciążenie finansowe. Zasięg tylko Europa i otwarty dla innych bez względu na ustrój, wygaśnie jak się stworzy ogólnoeuropejski układ bezpieczeństwa zbiorowego. I seria bilateralnych umów z państwami bloku Obie organizacje zlikwidowano w 1991, decyzja zapadła w VII 1991.)
7. Jakie były polskie inicjatywy na rzecz rozbrojenia i odprężenia na świecie? (Inspirowane i uzgadniane z Moskwą. 1947 - plan powszechnego rozbrojenia wraz z bronią jądrową, na forum ONZ 1952 - rezolucje na sesji ONZ „O zapobieganiu groźbie nowej wojny światowej” i „O utrwaleniu pokoju i przyjaznej współpracy między narodami” m. in. Pokojowe zakończenie sporu w Korei. Plan Rapackiego - X.1957 zakaz produkcji i składowania broni jądrowej, urządzeń do jej obsługi oraz używania broni przeciw temu terenowi w Europie Środkowej, ogłoszony w ONZ. Polska i oba państwa niemieckie, a zaraz potem akces zgłosiła Czechosłowacja. Gwarancje i zobowiązania ze strony WB, Francji, USA i ZSRR oraz ewentualnie innych, których wojska stacjonowałyby na tym terenie. Szerokie instrumenty kontroli. Wyraz dążenia do rozrzedzenia broni masowej zagłady na terenach konfliktogennych, przemodelowanie bezpieczeństwa z globalnego na regionalne, zrównoważenie stosunków z ZSRR. Powód rozmieszczenie broni jądrowej NATO w RFN. Rozmowy 1957-58, Zachód się nie zgodził, bo UW miał przewagę w broni konwencjonalnej. Pomysł z dwoma etapami wprowadzania (zakaz nowych, likwidacja już istniejących). Nie przyjęty, ale ważny w rozwoju idei stref bezatomowych. Ostateczna wersja przedstawiona w 1962 strefa bezatomowa + ograniczenie zbrojeń, te same kraje z możliwością dołączenia. Plan poparły p. skandynawskie, ale nie przyjęty, choć opóźnił rozmieszczenie broni jądrowej w RFN. Plan Gomułki - 1963-1964, strefa kontrolowanego zamrożenia zbrojeń jądrowych i termojądrowych na terytorium Polski, Czechosłowacji, RFN, NRD z możliwością wejścia innych p. europejskich, w formie memorandum naszego rządu do kilkunastu konkretnych państw. Zakres rozciągał się też na wojska obcych państw stacjonujące na tym obszarze. Zamrożenie stanu na dziś i nie produkowania/sprowadzania kolejnych. Oparcie koncepcji na 3 kryteriach: ilościowym, jakościowym i terytorialnym. Wymierzony głównie w RFN. Mechanizmy kontroli. Nie przyjęty. Mamy swój wkład w rozwój praktyki i teorii polityki międz. w tym zakresie. Rozprzestrzenienie się idei stref bezatomowych. Plan Jaruzelskiego - 1987 na spotkaniu plenarnym KBWE, memorandum rządu polskiego w sprawie zmniejszenia zbrojeń i zwiększenia zaufania w Europie Środkowej. Strefa bezatomowa na styku NATO i UW z możliwością przedłużenia na Atlantyk-Ural (nawet o państwa niezaangażowane i neutralne). Na początku 9 państw: NRD, RFN, Czechosłowację, Węgry, Polskę, Belgię, Holandię, Luksemburg i Danię. Za zgodą USA, Kanady, WB, Francji i ZSRR, bo tam rozlokowane siły zbrojne. Stopniowe redukowanie i wycofywanie się broni jądrowej i konwencjonalnej, ewolucję doktryn militarystycznych w kierunku obronnym, nowe środki budowania zaufania i bezpieczeństwa oraz kontroli.)
