Poezja polska XVIII wieku
Zdzisław Libera
Poezja czasów saskich.
w dziejach literatury polskiej XVIII wieku możemy wyróżnić co najmniej dwa odrębne etapy. Pierwszy z nich przypada na tzw. czasy saskie i uchodzi przynajmniej w pierwszych swych trzydziestu, czterdziestu latach, za okres upadku i zacofania kulturalnego, drugi zaś obejmu-jący częściowo lata panowania Augusta III, a przede wszystkim Stanisława Poniatowskiego. Zwykło się dziś mówić o latach 40. i 50. XVIII wieku jako o „świcie nowych idei” albo wczes-nym Oświeceniu, a o latach późniejszych jako o dobie stanisławowskiej lub Oświeceniu doj-rzałym.
Poezja, o której będzie mowa dalej, w XVIII wieku nazywana była rymotwórstwem albo wier-szopistwem. Poezja pierwszej połowy stulecia pozostaje jeszcze pod wyraźnymi wpływami stylu barokowego, ale jest to już barok schyłkowy, ujawniający cechy skostnienia i degenera-cji.
POEZJA RELIGIJNA
Piotr Franciszek Alojzy Łoski - ok. 1661-1728.
wychowanek szkoły pijarów, później sędzia grodzki w Warszawie.
raczej nieporadność artystyczna, dziwaczne obrazy, brak głębszej treści ideowej.
twórca poematu religijnego pt. „Dźwięk na wdzięk Opatrzności Boskiej” (1727) - opis nieba, święci w scenach batalistycznych; fragm. głos I i X.
zbiór fraszek czy epigramatów pt. „Lutnia rozstrojona” - głównie satyryczne, mało dowcipne; „Przestroga”, „Na dojrzałe frukty światowe” - zielone owoce niedobre.
Wojciech Stanisław Chróściński - ok. 1665-1722.
uszlachcony mieszczanin, sekretarz królewski i kierownik kancelarii Jana III Sobieskiego.
utwory, które znalazły się w XVII wieku: „Trąba wiekopomnej sławy i pamięci… Jana III” oraz „Lament strapionej ojczyzny…”.
głównie wiersze religijne, np. „Krótki zbiór duchownych zabaw” (wyd. 1710).
„Józef do Egiptu od braci przedany (wyd. 1745) - pieśń I o dziejach Jakuba, Lei i Racheli.
„Wiersz ofierny Najświętszej Pannie Maryjej na Piasku w Krakowie” (napisany z okazji budo-wy kościoła Matki Boskiej) - barokowa poezja, erudycja polityczno-historyczna, refleksja nad dziejami: od ofiar składanych Marsowi do czci Matki Boskiej.
Karol Mikołaj Juniewicz - 1. połowa XVIII wieku.
sekretarz prowincji polskiej zgromadzenia paulinów.
w 1731 r. wydał „Refleksje duchowne na mądry króla Salomona sentyment”, w którym do gło-su dochodzą motywy religijne; motyw świata i marności rzeczy doczesnych, sława ludzka przemija, los ludzki zmienny.
Adam Michał Kępski - 1. połowa XVIII wieku.
zbieracz pieśni ludowych, sekretarz laski wielkiej koronnej za czasów marszałka Franciszka Bielińskiego.
w 1756 r. wydano jego „Myśli o Bogu i człowieku w mowie człowieka i ducha wyrażone” - tre-ści filozoficznego poematu przedstawiają autora jako słabego wierszopisa, nie zaś poetę ob-darzonego inwencją i wyobraźnią; scholastyczne rozważania o honorze, fragm. ks. I.
ks. Hilarion Falęcki - XVIII wieku.
pisarz dewocyjny, należał do zakonu karmelitów bosych, był kaznodzieją, ordynariuszem kra-kowskim.
najsłynniejszy utwór: „Wojsko serdecznych nowo rekrutowanych na większą chwałę boską afektów…” - przykład upadku literatury religijnej, ostro krytykowany przez Krasickiego w „Mo-nachomachii”; fragm. „Nieskończone fortuny (…) Będą konfitury”.
POEZJA ŚWIECKA
Franciszek Gościecki - 1668-1729.
jezuita, profesor retoryki i poetyki w szkołach jezuickich.
zaprzyjaźniony z Chomętowskimi (Marcinem - ojcem, Stanisławem - synem), ze Stanisła-wem uczestniczył w ważnych wydarzeniach politycznych: w 1708 r. brał udział w spotkaniu stronników Augusta II z carem Piotrem I w Żółkwi; w latach 1712-1714 był jako kapelan ucze-stnikiem poselstwa do Turcji.
poemat „Poselstwo wielkie Jaśnie Wielmożnego Stanisława Chomentowskiego…” - jest to wierszowany opis podróży do sułtana tureckiego, połączony z charakterystyką krajobrazu i obyczaju wschodniego; autor wykazuje zmysł realizmu i znaczną spostrzegawczość; opisy dokładne plastyczne; część III w Adrianopolu.
