Czek i obrót czekowy w systemie płatności w gospodarce
Czeki należą do najstarszych form rozliczeń i nadal znajdują zastosowanie na całym świecie, zarówno w obrotach krajowych jak i zagranicznych.
Czek jest pisemnym zleceniem bezwzględnego wypłacenia określonej kwoty, wydanym bankowi przez posiadacza rachunku bankowego.
Zależnie od sposobu zapłaty rozróżnia się czeki:
gotówkowe (kasowe) zlecające bankowi wypłatę gotówką,
rozrachunkowe, służące wyłącznie do rozliczeń bezgotówkowych; odmianą czeku rozrachunkowego jest czek potwierdzony.
Stosownie do prawa czekowego każdy czek powinien zawierać w swej treści:
wyraz czek,
bezwarunkowe polecenie wypłacenia przez bank wymienionej w czeku kwoty pieniężnej,
nazwę trasata, czyli banku zobowiązanego do płatności,
określenie miejsca płatności czeku (zazwyczaj w siedzibie trasata),
określenie miejsca i daty wystawienia czeku,
podpis wystawcy czeku, czyli trasanta.
Wystawcą czeku (trasantem) może być każda osoba prawna i fizyczna, posiadająca rachunek bankowy, natomiast trasatem czeku może być wyłącznie bank, gdzie trasant ma rachunek.
Remitentem, inaczej beneficjentem czeku, czyli osobą, na której rzecz czek wystawiono, może być każda osoba prawna lub fizyczna. Wystawca czeku może wskazać siebie jako remitenta, co znajduje zastosowanie przy podnoszeniu gotówki w banku.
Remitentem może być także o k a z i c i e l, przy tzw. czeku na okaziciela.
Czeki wystawia się na wydawanych przez banki blankietach, które zazwyczaj są połączone w “książeczki czekowe”.
Rozliczenie przy pomocy czeku polega na jego wręczeniu dłużnikowi lub bezpośrednim przedłożeniu trasatowi (bankowi) do realizacji. W krajach gospodarki rynkowej czek jest uważany za surogat pieniądza, gdyż może przechodzić z rąk do rąk. Z tego względu istotne znaczenie ma rozróżnienie czeku imiennego od czeku na okaziciela.
Czek na okaziciela może być przekazany przez zwyczajne wręczenie go innej osobie.
Przeniesienie praw z czeku z wymienionym w jego treści remitentem wymaga indosowania czeku. Zarówno remitent, jak i każdy następny posiadacz czeku imiennego, może przenieść (indosować) wynikające z czeku prawa na inną osobę fizyczną lub prawną, przez stwierdzenie tego faktu na odwrotnej stronie czeku. Indos może być imienny lub in blanco.
Indos imienny ma formę klauzuli”Ustępujemy na zlecenie....” uzupełnionejn nazwiskiem (nazwą) indosatariusza.
Indos in blaco ogranicza się do podpisu indosanta, złożonego na odwrotnej stronie czeku.
W polskiej praktyce nie wykorzystuje się czeków w funkcji płatniczej, chociaż prawo czekowe tego nie zabrania. W Polsce czeki bywają na ogół indosowane tylko na inne banki niż wymieniony w czeku bank-trasat. Natomiast nie wykorzystuje się indosowania czeków rozliczeniowych między przedsiębiorstwami. Różni się także zakres wykorzystania czeków gotówkowych i rozrachunkowych.
Czek gotówkowy może być zrealizowany przez jego posiadacza u trasata lub w każdym innym banku. Wypłata czeku w innym banku niż trasat może nastąpić dopiero po uzyskaniu przez niego od trasata niezbędnych środków.
Czek rozrachunkowy (zwykły lub potwierdzony) może być zrealizowany tylko u trasata oraz w banku, gdzie posiadacz czeku ma rachunek. Uznanie jego rachunku kwotą czeku następuje po uzyskaniu przez ten bank od trasata środków niezbędnych do zrealizowania czeku.
Wyjątkiem od generalnej zasady zabezpieczenia pokrycia czeku przed jego wypłatą może być realizacja czeków osób fizycznych z rachunków oszczędnościowo-rozliczeniowych. Banki mogą zawierać porozumienia, aby na zasadach wzajemności natychmiast realizować czeki, których trasatami są uczestnicy porozumienia.