8. Jaka była sytuacja międzynarodowa Polski w latach 1980-1981 i jak się zmieniła po wprowadzeniu stanu wojennego? (Uwagę na Polsce zgromadził już wybór papieża Polaka i jego pierwsza pielgrzymka z 1979 roku, kryzys gospodarczy i zadłużenie, potem 70-te rodzenie opozycji KOR, KPN, ROPCiO i „Solidarności” w 1980. Reakcja Bloku Wschodniego: na wydarzenia sierpniowe 1980: zaniepokojenie NRD, CSRR i ZSRR, w X NRD i CSRR zawiesiły umowę o swobodnym ruchu osobowym, XII 1980 decyzja o ćwiczeniach „Sojuz-80”, więc w Polsce zmiany kadrowe, narady z rządzącymi UW, chcieli, aby Polska wystosowała oficjalną prośbę o pomoc, odwołali ćwiczenia w rozmowie 8 XII 1980, próba opanowania sytuacji, ale słabo, od III 1981 manewry UW, choć dziś uważa się, że chodziło o presje, nie chcieli interwencji, rosnąca krytyka PZPR Problem wkroczenia wojsk UW, były manewry „Sojuz” 1981 roku, wcześniej przekazali plany wkroczenia wojsk. Jaruzelski w Moskwie 5 XII pokazywał plany, że sami zlikwidują „Solidarność” i ostrzegał przed interwencją, że powstanie narodowe, USA zripostują. Najnowsze badania przeczą tej groźbie, dokumenty Komisji Susłowa, wskazują że to Jaruzelski prosił o pomoc militarną, a ZSRR nalegał, aby załatwili to własnymi siłami, 13 XII. 1981 wprowadzono stan wojenny. Reakcja Bloku Wschodniego na stan wojenny: Decyzja dobrze przyjęta w NRD, CSRR i ZSRR. Kryzys i spadek pozycji Polski w Bloku, plus spadek możliwości eksportowych. Zniesiony 22 VII 1983. Podjęli działania na rzecz poprawy stosunków, umowa z ZSRR 1984 długofalowy program rozwoju współpracy gospo. I naukowo-technicznej, 1985 spotkanie w Warszawie przedłużyli UW na kolejne 20 lat, z możliwością na kolejne 10, o 1986 znów 2 miejsce w Bloku po ZSRR, Reakcja Zachodu na wydarzenia sierpniowe: Reakcja Zachodu na stan wojenny: 23 XII 1981 Stany dotkliwe sankcje gospodarcze na PRL. )
9. Jaki wpływ na demontaż systemu komunistycznego w Europie miała Polska? W jaki sposób przebiegł proces demokratyzacji w pozostałych państwach Bloku Wschodniego? (PRL - Osoba Jana Pawła II, obrady „okrągłego stołu”, pierwsze półwolne wybory VI.1989. Węgry - X.1989 zasadnicze poprawki do konstytucji, wolne wybory III. 1990, partie i organizacje opozycyjne już od 1987 NRD - 1988/89 masowe ucieczki do RFN, X. 1989 Honecker ustąpił ze stanowiska, 9 XI 1989 otwarcie granicy z Berlinem Zach. Początek demontazu muru, 3 X 1990 zjednoczenie Niemiec. Czechosłowacja - od 70-tych opozycja Karta 77, demonstracje i strajki I-XI.1989, pod ich wpływem dymisja i rekonstrukcja rządu, „aksamitna rewolucja”, XII Zgromadzenie Federalne wybrało prezydentem Havla, zmiany prawne, wycofanie wojsk, zmiana nazwy, V 1990 wolne wybory. Rozwód ze Słowacją XII 1992/I 1993 Bułgaria - odgórna rewolucja, protesty XI-XII 1989 odszedł Żiwkow, od III 1990 obrady okrągłego stołu, kompromisowy wybór na prezydenta Mładenowa, VI 1990 wolne wybory, zwyciężyli byli komuniści, Rumunia - powstanie grudniowe przeciw Ceasescu, wystąpienia narodowe Węgrów w Timisoarze, demonstracje i zamach stanu 25 XII 1989 zastrzelono jego i jego żonę Elenę, wojsko stanęło po stronie opozycji, V 1990 wybory wolne wygrał Front Ocalenia Narodowego, zdominowany przez komunistów ZSRR - odłączenie się Litwy, Łotwy i Estonii III. 1990 deklaracje, IX 1991 w ONZ, 1992 pierwsze wolne wybory, Ukraina deklaracja suwerenności VII.1989. Od 1990 urząd Prezydenta ZSRR Gorbaczow, VIII 1991 pucz Janejewa, XII. 1991 spotkanie w Białowieży rozpad ZSRR i powołanie WNP.)
