HISTORIA POWSZECHNA 1750-1950

Geneza Stanów Zjednoczonych Ameryki

Od 1607 r. Anglia rozpoczęła kolonizację Ameryki Północnej (pierwsza kolonia - Jamestown). W XVII w. zagarnęła kolonie holenderskie i szwedzkie i od 1732 posiadała ich 13. Na ich czele stali gubernatorzy mianowani przez króla Anglii.

W koloniach południowych rozwijało się rolnictwo (plantacje bawełny, kukurydzy, ryżu, tytoniu), na północy natomiast - drobne gospodarstwa farmerskie, a przede wszystkim przemysł (metalurgiczny, drzewny, wełniany, bawełniany, spirytusowy i stoczniowy). Przemysł produkował nie tylko na potrzeby rynku wewnętrznego, ale także na eksport. Tymczasem Anglia chciała traktować kolonie tylko jako rynek zbytu i bazę surowcową - dlatego hamowała rozwój amerykańskiego przemysłu (akt [podatek] stemplowy - 1764, podatki w formie opłat celnych - 1767). Amerykanie odpowiadali na te dyskryminujące rozporządzenia bojkotem towarów angielskich.

W 1773 r. Anglicy, pod naciskiem Kompanii Wschodnioindyjskiej, wprowadzili „ustawę o herbacie”, przyznającą kompanii monopol w handlu tą używką. Spowodowało to niezadowolenie i zatopienie w Bostonie ładunku herbaty o znacznej wartości (341 skrzyń, wartości 12-18 tys. funtów. „Bostońska herbatka”, „bostońskie picie herbaty”). Parlament angielski odpowiedział na ten bunt czterema ustawami represjonującymi kolonię Massachusetts (a/ zamknięcie portu w Bostonie; b/ zawieszenie instytucji samorządowych w kolonii Massachusetts; c/ nakaz przekazania aresztowanych za udział w rozruchach sądom na terenie Anglii; d/ obowiązek utrzymania [zakwaterowania] przez kolonię Massachusetts 10 tys. żołnierzy angielskich). Piąta ustawa, Quebec Act, wymierzona była we wszystkie kolonie, gdyż przyłączając do Kanady ziemie położone za Apallachami uniemożliwiała parcie osadników na ziemie Dzikiego Zachodu.

5 IX 1774 r. zebrał się w Filadelfii, stolicy Pensylwanii, I Kongres Kontynentalny (wzięli w nim udział przedstawiciele 12 kolonii - poza Georgią), który ogłosił powszechny bojkot towarów angielskich. Nad jego przestrzeganiem miały czuwać elekcyjne komitety kontroli i bezpieczeństwa, które stały się zaczątkiem władzy rewolucyjnej. Kongres wysunął też pojednawcze propozycje wobec Londynu - odrzucone przez króla Jerzego III.

Do pierwszych starć zbrojnych doszło w IV 1775 pod Lexington i Concord (New Hampshire). W V 1775 zebrał się II Kongres Kontynentalny, który ogłosił się najwyższą władzą (rządem) „Zjednoczonych Kolonii Ameryki”, zadecydował o wojnie i powierzył naczelne dowództwo Jerzemu Waszyngtonowi.

Początkowo Amerykanie żądali tylko prawa do zasiadania w Parlamencie i prawa do podejmowania decyzji w dotyczących ich sprawach. Myśl o uzyskaniu suwerenności wpoił im Anglik Thomas Paine. W pierwszym okresie wojny przewaga uzbrojenia i doświadczenia była po stronie angielskiej, tym bardziej, że armia Kongresu znajdowała się w fazie organizacji.

4 VII 1776 Kongres uchwalił „Deklarację Niepodległości” 13 stanów (wg projektu Thomasa Jeffersona), która stała się podstawą dla przyszłej konstytucji. Deklaracja opierała się na myśli społecznej i politycznej Locke`a, Rousseau, Paine`a i głosiła hasła równości, suwerenności narodu i wolności jednostki.

Zmiana sytuacji militarnej nastąpiła gdy Amerykanie zwyciężyli pod Saratogą 17 X 1777 (dziesiąta najważniejsza bitwa w dziejach świata). Sukces ten przyczynił się do wystąpienia przeciw Anglii państw europejskich (1778 Francja i Hiszpania, 1780 Holandia). Bitwę kończącą wojnę stoczono 19 X 1781 pod Yorktown.

W X 1782 r. podpisano w Paryżu preliminaria pokojowe, a 3 IX 1783 r. w traktacie wersalskim Anglia uznała niepodległość Stanów Zjednoczonych, przyznając im obszary na pd. od Wielkich Jezior i na wsch. od Missisipi.

Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki - geneza i znaczenie

Stany Zjednoczone powstały w 1776 r. z 13 kolonii angielskich w Ameryce Północnej, po wojnie Amerykanów z Anglią i pokoju paryskim (3 IX 1783). Trzeba było uregulować ustrój powstającego („na surowym korzeniu”) państwa, czemu miała służyć konstytucja. Podstawą, punktem wyjścia do niej była Deklaracja Niepodległości uchwalona 4 VII 1776 r.