Dominik Rudnicki - ok. 1676-1739.
jezuita, kaznodzieja w Słucku i w Warszawie, rektor kolegiów w Pułtusku i w Łomży.
zbiór pt. „Głos wolny w wiązanej mowie” (Warszawa 1741).
w wierszu „Pieśń postna nabożna o Koronie Polskiej” zaznaczają się akcenty troski obywatel-skiej i motywy żalu patriotycznego; utwór ten stanowi echo głośnych wydarzeń politycznych, jakie nastąpiły po śmierci Augusta II, gdy na króla wybrano Stanisława Leszczyńskiego i Au-gusta III; autor jest stronnikiem Leszczyńskiego, zwycięstwo Sasa uważa za klęskę narodową i karę Boską; w dwudziestu strofach safickich wyraził się lęk przed przyszłością i niechęć do Niemców zasiadających na polskim tronie.
tony patriotyczne ujawniły się w „Lamencie prowincyj polskich nad umarłą matką ojczyzną Polską” - wyraz głębokiej, pełnej żalu zadumy nad żałosnym losem ojczyzny; wiersz ten zro-dził się z porównania teraźniejszości z przeszłością; wspomnienie o Chodkiewiczu i Czarnie-ckim, wodzach-zwycięzcach, nabiera szczególnie wyrazistej wymowy, jest bowiem jakąś iro-nią historii fakt, że naród, który niedawno jeszcze szczycił się sławnymi zwycięstwami, znalazł się w obliczu śmiertelnego niebezpieczeństwa.
Jan Stanisław Jabłonowski - 1669-1731.
pamiętnikarz, mówca, pisarz dewocyjny.
najpopularniejszym jego dziełem publicystycznym był „Skrupuł bez skrupułu w Polszcze”, w którym autor wyraził gorzką prawdę o upadku stanu szlacheckiego.
zbiór bajek pt. „Ezop nowy polski albo sto i oko bajek”.
bajki:
„Bogaty a głupi, uczony a ubogi” - co jest lepsze?, być mądrym: bogaty stracił wszystko podczas pożaru, a mądrego przygarnęli przyjaciele.
„Lis, wilk i kura” - lis wzgardził radą wilka i stracił kurę oraz skórę wołu.
Antoni Sebastian Dembowski - 1682-1763.
publicysta, komediopisarz, satyryk.
w latach 1706-1709 zwolennik Augusta II; po wstąpieniu na tron Augusta III pełnił obowiązki referendarskie.
w 1735 r. przyjął święcenia kapłańskie i wkrótce został biskupem płockim, a następnie kujaw-skim.
wydał satyrę „Punkt honoru” - zawiera wiele scen wziętych z różnych kręgów życia obyczajo-wego odnoszących się do fałszywie pojętego honoru.
ks. Józef Baka - 1707-1780.
w 1723 r. wstąpił do jezuitów; w 1736 r. ukończył studia w Wilnie.
„Uwagi o śmierci niechybnej” - komiczne, wulgarne, monotonne, część I lepsza, metafizyka, problematyka grzechu.
Elżbieta Drużbacka - ok. 1695-1765.
brała żywy udział w życiu towarzyskim, przebywała na dworach Czartoryskich, Sieniawskich, Branickich, Lubomirskich.
po śmierci męża, córki i wnuków przebywała w klasztorze bernardynek w Tarnowie.
opublikowała tom liryków pt. „Zbiór rytmów duchownych, panegirycznych, moralnych i świato-wych” (Warszawa 1752).
jest autorką wielu poematów religijnych - należą jeszcze do poezji barokowej, wnoszą jedno-cześnie pewne nowe pierwiastki.
poetka ukazuje się jako kobieta wrażliwa, m.in. „Opisanie czterech części roku”.
satyra: „Skargi kilku dam w spolnej kompanii będących, dla jakiej racji z Mężami swoimi żyć nie chcą”.
Józef Andrzej Załuski - 1702-1774.
historyk, poeta, dramatopisarz, polityk, tłumacz.
w 1747 r. przekazał do użytku publicznego ogromną bibliotekę.
w literaturze zasłużył się jako tłumacz XVII- i XVIII-wiecznych poetów zachodnioeuropejskich i jako autor pryginalnych tragedii: „Witenes” oraz „Tragedii o św. Kazimierzu”.
„Parabolka o ośle na naszych osłów” - bajka autotematyczna, odnosi się do charakterystyki własnej twórczości; morał bajki mówi, że poeta nikomu nie potrafi dogodzić (Załuski był bar-dzo krytykowany), krytyka ustanie po jego śmierci.
Franciszka Urszula Radziwiłłowa - 1705-1753.
autorka pierwszych polskich przekładów Moliera, wierszowanych „Listów do męża…”, „Przes-tróg zbawiennych… córce swojej Annie Marii dane” (bliskie publicystyce) oraz różnego rodza-ju utworów wierszowanych, m.in. enigmatów i zagadek.
pochwała rozumu, skromności, umiaru, zachęta do pielęgnowania cnót podstawowych, miło-ści Boga i rodziców, apel do kultywowania uczuć szlachetnych.
Antonina Niemiryczowa - ok. 1702-ok. 1760.
tłumaczyła z francuskiego.
utwory refleksyjno-religijne odznaczają się prostotą, tchną spokojem.
wiersze salonowe cechuje swoisty wdzięk oddający beztroski nastrój towarzyszący modnym damom i grzecznym kawalerom.
„Pod trupią głową” - moda to nicość, w Bogu nadzieja.
„Pod Jezusem Bolesnym”.
„Pod figurą panny, pani i kawalera, kwiatu i fruktu”.