10. Do jakich organizacji międzynarodowych Polska zgłosiła akces w latach 1989-1991? (II. 1990 - do Rady Europy oraz o stowarzyszenie z EWG (do 1991 sfinalizowane), XII.1990 Polska stała się członkiem Północnoatlantyckiej Rady Współpracy NACC, XII.1991 rząd Olszewskiego odważniejsze deklaracje, 1992 dopiero oficjalne zainteresowanie NATO w exposé Skubiszewskiego i działaniach rządu 1991 pentagonale -> hexagonale -> ISE 1991 - Trójkąt Wyszehradzki → Grupa Wyszehradzka)
11. Jakie okresy i podokresy można wymienić w polskiej polityce zagranicznej XX wieku? (II RP: 1905-1919 przed I wojną i w trakcie, 1919-1921 walka o granice, 1921-1926 II RP parlamentarna, 1926-1939 sanacja Okres II wojny: 1939-1942, 1942-1945 od paktu Sikorski-Majski do uznania Rządu Tymczasowego PRL: 1945-1948 jeszcze chcieli utrzymania koalicji antyfaszystowskiej, bez podziału świata, kontakty i z Zachodem i Wschodem, strategiczny sojusz z ZSRR, 1948-1956 Bierut uzależnienie od ZSRR, konstytucja z 1952, 1956-1970 Gomułka 3 zasady, 1970-1980 Gierek nowelizacja w konstytucji, że kraj socjalistyczny i sojusz z ZSRR, 1981-1985 Kania, Jaruzelski większe podkreślanie wyzwolenia 3 świata niż pokojowego współistnienia, po stanie wojennych złe stosunki z Zachodem, 1985-1989 początki odprężenia i liberalizacji. Podział na 3 według Zięba, Zając: 1945-1956 budowa i ograniczanie stosunków w latach stalinizmu, 1956-1981 racjonalizacja i rozbudowa stosunków, Gierek, Gomułka, 1981-1989 spadek pozycji Polski oraz próby jego odbudowania. III RP: 1989-1991 ostrożność Mazowieckiego i Skubiszewskiego, 1992-1999 - dążenie do NATO, 1999-2004 dążenie do UE, 2004 polityka wewnątrz struktur) |
Pytania problemowe: |
1. Jakie czynniki wewnętrzne i zewnętrzne spowodowały powrót Polski na mapę świata w 1918 roku? (- praca u podstaw endecji w kształtowaniu polskości pod zaborami i tworzenie partii działającej we wszystkich 3 zaborach; - wysiłek dyplomatyczny, aby umiędzynarodowić sprawy polskiej Dmowskiego, Ignacy Paderewskiego i innych oraz zbrojny Piłsudskiego; - pierwszy od wielu lat konflikt pomiędzy zaborcami, gdzie stanęli po obu stronach barykady oraz klęska każdego z nich i dezintegracja; - długa i wyniszczająca wojna, więc starali się pozyskać Polaków na swoją stronę (już od 1914, np. Akt 5 listopada ze strony państw centralnych, zakładał samodzielną Polskę); - 14 punktów Wilsona ze stycznia 1917, punkt 13 - niepodległe państwo, z dostępem do morza, całość terytorialna z ludnością polską; - w wyniku rewolucji październikowej Rosja zerwała z Ententą, a Zachód mógł otwarcie popierać sprawę polską; - Niemcy po negocjacjach z Piłsudskim wycofały się zostawiając magazyny wojskowe.)
2. Czy polityka min. Becka przyczyniła się do wybuchu II wojny światowej? Czy można było jej uniknąć? (Ministrem po Auguście Zalewskim od 1932 do 1939, zaktywizował politykę zagraniczną, był mniej układny. Przyczynił się do paktów o nieagresji z ZSRR w 1932 i Niemcami w 1934. Twardo odnawiał od jesieni 1938 roszczeń w sprawie Gdańska i polskiego korytarza, ale działał na rzecz poprawy stosunków z Niemcami. Postawa antyfrancuska, bo się na nich zawiódł. Po śmierci Piłsudskiego realizował jego testament, ale pewne modyfikacje, myślał, że będzie mógł jeszcze długo balansować. Pomysły Hitlera aby razem z Polską uderzyć na ZSRR. Chciał imperium niemieckiego na ziemiach zabranych ZSRR, Polska albo jako sojusznik-wasal, albo zlikwidowana. Składał Polsce różne oferty sojusznicze, aż do jesieni 1938, małe ustępstwa takie jak Gdańsk, eksterytorialna autostrada. Nie zgodził się, przemówienie o honorze i pokoju. Nie zgodził się tez na proponowane przez Paryż i Londyn przymierze z ZSRR, pozwolenie na przemarsz Armii Czerwonej przez wschodnią Polskę.)
3. Czy w latach Bloku Wschodniego Polska prowadziła choć w pewnym zakresie własną politykę zagraniczną? (Najsilniejsze uzależnienie gdzieś do 1956, kiedy wybrano Gomułkę bez zgody Chruszczowa, później zelżało nieco. Była podmiotem prawa międz., uznawało ją większość państwa świata. Musieli rządzić komuniści, jednak dyplomacja miała swoją pewną samodzielność. W większości jednak polityka pokrywała się z polityką Moskwy, wyjątek powstanie węgierskie z 1956 roku.)
4. Czy reorientacja polskiej polityki zagranicznej po przemianach 1989 roku nie była w istocie zmianą jednego “starszego brata” na drugiego? |