Zarówno przed uchwaleniem konstytucji jak i Deklaracji Niepodległości toczył się spór między Północą i Południem. Dotyczył on m. in. problemu niewolnictwa i handlu zagranicznego. Północ domagała się zakazu handlu niewolnikami oraz protekcyjnych ceł, chroniących rodzimą wytwórczość. Południe opowiadało się za utrzymaniem handlu niewolnikami i liberalizmem celnym. Dokonał się także podział na federalistów - zwolenników silnego rządu centralnego i antyfederalistów - zwolenników szerokiej samodzielności poszczególnych stanów.

15 IX 1777 Kongres przyjął Artykuły Konfederacji (zwane pierwszą konstytucją Stanów Zjednoczonych), co oznaczało zwycięstwo antyfederalistów (radykałów), gdyż kompetencje Kongresu zostały ograniczone na rzecz stanów. Mimo to artykuły zostały powszechnie ratyfikowane dopiero w III 1781.

Kompromis osiągnięto podczas obrad konwencji konstytucyjnej zwołanej do Filadelfii we wrześniu 1787 r.

55 przedstawicieli stanów (bez Rhode Island) uchwaliło 17 IX konstytucję, która zgodnie z myślą polityczną Oświecenia dzieliła władzę na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.

Ustawodawczą sprawować miał dwuizbowy Kongres, złożony z Senatu (po dwóch senatorów z każdego stanu; kadencja 6 letnia) i Izby Reprezentantów (liczba przedstawicieli proporcjonalnie do liczby ludności; kadencja 2 letnia).

Władzę wykonawczą sprawował wybierany na 4 lata Prezydent. Zakres jego władzy jest ogromny (iście monarszy). Jest on głową państwa i szefem rządu, naczelnym dowódcą sił zbrojnych, obsadza kluczowe stanowiska w państwie (w tym sędziów Sądu Najwyższego), reprezentuje państwo na zewnątrz, odpowiadają przed nim ministrowie (sekretarze stanu). Pierwszym prezydentem został Jerzy Waszyngton. W związku z rolą odgrywaną przez głowę państwa system polityczny Stanów Zjednoczonych nazywa się prezydenckim.

Władzę sądowniczą sprawować miał Sąd Najwyższy, który orzeka o zgodności aktów prawnych z konstytucją, bierze udział w wykonywaniu niektórych kompetencji Prezydenta i stwierdza ważność wyborów.

Konstytucja Stanów Zjednoczonych jest wyjątkowo krótka i składa się z 7 rozdziałów. Określa kompetencje poszczególnych władz oraz stosunki między władzą federalna i stanową . Opisuje warunki wejścia konstytucji w życie i tryb jej zmiany (konstytucja sztywna). Określa zasady ustrojowe, zaliczając do nich: zwierzchnictwo narodu i republikańską formę rządów. Zobowiązuje rząd do zapewnienia sprawiedliwości i spokoju oraz podniesienia ogólnego dobrobytu.

Ogólnie sformułowane zasady konstytucji zadecydowały o jej trwałości, ale wymagały dostosowywania jej zapisów do aktualnych warunków przez uchwalanie poprawek, których dokonano 27 (pierwszych 10 w 1791).

Konstytucja Stanów Zjednoczonych była pierwszą w świecie. Głosząc postępowe zasady równości, wolności, prawa do szczęścia i demokrację stała się wzorcem dla innych państw, zdecydowanych dokonać regulacji ustrojowych za pomocą jednego aktu prawnego - konstytucji, czyli ustawy zasadniczej.

Geneza Wielkiej Rewolucji Francuskiej

W latach 1774-1792 we Francji panował Ludwik XVI, który okazał się królem nieudolnym. Jego decyzje były niekonsekwentne i niemal zawsze spóźnione. Duży wpływ na jego rządy miała żona, nielubiana przez ogół społeczeństwa francuskiego, Maria Antonina. Społeczeństwo francuskie było rozwarstwione i podlegało absolutystycznemu systemowi rządów. Francja miała poważne problemy gospodarcze, które powiększała nieefektywna polityka podatkowa. Państwo potrzebowało pieniędzy na kontynuowanie wojny amerykańskiej z Anglią, zaspokojenie potrzeb publicznych, na utrzymanie armii, floty, dyplomacji i dworu (w Wersalu funkcjonowało 16 dworów. Każdy średnio po ponad 500 urzędów i szarż. W sumie co najmniej 10 tys. funkcjonariuszy na koronnym żołdzie). Jednocześnie rósł dług państwa, który starali się zmniejszyć ministrowie finansów: Turgot, Necker, Calone. Francję nawiedziły klęski nieurodzajów (1787-89), ostra zima (1788-89), pomór bydła w 1785. W 1786 Francja podpisała układ handlowy z Anglią, który doprowadził do zalewu Francji tańszymi towarami angielskimi i w rezultacie do kryzysu (głównie w przemyśle tekstylnym).

Bezpośrednią przyczyną rewolucji było zwołanie na 5 V 1789 Stanów Generalnych, po raz pierwszy od 1614 r. Wcześniej, w II 1787, zwołano Zgromadzenie Notablów, jednak przedstawiciele uprzywilejowanej klasy feudalnej - szlachta i duchowieństwo, nie zgodzili się na powszechny podatek gruntowy, gdyż nic w zamian nie otrzymywali. W tej sytuacji parlament paryski (najwyższa instancja sądowa we Francji) w V 1788 zadecydował, że nowe podatki mogą nakładać tylko Stany Generalne.