Udalryk Krzysztof Radziwiłł.
poemat religijny „Słowo nic w swojej przyzwoitości opisane”, „Opisanie zgryzot ludzkich we wszystkich stanach”, „Satyry”, „Elegie moralne”.
tylko sztuka rymowania i erudycja.
Wacław Rzewuski - 1706-1779
dramatopisarz, teoretyk poezji i wymowy, pisarz polityczny.
„Zabawki wierszem” - los ludzkich od niemowlęctwa do starości, gorzki utwór.
poemat „O nauce wierszopiskiej” - stanowi on ważne ogniwo w rozwoju świadomości litera-ckiej w Polsce i jest chyba pierwszym w XVIII wieku głosem na rzecz wielkiej poezji i praw, które by jej nie ograniczały, ale przeciwnie, które by pomogły jej w rozwinięciu skrzydeł.
Józef Epifani Minasowicz - 1718-1796.
tłumacz, poeta, wydawca, publicysta, redaktor.
współpracownik „Monitora” i „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych”, członek Towarzystwa Li-teratów w Polszcze Ustanowionej.
jego twórczość jest typowym zjawiskiem przejściowym.
pisał rymowane życiorysy książąt i królów polskich, dowcipne fraszki („Sto i oko fraszek albo raczej rozrywki krotofilne i moralne”).
„Na herb miasta Warszawy” - dedykacja Drużbackiej, o syrenie.
Poezja czasów Stanisława Augusta.
poezja czasów stanisławowskich stanowi nowe ogniwo w rozwoju poezji XVIII wieku. Za datę początkową owego okresu uznaje się wstąpienie na tron Stanisława Augusta, czyli rok 1764. Literatura tego okresu nacechowana jest dydaktyzmem, wyrażając niepokój czasów, w jakich się rozwijała, przemawiała treściami obywatelskimi, była mocno związana z życiem publicz-nym - obyczajowym, społecznym i politycznym. Jest to więc literatura dyskursywna i zintelek-tualizowana.
czasy stanisławowskie to era rozwoju okolicznościowej poezji nawiązującej tematem do aktu-alnych sytuacji i do osób, które uczestniczyły w wydarzeniach historycznych.
gatunki: satyra, list poetycki, wiersz okolicznościowy, poemat heroikomiczny (epika), bajka, oda, sielanka, poemat opisowy i dydaktyczny (epika), epigram, piosenka liryczna.
poezja oświecenia w znacznej swej części rozwija się pod znakiem klasycyzmu - mianem tym obejmujemy tego rodzaju formację artystyczną, która opiera się na zasadach porządku i ładu artystycznego, ceni ideał poezji antycznej i głosi pochwałę rozumu jako podstawowej drogi rozwoju sztuki.
różnorodność form i stylów.
polski klasycyzm: podziw dla literatury antycznej, odżycie literatury odrodzenia (odwołania do Kochanowskiego, Szymonowica), religijność (poezja konfederatów barskich, K. Benisławska), tłumaczenia Horacegoprzychylność literatury francuskiej XVII i XVIII wieku, poczucie wolności poetyckiej i swobody twórczej.
nurt sentymentalny - w przeciwieństwie do klasyków odwołujących się do rozumu jako pods-tawy literatury, rzecznicy sentymentalizmu położyli nacisk na uczucie jako główne źródło ins-piracji artystycznej. Objawiał się on w liryce osobistej, głównie erotycznej, ale także patrioty-cznej i religijnej; gatunki: sielanka, elegia; sentymentalizm wprowadził do poezji pierwiastki nowe, m.in. tematy ludowe; miejsce sceny mitologicznej, antycznej zajmuje scena z życia co-dziennego, obrazek rodzinny, motyw przyrody rodzimej.
poeci sentymentalni odrzucali styl wysoki, rezygnowali z pojęć abstrakcyjnych i personifikacji na rzecz obrazów przyrody i sytuacji konkretnych.
dwa rodzaje sentymentalizmu:
utwory, w których do głosu dochodzi prawdziwe uczucie.
utwory, w których mamy do czynienia ze swoistą maskaradą, a pasterze i pasterki przy-pominają arystokrację rokokowej Francji.
poezja preromantyczna - utwory poprzedzające romantyzm, zjawiska zgodne z romantyz-mem, ale nie trwałem nieciągłe (np. motyw historii średniowiecznej, ludowości).
poezja rokokowa - analogiczna do stylu malarstwa, architektury, sztuka reprezentowana przez małe formy, rozwijające się w atmosferze salonu, służące zabawie i przyjemności (poe-zja rokokowa objawia się często w formie anakreontyku, w zgrabnym pod względem formy erotyku, w wierszach sztambuchowych i dedykacyjnych).
teoretyk Józef Szymanowski „Listy o guście” (czułość, delikatność, trafność).
Franciszek Ksawery Dmochowski - 1762-1808.
poeta, publicysta, krytyk, tłumacz, wydawca, bliski współpracownik Kołłątaja.
„Sztuka rymotwórcza” - cele i zadania poezji, program artystyczny (zasady sztuki poetyckiej).