Stan trzeci zażądał 600 mandatów (przy 291 stanu I [duchowieństwo] i 270 stanu drugiego [szlachta]), na co pozostałe przystały, gdyż w sytuacji gdy każdy stan dysponował 1 głosem, liczba posłów nie miała znaczenia.

17 VI 1789 stan III („Tiers”) ogłosił się , jako reprezentant 96 % społeczeństwa, Zgromadzeniem Narodowym.

9 lipca Zgromadzenie Narodowe przekształciło się w Narodowe Zgromadzenie Ustawodawcze (Konstytuantę). 14 lipca 1789 r. ludność Paryża zdobyła Bastylię (więzienie - symbol absolutyzmu). Rozpoczęła się rewolucja, której pierwsza faza, zwana rewolucją adwokatów właściwie już trwała - przynajmniej od 17 czerwca.

Społeczeństwo francuskie w 1789 roku

(Król i społeczeństwo francuskie przed Wielką Rewolucją Burżuazyjną)

W latach 1774-1792 we Francji panował Ludwik XVI, który okazał się władcą nieudolnym i ograniczonym umysłowo¹. Był przeciwnikiem reform obawiając się, że naruszą podstawy istniejącego ustroju.

Społeczeństwo francuskie podzielone było na 3 stany, z których pierwszym było duchowieństwo. Stanowiło ono ok. 1 % (70 tys. to duchowieństwo świeckie, a 60 6ys. zakonne) w 26 mln. narodzie. Posiadało 4 przywileje: honorowy (pierwszeństwo przed wszystkimi), kultowy (tylko kult katolicki był publiczny), sądowy (duchowni mogli być sądzeni tylko przed sądami kościelnymi), podatkowy. Duchowieństwo było wewnętrznie zróżnicowane na bogate (biskupi [było ich 134. Tylko wyjątkowo mógł zostać biskupem nieszlachcic], arcybiskupi, opaci) i biedne (parafialne). Między tymi grupami panowała przepaść, zbliżona do istniejącej między panem i poddanym. Wśród niższego duchowieństwa dominowały radykalne nastroje. Do Kościoła należało ok. 10 % ziemi uprawnej, a wyżsi duchowni mieli wpływ na rządy. Wpływy Kościoła z ziemi, darowizn, jałmużny i różnego rodzaju rent dawały razem 180-200 mln liwrów rocznie. Od średniowiecza Kościół zwolniony był od ciężarów publicznych i ze względu na to, że utrzymywał szkoły, szpitale i przytułki duchowieństwo zwolnione było od większości podatków. Kler płacił państwu tzw. dziesięcinę zwykłą w kwocie ok. 500 tys. i co pewien czas tzw. ofiarę darmową, której wysokość nie była ustalona. W roku 1775 było to 16 mln., a w 1780 już 30 mln liwrów.

Stanem drugim była szlachta, która liczyła ogółem 170-200 tys². i dzieliła się na rodową, czyli po mieczu oraz urzędniczą, czyli szlachtę z ubrania. Przysługiwały szlachcie przywileje honorowe (prawo do herbu, noszenia szpady, specjalnej ławki w kościele. Od 1781 oficerem mógł być tylko szlachcic; podobnie biskupem) i ekonomiczne (zwolnienie od wielu podatków [np. pogłównego] i ciężarów [np. szarwarków, tj. przymusowej pracy przy naprawie i budowie dróg]).

Pod względem ekonomicznym i funkcjonalnym szlachta dzieliła się na: dworską (ok. 4 tys. rodów), rodową (prowincjonalną) i urzędniczą. Arystokracja rodowa - najbogatsza i najbardziej wpływowa, po długim okresie rozejmu z monarchią, powróciła do opozycji wobec króla. Była jednak gotowa poprzeć go w zamian za dobrze płatne urzędy. Grupa ta paraliżowała poczynania ludzi wybitnych, których nie brakowało w jej szeregach. Żyjąc w izolacji (w „złotej klatce”) na dworze, uwikłana była w intrygi i przejawiała krytykancki stosunek do wszystkiego. Zamożna szlachta prowincjonalna, w przeciwieństwie do zubożałej części tej grupy (plebsu szlacheckiego), poparła rewolucje w jej pierwszej, liberalnej fazie. Zubożała natomiast, z zazdrością spoglądała na arystokrację i bogatą burżuazję stając jednak w obronie przywilejów szlacheckich. Obok części kleru i najbiedniejszych grup chłopskich stanowiła ona podporę kontrrewolucji. Zróżnicowanie tej grupy brało się stąd, że majątek dziedziczył pierworodny syn, więc rodzony brat bogacza mógł być właściwie biedakiem, a nie mógł zająć się np. handlem, gdyż groziło to utratą przywilejów szlacheckich.