POEZJA KONFEDERACJI BARSKIEJ (1768-1772).
poezja barska wyrażała uczucia i nastroje konfederatów walczących w obronie wiary katoli-ckiej i wolności. Była to często poezja konserwatywna społecznie, atakowała króla Stanisława Augusta, godziła w dysydentów. W poezji wyróżnić możemy pieśni patriotyczne, religijne, wo-jenne, satyryczne. Pieśni te towarzyszyły walkom, gromiły wrogów, nawiązywały do różnych epizodów ruchu konfederackiego. Zyskały one wysoką ocenę poetów romantycznych.
jeden z najbardziej znanych utworów, „Pieśń konfederatów barskich”, utożsamia obowiązek służby ojczyźnie z nakazem Boga.
inny, „Opis wierszem ojczyzny sukcesów w krytycznych czasach zostającej”, przypisywany księdzu Markowi Jandołowiczowi, przemawia głosem proroka, przepowiada klęski, po których przyjdzie odrodzenie narodu; idea Polski jako narodu wybranego, mesjanizm, sarmatyzm.
poezję przenika pierwiastek mesjanistyczny, który miał się rozwinąć w romantyzmie. Spotyka-my też wiersze rubaszne w formie, proste, ujęte w rytm piosenki („Jedzie Drewicz, jedzie, 300 koni wiedzie…”), opiewają przywódców konfederackich, m.in. Kazimierza Pułaskiego czy ko-zaka Sawę Celińskiego, lub przestawiają w satyrycznym świetle stronników króla.
POEZJA POETÓW OŚWIECENIA
Konstancja Benisławska - 1747-1806.
zbiór „Pieśni sobie śpiewane” 1776 r.
„Pieśń 11. W miłości śmierć sobie rokuje i do służby Boga siebie zagrzewa” - jeszcze jest młoda, lecz śmierć już przy niej, prośba do Jezusa o śmierć.
„Pieśń 20. Wzywa wszelkie stworzenie, iżby chwaliły Boga” - duchy, sfery niebieskie, wody, pagórki, zwierzęta, ludzie, także dzicy Amerykanie.
Franciszek Bohomolec - 1720-1784.
komediopisarz, poeta, publicysta, wydawca.
w 1761-1773 redagował i wydawał „Wiadomości Uprzywilejowane Warszawskie” i „Kurier Warszawski”, w 1765-1768 kierował wraz z Ignacym Krasickim redakcją „Monitora”.
pozostawił kilka utworów poetyckich, m.in.:
„Kurdesz” - pieśń biesiadna, zawierająca pochwałę wina, autor zachęca przyjaciół do sięgnięcia po kielich wina, później szklanicę, w ostateczności po puchar; utwór tchnie ra-dością, atmosferą błogiej zabawy; wesoła zabawa, wieczór towarzyski, staropolska fanta-zja + atmosfera braterstwa i przyjaźni, do Grzegorza Łyszkiewicza, prezydenta Warsza-wy.
„Wieczory na Starym Mieście u konsyliarzostwa Czenpińskich” - wyraz sentymentu dla przyjaciół i pochwała zebrań towarzyskich.
Józef Gracjan Piotrowski - 1724-1783.
profesor retoryki i prefekt szkół pijarskich w Łowiczu.
1770-1774 współpracował z „Monitorem”.
w 1773 r. wydał w Warszawie 25 satyr w zbiorze pt. „Satyr przeciwko zdaniom i zgorszeniom wieku naszego za powodem <<Satyra>> Jana Kochanowskiego, książęcia naszych poetów”.
„Satyra 3” - krytyka szkolnictwa jezuitów, nauki łaciny, pustych zwrotów, nieprzydatnych połą-czeń wyrazowych; zjawiska życia obyczajowego, zacofanie w szkolnictwie, ciemnota szlach-ty.
Adam Stanisław Naruszewicz - 1733-1796.
„Rej polskiego Oświecenia”, historyk, tłumacz Tacyta.
autor ód okolicznościowych i medytacyjnych, satyr, sielanek.
redaktor „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych”.
w 1778 r. wydane w Warszawie „Dzieła” t. 1-4.
Najbardziej znane są „Satyry”, nawiązujące z jednej strony do Boileau, z drugiej do Potockie-go i Opalińskiego.
utwory: „Cztery części roku. Wiosna”, „Do kominka”, „Na powrót senatorów”, „Zabawa moja”, „Do Muz zamilkłych”, „Hymn do przyjaźni”, „Podziękowanie za zegarek…”, „Filiżanka”, „Chu-dy literat”, „Reduty”.
z ód politycznych szczególną wartość posiada „Głos umarłych”:
dramatyczny rozrachunek ze współczującym poecie społeczeństwem, głos oskarżenia i przestrogi jednocześnie, wyraz rozmyślań nad przeszłością narodu, próba diagnozy cho-roby Rzeczypospolitej chylącej się ku upadkowi.
podmiot liryczny stwierdza, że przyczyna tego, iż ojczyzna jest ciemiężona, tkwi w postę-powaniu narodu; Polska „bez wodza, rządu, rady i obrony”; potępia ograniczoną władzę króla, a mnożenie przywilejów możnowładztwa; anarchia polityczna i egoizm magnatów.
przedstawienie ojczyzny jako jednolitego ciała; Polska - osobo głowa i członki.
wspomnienie dawnych czasów, kiedy wszyscy bali się polskiego rycerstwa, królów, m.in. Łokietka, Zygmunta Starego, Jana Kazimierza, rokosze i próby mordowania.
pochwała teraźniejszego króla Stanisława, który dba o szkolnictwo, jest patriotą; kraj za-płacze po jego śmierci, mimo że teraz go nie docenia.