Ostatnią grupą stanu II była „szlachta z ubrania”, czyli nobilitowana burżuazja. Tytuł nabywało się przez piastowanie określonych urzędów w sądownictwie królewskim i administracji. Urzędy te można było kupować. Grupa ta pogardzana przez szlachtę rodową i znienawidzona przez plebs szlachecki, miała wysokie aspiracje polityczne i stawała w opozycji wobec króla i rządu.
Trzeci stan stanowił „Thiers”, liczący ok. 96 % ludności Francji. Górną warstwą stanu trzeciego była burżuazja, która poziomem i stylem życia niewiele różniła się od arystokracji. Na jej szczycie stała burżuazja finansowa i handlowa (w cieniu zaś - przemysłowa, której czas nadejdzie w XIX wieku). Najliczniejszą grupą wśród burżuazji było drobnomieszczaństwo (ok. 3 mln) utrzymujące się z własnej pracy (właściciele kamienic, warsztatów, itp.). Swoją szansę widziało w buncie szlachty i bogatej burżuazji, jednak jej drogi i dwóch wyżej wymienionych w czasie rewolucji szybko się rozeszły. Kolejną, liczącą się grupą stanu III byli przedstawiciele tzw. wolnych zawodów, a więc inteligencji (adwokaci, lekarze, nauczyciele, literaci, dziennikarze i uczeni). Jej dążenia były podobne do planów wielkiej burżuazji. Grupa ta zajmowała postawę opozycyjną wobec króla oraz jego absolutnych rządów i razem z wielką burżuazją zgłaszała aspiracje do przejęcia władzy politycznej. Liczną grupę mieszczan stanowił proletariat (ok. 2,4 mln) - pracownicy najemni (pracownicy manufaktur, czeladnicy warsztatów rzemieślniczych i wszelka biedota miejska). Wśród nich sankiuloci, niedawni przybysze ze wsi, którzy nie mając nic do stracenia związali się z rewolucją na śmierć i życie. Liczny był też lumpenproletariat, czyli: żebracy, prostytutki, element przestępczy.

Stan III to także mieszkańcy wsi. Chłopi stanowili 80 % mieszkańców Francji. Była to populacja wewnętrznie zróżnicowana - dzieliła się na 4 grupy: a/ dziedzicznych dzierżawców; b/ wielkich dzierżawców ziemi szlacheckiej lub kościelnej; c/ winiarzy; d/ bezrolnych (ok. 5 mln). Chłopi poza świadczeniami na rzecz pana i Kościoła płacili: podatek gruntowy, pogłówne, podatek dwudziestego grosza. Wymienione świadczenia zabierały chłopom ponad 60 % ich dochodów. Bezpośrednio przed rewolucją 1/3 chłopów żyła w nędzy. 11/12 chłopów francuskich było osobiście wolnych, ale 1-1,5 mln wciąż znajdowało się w stanie niewoli (nazywano ich martwa ręka) i byli całkowicie zależni od swego właściciela. Chłopi znajdowali się w silniejszej opozycji wobec monarchy niż seniora, z którym łączyły ich tradycyjne więzy. Burżuazja, która weszła w posiadanie ziemi, egzekwowała swe prawa z większą niż szlachta bezwzględnością. Dlatego najbiedniejsi chłopi poparli kontrrewolucję. Ich postawa wynikała także z antyklerykalizmu i wrogości rewolucji wobec religii.

Rozwarstwienie społeczeństwa oraz absolutyzm monarszy i niepowodzenia Francji na różnych polach składają się na przyczyny Rewolucji Francuskiej.

¹ Przytaczam powszechnie przyjmowaną choć skrajną i nieprawdziwą opinię. Szlachetność Ludwika uznaje się za dowód jego słabości, a spokój jaki zachował na szafocie - traktując swoją śmierć jako formę ekspiacji za

grzechy Francuzów, najwyraźniej potwierdza deficyty jego intelektu („był zbyt głupi żeby się bać”).

² Niektóre podręczniki podają, że należało do tego stanu 2,5 % ludności. Jest to zgodne z poglądami Sieyesa, który twierdził, że stan III to 96 % Francuzów.

Główne ugrupowania polityczne Wielkiej Rewolucji Francuskiej

Rewolucja Francuska rozpoczęła się w 1789 r. 17 VI „Thiers” (stan trzeci) ogłosił się Zgromadzeniem Narodowym, a od 9 VII 1789 występował jako Narodowe Zgromadzenie Ustawodawcze, czyli Konstytuanta. W Konstytuancie centrum stanowili zwolennicy monarchii konstytucyjnej z Józefem Marią de La Fayette na czele. Dzielili się oni na konstytucjonalistów (Amerykanów), czyli zwolenników silnej władzy królewskiej i moderatorów (Anglików), opowiadających się za słabszą władzą królewską (chcieli aby obok króla był także premier). Lewicę reprezentowali przede wszystkim jakobini z Maksymilianem Robespierre i Saint Juste`em, skupieni w Towarzystwie Przyjaciół Konstytucji (późniejszym Stowarzyszeniu Jakobinów Przyjaciół Wolności i Równości oraz kordelierzy z Jerzym Jakubem Dantonem i Janem Pawłem Maratem, skupieni w Towarzystwie Przyjaciół Praw Człowieka. Klub kordelierów, który zbierał się w dawnym klasztorze franciszkanów (zw. kordelierami) powstał w wyniku aktywizacji grup ludności pozbawionej praw politycznych w wyniku wysokiego cenzusu majątkowego uchwalonego jesienią 1789 r. Kordelierzy dążyli do przekształcenia Francji republikę demokratyczną.

W Zgromadzeniu Prawodawczym (Legislatywa), które zebrało się 1 X 1791 większość stanowili feuillanci (felianci, liberałowie), przeciwni dalszemu pogłębianiu rewolucji. Na lewicy oprócz kordelierów i jakobinów ukształtowała się grupa umiarkowana - żyrondystów, z Brissotem na czele. Początkowo opowiadali się oni za sojuszem z monarchą. Z rozwojem wydarzeń stanęli jednak w opozycji do króla i nie kryjąc do niego nieufności, opowiadali się za republiką burżuazyjno- demokratyczną. Znaleźli się na prawicy wybranego we IX 1792 Konwentu, gdzie ilościowo przeważało „bagno”, nie mające zdecydowanych poglądów. Lewicę Konwentu tworzyli „Górale” (zasiadający w górnej części sali obrad), związani z jakobinami. W Konwencie zabrakło już monarchistów więc walkę o władzę toczyli ze sobą jakobini i żyrondyści. Obydwie grupy zdawały sobie sprawę, że poparcie dla rewolucji gaśnie i szukały sposobu by podtrzymać radykalizm mas. Jakobini uznali, że odpowiednim sposobem dla osiągnięcia celu będzie terror, zaś żyrondyści sądzili, że najlepszym wyjściem jest wskazanie wroga zewnętrznego i wojna. Doprowadzili więc do wypowiedzenia jej Austrii (IV 1792). Zdrada wodza naczelnego, gen. Dumourieza oraz niepowodzenia wojenne podkopały pozycję żyrondystów, co umożliwiło przejęcie władzy przez jakobinów (VI 1793).

Jakobini eliminując inne ugrupowania republikańskie, wprowadzili (za pomocą terroru) dyktaturę. Rządzili do VII 1794. Już wcześniej uaktywniła się opozycja antyjakobińska (głównie wśród skompromitowanych szerzeniem terroru jej aktywistów - Fouche i Barras). 27 VII 1794, czyli wg nowego kalendarza 9 thermidora, władzę przejęli thermidorianie. W XI 1794 zamknięto klub jakobinów jednak thermidorianie napotykali na liczne trudności ze strony skrajnej prawicy i lewicy. Ukoronowaniem tego okresu była konstytucja z 22 VIII 1795 (5 fructidora roku III), która miała zagwarantować władzę siłom prawicowym i umiarkowanym. Władzę ustawodawczą miały sprawować Rada Pięciuset i Rada Starszych, a wykonawczą 5 osobowy Dyrektoriat, który miał trudności z ustabilizowaniem sytuacji wewnętrznej. Wzrastająca pozycja armii sprzyjała ustanowieniu dyktatury wojskowej, co nastąpiło 9 XI (18 brumaire`a) 1799. W wyniku zamachu stanu władzę przejęło wówczas 3 konsulów, z których pierwszym był Napoleon Bonaparte - dyktatura wojskowa stała się faktem. Wydarzenie to zamyka rewolucję.

Przemiany ustrojowe we Francji w dobie Wielkiej Rewolucji Francuskiej

Pierwsza faza Rewolucji Francuskiej (1789-1799), zw. „rewolucją adwokatów”, rozpoczęła się 17 VI 1789 r., kiedy stan trzeci („Thiers”) ogłosił się Zgromadzeniem Narodowym (od 9 VII występował jako Narodowe Zgromadzenie Ustawodawcze - Konstytuanta). Stan trzeci chciał rewolucji jednak w porozumieniu z królem Ludwikiem XVI. Król mógł zatem utrzymać władzę i w pierwszej fazie rewolucji nie był atakowany. „Thiers” chciał przekształcenia Francji w monarchię konstytucyjną, a drogą do tego celu miała być Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela, uchwalona 26 VIII 1789, która stała się podstawą przyszłej konstytucji. Francja właściwie już w momencie uchwalenia Deklaracji stała się monarchią konstytucyjną, mimo że formalnie ustrój taki wprowadzała dopiero ustawa zasadnicza z 3 IX 1791 r. W Konstytuancie monarchiści toczyli spór o to, czy władza królewska ma być silna („Amerykanie”), czy też osłabiona przez postawienie obok króla premiera („Anglicy”). W VI 1791 Ludwik XVI podjął nieudaną próbę ucieczki z Francji, co skompromitowało go w oczach społeczeństwa. Nie został wówczas obalony tylko dlatego, że silni na lewicy jakobini obawiali się prezydentury przywódcy monarchistów - La Fayette`a.

Konstytucja z 3 IX 1791 r. gwarantowała wprawdzie dwuwładzę, jednak król był już wtedy faktycznie więźniem narodu, a nie głową państwa. Powstanie sierpniowe z 1792 („druga rewolucja”) oraz realna groźba zwycięstwa Prus i Austrii w toczonej wojnie były przyczyną detronizacji Ludwika XVI. Aktu tego dokonał Konwent Narodowy ogłaszając 21 IX 1792 - na swym pierwszym posiedzeniu, ustanowienie republiki. Konwent, wyłoniony w VIII 1792 (po powstaniu ludowym), zastąpił Zgromadzenie Prawodawcze (Legislatywę) wybrane późnym latem 1791 r. W tym czasie walkę o władzę toczyli jakobini z żyrondystami. Wygrali ją jakobini, którzy w VI 1793 aresztowali żyrondystów i stosując bezwzględny terror ustanowili rewolucyjną dyktaturę. Ich władza trwała do VII 1794 r., kiedy to przejęli ją thermidorianie. W VIII 1795 uchwalili oni konstytucję, która miała chronić Francję przed dyktaturą i zapewnić władzę siłom umiarkowanie prawicowym. Władzę wykonawczą sprawował Dyrektoriat, który miał kłopoty z ustabilizowaniem sytuacji wewnętrznej i uzyskaniem przewagi w wojnie z II koalicją. W tej sytuacji 9 XI 1799 r. Napoleon Bonaparte dokonał zamachu stanu i wprowadził dyktaturę wojskową w postaci konsulatu.