„Balon” - oda jest pochwałą geniuszu i rozumu ludzkiego zdolnego odkrywać nieznane prawa przyrody i torować drogę postępowi ludzkości; opis ziemi z wysokości - wygląda jak rozsypa-ny gruz, Wisła jest małym strumyczkiem, rozum człowieka może pokonać bardzo wiele - wy-starczy solidnie pracować, kształcić się.
Ignacy Krasicki - 1735-1801.
poeta, prozaik, dramatopisarz, tłumacz.
bajki:
„Potok i rzeka” - rwący potok drwił ze spokojnej rzeki, lecz, gdy śniegi stopniały, potok za-mienił się w mały strumyk, który na koniec wpadł do rzeki.
„Syn i ojciec” - syn narzeka na naukę, ojciec na brak swobody, każdy wiek ma wady.
„Ptaszki w klatce” - stary ptaszek narzeka na klatkę, młodszy tego nie rozumie (urodził się w niej), aluzja do sytuacji politycznej.
inne: „Filozof”, „Przyjaciel”, „Pieniacze”, „Dewotka”, „Wino i woda”, „Żółw i mysz”, „Groch przy drodze”, „Wół minister”, „Jagnię i wilcy”.
„Bajki nowe”: „Dzieci i żaby”, „Przyjaciele”, „Czapa, ryby i rak”, „Chłop i cielę”, „Cesarz chiński i syn jego”, „Szczep winny”.
wiersze różne: „Hymn do miłości ojczyzny”, „Do pana Wojciecha”, „Osobność”, „Pochwała wesołości”, „Mierność”.
wiersze prozą: „Podróż z Warszawy. Do księcia Stanisława Poniatowskiego”.
Stanisław Trembecki - ok. 1739-1812.
poeta, dramatopisarz, tłumacz, historyk.
kult pełnej i bujnej natury.
wyznawca polityki królewskiej, słowianofil, który w swych panegirykach składał hołd carowej Katarzynie.
poemat „Sofiówka” - autor wyłożył swoje poglądy filozoficzne przeniknięte duchem materiali-zmu Lukrecjuszowskiego; opis rzeźb ogrodowych, reminiscencje antyczne, obserwacja przy-rody - wszystko to stało się okazją do refleksji ogólniejszych wplecionych do utworów na pra-wach dygresji (Sofiówka - piękny ogród założony przez Szczęsnego Potockiego dla jego żo-ny, Zofii Greczynki, w okolicy Humania).
poemat „Polanka” - ma charakter dydaktyczny, choć dydaktyzm przejawia się bardzo dyskre-tnie; autor opisuje włości Stanisława Poniatowskiego, jest on „Panem”, ale jednocześnie przy-jacielem; w takich relacjach, praca chłopa jest znacznie wydajniejsza.
poemat „Powązki”.
bajki:
Opuchły - bogacz swawolny, spuchł, nikt nie chce mu pomóc, czeladź rozkrada majątek, jeden przyjaciel radzi mu iść do lekarza, ukorzył się przed bogami i odzyskał majątek.
Wilk i baranek - racja silniejszego.
Koń i wilk - głodny wilk chciał podejść konia, udając medyka, dostał kopytem w pysk.
Pani i dziewki - baba popędzała służące do tkania, dziewki zabiły koguta, by nie musiały wstawać o świcie, pani kazała im wstawać w nocy.
Myszka, kot i kogut - myszka opowiadała matce o łagodnym kocie i napuszonym kogu-cie.
„Oda nie do druku” - biskupowi Jerzemu Michałowi Poniatowskiemu, przywódca, nadzieja, jedna wiara, „Miła politeizmu zginęła obłuda”.
„Stances do Rybińskiego, biskupa kujawskiego” - rodziny lepiej nie chwalić, podróż zagrani-czna, zaszczyty od króla.
Do Franciszka Dionizego Kniaźnina” - wyższość Naruszewicza.
„Gość Heilsbergu” - u Ignacego Krasickiego, poza ojczyzną patriota, „szerząc światło rozsąd-ku”.
„Pieśń dla chłopów krakowskich przez Wisłę przepływających” - w ich wymowie.
Felicjan Wykowski - 1728-1784.
poeta, tłumacz, matematyk, astronom, pijar, współpraca z „Zabawami Przyjemnymi i Pożyte-cznymi”.
„Wiersz złożony” - pochwała Komisji Edukacji Narodowej i króla.
Antoni Tadeusz Michniewski - 1743-1776?.
dramatopisarz, poeta, publicysta, teatr w Warszawie, „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”, „Mo-nitor”.
„Do czwartku” - „nowe ogrody/ Na skład rozumnej zabawy”, „mądry Król mądrych zgroma-dza”, „Pan między poddanemi”, „We czwartek obiad uczony”.
Tomasz Kajetan Węgierski - 1756-1787.
poeta, tłumacz, w 1775 r. był kancelistą w departamencie sądowniczym Rady Nieustającej.
wiersze wydane po jego śmierci przez Mostowskiego w 1803 r.
poemat heroikomiczny „Organy” - zaatakował w nim duchowieństwo, a w licznych dygresjach ujawnił swoją libertyńską postawę krytykując różne przejawy zacofania.
„Portrety pięciu Elżbiet” - komicznie przedstawione sylwetki Elżbiet z domów magnackich, bogatych; poeta nie liczył się w opinią otoczenia.
„Ostatni wtorek” - ironicznie przedstawiony bal maskowy, który odbywał się w ostatni wtorek karnawału; autor opisuje, jak wszyscy pędzą na bal, jak rozkosznie sie bawią, każdy chce być w centrum zainteresowania, wodzić prym w tańcu, zabawie.
„Oda do Adama Naruszewicza o małym ludzi uczonych poważaniu” - na Pegazie Narusze-wicz jeździ, opiewa Jowisza, wiek uczony, a tak mało rozumnych ludzi.
„O pożytku niemienia” - „Ubóstwo czasem na dobre wychodzi”, bogaci a pycha, „z takich świat szydzi”, „Lepiej mieć mało”.
Jan Ancuta - 2. połowa XVIII wieku.
poeta, sekretarz sejmowy.
„Spacer nocny po Warszawie” - „Noc cicha, piękny księżyc roztacza promienie”, propozycja dla Józefa, jutro znów się wybiorą.
Franciszek Karpiński - 1741-1825.
pamiętnikarz, dramatopisarz, publicysta, moralista, poeta.
najważniejsze dzieła: „Zabawki wierszem i prozą”, utwory dramatyczne: „Czynsz”, komedia prozą w trzech aktach; „Judyta, królowa polska” („Bolesław III”); tragedia; pamiętnik osobisty „Historia mego wieku i ludzi, z którymi żyłem” (tzw. „Pamiętniki”), przekład „Psałterza Dawi-dów” i „Ogrodów”.
„poeta serca”, np. „Laura i Filon”.
pieśni religijne, pieśni nabożne, np. „Kiedy ranne wstają zorze” („Pieśń poranna”), „Wszystkie nasze dzienne sprawy” („Pieśń wieczorna”) oraz kolędy: „Bóg się rodzi” („Pieśń o narodzeniu Pańskim”).
autor wierszy erotycznych - jego erotyki odznaczają się zmysłowością, miłość w jego lirykach staje się żywiołem, wyraża siłę instynktu, który objawia się w przyrodzie, jednocześnie poeta potrafi być czuły, wrażliwy, bezpośredni.
„Do Justyny. Tęskność na wiosnę” - podmiot liryczny wyraża niepokój serca z powodu nie-obecności ukochanej; przyroda odżywa: zboże wzbiło się do góry i się zazieleniło, słowik śpiewa pieśni, kwiaty zdobią ziemię, wiosna w pełni, a ukochanej nie ma; w zakończeniu pro-śba o powrót Justyny: „Jużem dość ziemię łzami urosił:/ Wróć mi urodzaj kochany”.
poezja polityczna: „Pieśń dziada sokalskiego w kordonie cesarskim” - słowa wiersza wypo-wiada dziad wędrujący z lirą, ubogi chłop, przedstawiciel ludu, który stal się w ten sposób wy-razicielem narodowego dramatu; dziad śpiewa o sytuacji, jaka spotkała Polaków, są biedni, ciemiężeni niewolą; Polska została zdradzona, wolność wydarto jej siłą; Polacy są jak ptaki w klatce, którym przycięto skrzydła; kiedyś król był związany z rodakami, teraz otaczają go po-chlebcy.
„Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta” - utwór jest jak gdyby elegią żałobną po utra-cie ojczyzny; Polska niegdyś była wielka i silna, wspomnienie o jej świetności jest gorzkie i pełne bólu; nieco pretensjonalnym tonem: Zygmunt August nie pozostawił „syna na stolicy” i teraz „korona poszła na handel”, przeprowadzono wolną elekcję, a sejmy zrywane są przez posłów”, Polska, która kiedyś była ogromna, władała ziemiami od morza do morza, teraz nie ma kawałka ziemi na mogiłę, zniknęła z mapy; wróg sieje zniszczenie, gardzi Polską i jej na-rodem, wydziera jej wszystko, co cenne; aluzje do zgaszonej nadziei, związanej z Napoleo-nem; zaborcy starają się zatrzeć wszelkie ślady polskości, m. in. narzucając swój język; w za-kończeniu utworu podmiot liryczny składa przy grobie Zygmunta Augusta „szablę, wesołość, nadzieję i tę lutnię biedną” - wszystko, co jest mu bliskie i dla niego najważniejsze, pozostały tylko łzy…
„Przeciwko fanatyzmowi” - krzyż i żelazo w obu rękach, „Gdzie tylko przeszedł, krwią ludzką spluskany”, Molochowe obrządki (ofiary z dzieci).
Franciszek Dionizy Kniaźnin - 1750-1807.
poeta, dramatopisarz, tłumacz.
sekretarz Adama Kazimierza Czartoryskiego.
po II rozbiorze popadł w obłęd, wtedy zaopiekował się nim przyjaciel, Franciszek Zabłocki.
liryka należąca do nurtu uczuciowego, ale przynosząca tony nowe, przedtem niespotykane; li-ryki miłosne Kniaźnina wyróżniają się swoistą delikatnością i zdają się przemawiać prawdą prawdziwego uczucia.