Skutki Wielkiej Rewolucji Francuskiej

Rewolucja Francuska trwała w latach 1789-1799. Obaliła ona monarchię i wprowadziła republikę. Pochłonęła przy tym setki tysięcy ofiar ludzkich - na skutek wojny domowej, terroru i wojen zewnętrznych. Doprowadziła także do ogromnych zniszczeń materialnych (głównie w prowincjach rojalistycznych) i w sferze moralności. Stała się wzorem (często narzuconym) dla innych państw europejskich, mimo że myśl polityczna nie była w nich tak radykalna jak we Francji. Rewolucja znosiła feudalizm oraz przywileje stanowe szlachty i duchowieństwa, przyczyniła się do osłabienia ekonomicznych podstaw życia dawnej, wielkiej burżuazji. Wyodrębniła grupę nowobogackich (nuworyszy), którzy wzbogacili się na dostawach dla armii, spekulacjach i korupcji.

Rewolucja umożliwiła rozwój kapitalizmu. Przestało się liczyć pochodzenie - o pozycji decydował pieniądz. Obok niego wartościami stały się odwaga i osobiste zdolności, o czym świadczy np. błyskawiczna kariera Napoleona Bonaparte. Rewolucja pozwoliła mieszczanom na udział w sprawowaniu władzy. Nieustanne wojny przyczyniły się do wzmocnienia pozycji armii - jej udziału w życiu politycznym i wreszcie wprowadzenia dyktatury wojskowej Napoleona (zamach stanu z 9 XI 1799). Rewolucja przyniosła upadek religijności we Francji i ograniczeniu roli Kościoła w jej krajach satelickich. Aby ten trend wzmocnić wprowadzono kalendarz metryczny zrywający z 7 dniowym, biblijnym tygodniem. Mordowano duchownych, a kościoły zamieniano na świątynie rozumu (absolutu). Moda przybierała bardzo frywolne formy.

Objęcie tronu przez Napoleona Bonaparte (informator 1996)

Droga do tronu cesarza Francuzów zaczęła się od jego pierwszych błyskotliwych zwycięstw nad Anglikami (pod Tulonem X 1793) i tego, że w toczącej się rewolucji we Francji twardo bronił on zdobyczy burżuazji; stłumił wystąpienie w Paryżu (X 1795) i pomagał w zamachu stanu w 1799 r. Z pochodzenia był Korsykaninem. Ukończył szkołę wojskową i od 1796 do 1797 był naczelnym dowódcą wojsk francuskich we Włoszech, skąd wyparł Austriaków (pokój w Campo Formio 17 X 1797 r.). Po kampanii włoskiej podjął się wyprawy do Egiptu, by pokonać tam Anglików (lipiec 1798). Pomimo odnoszonych zwycięstw, Napoleon na wieść, że w Europie Francuzi doznają niepowodzeń 22 VIII 1799 opuścił Egipt i ruszył do Paryża. W listopadzie został jednym z trzech konsuli; faktycznie jednak to on sam sprawował władzę. Od początku podjął się realizacji dwóch zadań:

1) przywrócenia porządku wewnętrznego we Francji, a więc uporządkowania skarbu, wprowadzenia ładu i spokoju w kraju, rozwinięcia przemysłu,

2) nie dopuszczenie do ataku na Francję ze strony Anglii i Austrii.

Dokonania Napoleona po koronacji obejmowały:

1) sprawy finansowe kraju - utworzono w 1800 r. Bank Francji mający prawo emitowania pieniędzy, uporządkowano sprawy podatków i kredytów,

2) rozbudowując policję (Fouche) umocniono bezpieczeństwo wewnętrzne,

3) zadbano o rozwój przemysłu; wprowadzono cła ochronne, umożliwiono import tanich surowców i

zbycie produktów francuskich, rozbudowano sieć dróg i kanałów;

4. nastąpiła poprawa stosunków arystokracji z burżuazją; przywrócono tytuły szlacheckie, wprowadzono

Legię Honorową;

5) nastąpiło zbliżenie do Kościoła; (konkordat z 15 VII 1801 r.),

6) zreformowano administrację i sądownictwo (departamenty i stojący na ich czele prefekci),

7. osobistą i ponadczasową zasługą Napoleona stało się wprowadzenie nowego kodeksu cywilnego (1804), który gwarantował wolność osobistą i sumienia oraz równość obywateli; kodeks ten wywarł ogromny wpływ na prawodawstwo krajów zależnych politycznie od Francji; wprowadził również kodeks handlowy i karny.

Wszystkie te reformy utrwaliły władzę Napoleona i pozwoliły mu 2 XII 1804 r. koronować się na cesarza, a w rok później również na króla Włoch.

Napoleon i jego polityka wewnętrzna

W 1795 władzę we Francji przejął Dyrektoriat, który nie potrafił jednak opanować sytuacji wewnętrznej ani uzyskać trwałego sukcesu w prowadzonych wojnach. W tej sytuacji coraz większe wpływy zyskiwała armia i znaczna część społeczeństwa opowiadała się za ustanowieniem dyktatury wojskowej.