„Lękliwa miłość” - podmiot liryczny jest rozdarty wewnętrznie, targa nim miłość (pędzi go do przodu) i bojaźń (cofa go); która z sił zwycięży - jest niewiadomą, „Wątpliwy jestem, która plac otrzyma,/ I która bardziej mój umysł zwycięży”.
„Tryumf miłości” - „W miłosnym ogniu świat cały topnieje”, „Wszędzie Kupidyn chorągiew podnosi”, imiona par.
„O Elizie” - zła, „noc tę całą nie spałem”, łaskawa, „Ale się jutra boję”.
inne liryki miłosne: „Krosienka”, „Dwie lipy”, „Dwie gałązki”, „O miłości”.
ody patriotyczne kształtował Kniaźnin raczej według wzorca klasycznego, pierwiastek sarma-tyzmu widzimy w utworze „Do wąsów”.
przejaw mesjanizmu ujawnia się w utworze „Na rewolucję 1794”.
elegia „Na śmierć Dekierta, prezydenta Warszawy” uwydatnia w dramatyczny sposób konie-czność poprawy położenia ludu w imię ogólnonarodowego interesu.
w lirykach patriotycznych był Kniaźnin „prawdziwym prekursorem późniejszych poetów i ideo-logów narodowych polskich”.
Józef Szymanowski - 1748-1801.
tłumacz, poeta, krytyk literacki, prawnik.
był uczestnikiem obiadów czwartkowych.
przełożył wierszem „Świątynię Wenery w Knidos” Montesquieu (1778), „Zadyga” Voltaire'a (1773), ogłosił „Listy o guście, czyli smaku” (1779) oraz wiersze publikowane w „Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych”.
„Co też ta miłość wyrabia ze mną” - przykład autoanalizy pisarza; podmiot liryczny przedsta-wia miłość jako siłę budzącą rozdarcie pomiędzy radością i smutkiem, bojaźnią i nadzieją, tro-ską i szczęściem.
„Już nie usłyszysz mego westchnienia” - jego zmiana, ona była dla niego tylko zabawką.
Teofila Glińska - ok. 1762/1763-1799.
poetka związana z siedzibą Joachima Cherptowicza w Szczorsach.
„Bukiet od córki dla matki w dzień imienin tejże”.
„Szczorse” - ośrodek literacki, reformy gospodarcze Joachima Chreptowicza, „ogród prześli-czny”, „sama radość oddycha”, „domki wygodne”.
Ignacy Jaxa Bykowski - 1750-po 1817.
poeta, powieściopisarz, dramatopisarz, tłumacz, pamiętnikarz.
brał udział w konfederacji barskiej, służył potem w wojsku rosyjskim.
„Do Tadeusza Mostowskiego” - ciekawa próba autobiografii poetyckiej; autor przedstawia swoje przeżycia duchowe, przeważnie miłosne, ale także charakteryzuje społeczeństwo (ob-raz głęboko pesymistyczny).
Jan Paweł Woronicz - 1757-1829.
poeta, kaznodzieja, mówca.
poeta bliski poezji uczuciowej.
„Wiersz na pokoje nowe w Zamku Królewskim, obrazami sławniejszych czynów polskich, por-tretami i biustami znakomitszych Polaków ozdabiane” - fragment, współcześni Polacy są dro-bniejsi niż ich przodkowie.
„Pieśni wiejskie dla księdza Gaspra Cieciszowskiego, biskupa” - pieśń VI, zmęczenie po pod-róży, zło, nierząd; pieśń XI - radość.
Franciszek Zabłocki - 1752-1821.
komediopisarz, poeta, publicysta, tłumacz.
współpracował z „Zabawami Przyjemnymi i Pożytecznymi” w latach 1774-1777.
członek Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych.
w czasie Sejmu Czteroletniego był czołowym poeta stronnictwa patriotycznego.
„Duma ubogiego literata” - dworaczek obrotny, nie uczony.
„Johannes Sarcasmus” (Jan Szyderca) - czy lepiej jest z królem, czy bez.
„Do Branickiego obiecującego nagrodę za wydanie autora wierszy przeciwko niemu” - „Zdraj-co własnej ojczyzny”, „Sprawiedliwy miecz w serce zbójcze twoje wrażę”.
sporne autorstwo: „Doniesienie”, „Do powszechności”, „Do fiakrów”.
Jakub Jasiński - 1761-1794.
ukończył Korpus Kadetów; dowodził powstaniem w Wilnie.
zginął na posterunku żołnierskim na szańcach Pragi.
„Jaś i Zosia” - żartobliwa piosenka o tym, jak Zosia kradła Jasiowi owoce z ogrodu i została na tym przyłapana.
„Do narodu” - smutek i tęsknota za dawną doskonałością i wielkością; przyczyną teraźniej-szej sytuacji polskiej są „domowe niezgody”; nawoływanie do walki, ostatniej próby.
„Do Boga” - wszechmocny, „Ty jednak zawsze jesteś”, ludzie wymyślili sobie niebo na wzór ziemski (np. chóry) - to bluźnierstwo.
„Do świętoszka” - „pogardziciel wszelkiego prawa,/ Człowiek bez Boga, bez duszy”, „Święco-na woda, wianki, gromnice/ Świętym nikogo nie zdobią”.