9 XI 1799 r. Napoleon Bonaparte, który zyskał uznanie w czasie rewolucji, dokonał zamachu stanu. Na podstawie konstytucji z XII 1799 został pierwszym konsulem (dwaj pozostali: Sieyes i Dubon przez cały okres sprawowania swojego urzędu pozostawali w cieniu). Napoleon, który 2 XII 1804 został cesarzem Francuzów zdawał sobie sprawę z trudnej sytuacji wewnętrznej i dostrzegał jej przyczyny. Dlatego już w 1800 zaczął porządkować finanse (utworzył Bank Francji), co pozwoliło na szybkie opanowanie inflacji i uzyskanie równowagi budżetowej. Szeroką opieką otoczył przemysł, położył nacisk na poprawę stanu komunikacji. Zajął się również szkolnictwem (głównie średnim) podporządkowując je państwu i powołał Uniwersytet Cesarski. W 1802 narzucił Francji nową konstytucję i zreorganizował administrację państwową. Nowa ustawa zasadnicza dawała mu, jako dożywotniemu konsulowi, kompetencje do przebudowy systemu prawnego - zajął się tym nieco później.

W pierwszej kolejności Napoleon troszczył się o tereny należące do Francji przed 1789 r., potem zaś o Włochy i inne ziemie podbite. Rozumiał, że sukces w polityce wewnętrznej zależy od porozumienia się (pogodzenia) arystokracji z burżuazją. Burżuazja popierała Napoleona, szczególnie jego politykę zagraniczną (dzięki wojnom bogaciła się) więc zgodziła się na powrót emigrantów - byłych zwolenników Burbonów. Obie te warstwy zgodnie poparły Napoleona.

W 1800 Napoleon podpisał konkordat z Państwem Kościelnym dzięki czemu znacznie złagodzone zostały konflikty na tle religijnym. I konsul otrzymał w stosunku do Kościoła te same prawa i przywileje jakie mieli dawniej królowie francuscy (gallikanizm).

Kodyfikacja prawa sądowego dokonana na polecenie Napoleona w latach 1800-10 była kompleksowa. Opierała się na ideach rewolucji francuskiej (równość wobec prawa, wolność słowa) oraz doktrynie prawa natury i wywarła ogromny wpływ na rozwój prawa europejskiego. Obejmowała 5 kodeksów: cywilny (1804, noszący od 1807 oficjalną nazwę Kodeksu Napoleona. Obejmował 2281 art., podzielonych na 3 księgi - odpowiadające podziałom znanym w prawie rzymskim [osoby, majątki, rodzaje własności]. Kodeks cywilny uznawany jest powszechnie za arcydzieło techniki ustawodawczej); postępowania cywilnego (1806); handlowy (1807); postępowania karnego (1808); karny (1810). Dwa ostatnie kodeksy realizowały idee humanitaryzmu. Kodeks karny opierał się na zasadach: jawności, ustnym prowadzeniu sprawy, swobodnej ocenie dowodów, funkcjonowaniu instytucji ławy przysięgłych.

Na straży porządku stał potężny aparat policyjny kierowany przez współautora zamachu 9 thermidora Józefa Fouche. Wymierzony był głównie w robotników, którym zakazano zrzeszania się i swobody wyboru pracy. Napoleon dbał jednak o to aby nadmierny wyzysk nie prowadził do gwałtownych wystąpień, stąd gwarancje pracy i zarobków.

Napoleon uczynił Francję potęgą gospodarczą i militarną. Miał bezwarunkowe poparcie większości społeczeństwa o czym świadcz opowiedzenie się za nim Francuzów w okresie 100 dni.

Polityka zagraniczna Napoleona I

9 XI 1799 r. Napoleon Bonaparte dokonał zamachu stanu. Na podstawie konstytucji z XII 1799 r. został pierwszym konsulem i objął władzę. Polityka Napoleona (od 2 XII 1804 cesarza Francuzów) koncentrowała się na umacnianiu imperialnej przewagi Francji w Europie. Niemal przez cały okres swego panowania prowadził wojny z pozostałymi mocarstwami europejskimi.

Po zwycięstwach w wojnie z II koalicją podpisał w II 1801 pokój z Austrią w Luneville (potwierdzenie warunków pokoju z Campo Formio z X 1797), a w 1802 z Anglią w Amiens, zapewniając Francji chwilę pokoju i wytchnienia po prawie 10 latach bezustannych walk. Jednak już w następnym roku pokój został zerwany i nastąpił długi ciąg wojen z Anglią i jej sojusznikami. Armie francuskie odnosiły sukcesy na lądzie, jednak aby pokonać Anglię, Francja musiała zniszczyć jej marynarkę. Zamiar ten nie powiódł się - to flota angielska odniosła pod Trafalgarem (21 X 1805) zwycięstwo nad flotami francuską i hiszpańską. Chociaż sześć tygodni później (2 XII 1805) Napoleon odniósł swoje największe zwycięstwo - bijąc pod Austerlitz Rosjan i Austriaków, to nie zrównoważyło ono klęski na morzu.