„Do egzulantów polskich. O stałości” - stałość jednego zwycięża. „zapał źle chcących ziom-ków”, o Polsce, zdrada, przemoc, rewolucja francuska.
Julian Ursyn Niemcewicz - 1758-1841.
elew Korpusu Kadetów, adiutant dowódcy wojsk litewskich, ks. Adama Kazimierza Czartorys-kiego, podróże zagraniczne, w królewskiej opozycji, poseł Sejmu Wielkiego
„Sowa, zięba i krogulec. Bajka tłumaczona z perskiego” - zięba narzeka, że sowa ją atakuje i zjada jej dzieci, krogulec proponuje jej układ i przyjaźń, sowa jest oburzona, zięba słucha przyjemnych, nie wrzaskliwych głosów.
„Gmach podupadły” - zamek zaniedbany, panowie w nim mieszkający kłócą się, jak go napra-wić, ale ważne są fundamenty, pewnego dnia zamek zawalił się wśród burzy, „Wtenczas przy ostatnim zgonie/ Z płaczem wszyscy narzekali,/ Że gabinety stawiali,/ Gdy trzeba było myśleć o domu obronie”.
Alojzy Feliński - 1771-1820.
poeta, dramatopisarz, tłumacz, teoretyk literatury.
„Pieśń ochotników krakowskich” - idź do walki, nie bądź zgnuśniały, „Skryte stronniki Półno-cy”.
„Do Kościuszki” - fragm., „Twoja skromność nie dba o pochwały”, „walecznym być przestał Polak zniewieściały”.
Wojciech Bogusławski.
dramatopisarz, aktor, reżyser, dyrektor teatru.
dzieła: „Henryk VI na łowach” (1792), „Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale” (1794), „Spazmy modne” (1797), „Dzieła dramatyczne” (t. 1-12; 1820-1822).
„Piosneczka” i „Piosnki z aktu III”.
Rajmund Korsak - 1767-1817.
poeta, tłumacz, w 1794 r. pułkownik w powstańczej armii litewskiej.
tłumaczył Racine'a i Delile'a, autor tragedii „Brutus i Kasjusz”.
„Nagrobek jenerała Jasińskiego na Pradze poległego 1794 r.” - „Póki cnoty na ziemi, póki Bo-ga w niebie,/ Naród, któregoś bronił, wielbić będzie ciebie”, prędzej do Boga od mnicha, „bij-cie czołem na jego wspomnienie”.
Józef Morelowski - 1777-1845.
poeta, tłumacz, w 1795 r. powstały „Treny na rozbiór Polski”.
„Tren IV. Do dziejów polskich” - życie Polaków niegdyś było zabawą, dziś jest męczarnią; czy dawne dzieje są dziejami Polaków, skoro Polska już nie istnieje? „Nie ma Polski, nie twoi oni są królowie. (…) Polak jest dziś nie polski, Litwin nie litewski”; Polak, kiedy nie ma już własne-go kraju, będzie zdobić obce dzieje, kronika przodków się skończyła; w zakończeniu podmiot liryczny jest przerażony i wypada mu z rąk „księga dziejów polskich”.
„Tren XII. Do nadziei” - wyeksponowanie roli nadziei - to ona jest kotwicą dla rozbitków w czasie burzy, kiedy okręt tonie, to ona jest deską ratunku; lew, gdy zapomniał o nadziei, prze-stał być lwem - jadł z ręki własnego tyrana; nadzieja dodaje sił, jest niezbędna do walki i zwy-cięstwa, „A w sercu Polaka żyj, nadziejo święta!/ Albo mu skruszysz, albo ulżysz pęta!”.
Adam Jerzy Czartoryski - 1770-1861.
działacz polityczny, pisarz, poeta.
„Bard polski” - najważniejszy utwór literacki Czartoryskigo; fragm. „Cudzego nigdy chciwi, swojego zbyt hojni,/ Żyć, przestając na swojem, chcieliśmy spokojni”, „Wielki Boże! gdzie skryłeś ognie Twego czoła”.
Józef Wybicki - 1747-1822.
pisarz polityczny, prawnik, ekonomista, dramatopisarz, pamiętnikarz, poeta, tłumacz, peda-gog, współinicjator Legionów.
od 1797 r. przywódca ideowy i kierownik propagandy Legionów.
„Pieśn Legionów…” - 6 zwrotek.
„Mazurek Dąbrowskiego” - 4 zwrotki.
ANONIMOWA POEZJA POLITYCZNA
„Na króla”: 1. „Gdybyś Staś był skamieniał, a Jan Trzeci ożył”; 2. „wsadzony na tron od baby”; 4. „zniszczył wszystko Ciołek”.
Zagadki sejmu czteroletniego: „Dobrze myśli, mało mówi” - Niemcewicz.
„Szczęśliwi, żeśmy tych czasów dożyli” - aluzja do walk religijnych we Francji, „Drugich tyra-nów chwieją się trony”, „ludzkość mści się skrzywdzona”.
Nagrobki: „Konfederacji targowickiej” - „Złość i pycha mnie zrodziły,/ Wzrost powzięłam z ob-cej siły”.
powstała najprawdopodobniej w listopadzie 1788 r.
sytucja z 1789 r. - prywatne interesy oddalają reformę wojska