Konsekwencją bitwy pod Austerlitz była likwidacja Rzeszy Niemieckiej, z której części w VII 1806 powstał, zależny od Francji, Związek Reński. Fakt ten zaniepokoił Prusy, które zażądały rozwiązania Związku i natychmiastowego wycofania wojsk francuskich za Ren. Wobec zignorowania przez Napoleona tych warunków doszło do wojny, która zakończyła się kompromitującą klęską Prus. Ich armia przestała istnieć po klęskach poniesionych 14 X 1806 w bitwach pod Jeną (Napoleon) i Auerstadt (Davout).

Klęska floty francuskiej pod Trafalgarem skłoniła Napoleona do podjęcia próby doprowadzenia Anglii do ruiny gospodarczej i w ten sposób, do zaniechania przez nią z wojny z Francją. Realizując ten pomysł 21 XI 1806 cesarz wydał w Berlinie dekret o blokadzie kontynentalnej, zabraniający cesarstwu i państwom sojuszniczym (zależnym) utrzymywania jakichkolwiek stosunków gospodarczych z Anglią. Blokada nie spełniła swojej funkcji . Można nawet powiedzieć, że przyczyniła się do upadku Napoleona, stając się 1 z głównych powodów nowego konfliktu z Rosją.

Po zwycięstwach Francuzów nad Rosjanami pod Iławą Pruską (II 1807) i Frydlandem (VI 1807) zawarto pokój w Tylży (7 VII z Rosją i 9 VII 1807 z Prusami). Napoleon doprowadził w nim do utworzenia Księstwa Warszawskiego (z ziem III, większości II i skrawków I zaboru pruskiego) i zawiązania sojuszu Francji z Rosją.

W 1808 niepotrzebnie wciągnął Francję w długą i nie przynoszącą sukcesu wojnę na Płw. Iberyjskim, gdzie przez lata trzeba było utrzymywać 150-200 tys. armię. W 1811 zaostrzyły się stosunki francusko-rosyjskie, co spowodowane było nieprzestrzeganiem przez Rosję blokady kontynentalnej i groźbą ataku rosyjskiego na Księstwo Warszawskie. 22 VI 1812 Napoleon ogłosił rozpoczęcie „drugiej wojny polskiej”, a 24 VI przekroczył Niemen rozpoczynając kampanię moskiewską, która zakończyła się klęską Francji. Wygrana Rosji zachęciła inne kraje europejskie (Prusy, Austria, Anglia, Szwecja) do kolejnej wojny z Francją. Widząc szansę na złamanie hegemonii francuskiej połączyły się one i (16-19 X 1813) odniosły zwycięstwo w „bitwie narodów” pod Lipskiem. 6 IV 1814 Napoleon abdykował i na mocy ugody z 11 V zachował tytuł cesarski, otrzymał dożywotnio Elbę oraz 2 mln franków rocznie i prawo utrzymywania na wyspie 400 żołnierzy¹.

1 III 1815 Napoleon opuścił Elbę i 20 III triumfalnie wkroczył do Paryża. Ponieważ jego pokojowe deklaracje zostały odrzucone przez mocarstwa obradujące w Wiedniu nad urządzeniem Europy -uznano Napoleona za „wroga i burzyciela porządku publicznego”, o dalszym losie cesarstwa zadecydować miały działania zbrojne. W 100 dni² po powrocie z Elby Napoleon poniósł ostateczną klęskę w bitwie pod Waterloo (15-18 VI 1815).

Napoleon przejawiał olśniewający geniusz w operacjach taktycznych, jednak w dziedzinie wielkiej strategii potrafił popełnić niewiarygodne błędy - inwazja na Egipt i Rosję, uwikłanie się w Hiszpanii. Wykazały one na jak kruchych podstawach zbudowane zostało Imperium Napoleońskie.

¹ Opisałem te warunki dosyć szczegółowo gdyż na ogół traktuje się je jako część ustaleń I pokoju paryskiego z 30 V 1814.

² Słynne „100 dni” to w rzeczywistości 113 dni rządów od 20 III do 22 VI 1815 r. kiedy cesarz abdykował na rzecz syna Napoleona II. Ta decyzja o sukcesji nie była respektowana

Wyprawa Napoleona I na Moskwę (informator 1996)

Od 1810 r. zaostrzał się konflikt między Napoleonem i Aleksandrem. Obie strony uprawiały politykę, która prowadziła do konfrontacji. Napoleon wzmocnił armię w Księstwie Warszawskim, car wprowadził zaś nową taryfę celną na towary z Francji (carowi ciążyła także blokada kontynentalna). Napoleon zaczął się więc przygotowywać do wojny. Zmusił Prusy do przymierza (24 II 1812 r.), a pod swoją kontrolą wcielił także oddziały austriackie. W sumie miał armię liczącą ok. 670 tys. żołnierzy. Rosja wystawiła siły o połowę mniejsze. Napoleon podjął działania w czerwcu (24 przekroczył Niemen). Był pewien zwycięstwa. Spodziewał się, że w jednej, dwóch bitwach pokona Rosjan. Tymczasem Rosjanie unikali generalnego starcia, a wycofując się stosowali taktykę spalonej ziemi. Jedynie małymi oddziałami nękali armię Napoleona. Do większych bitew doszło pod Smoleńskiem (17 VII) i Borodino (5-7 IX). Kutuzow stojący na czele armii rosyjskiej zdecydował się jednak oddać Moskwę (14 IX). Opanowanie miasta stało się początkiem klęski. Napoleon nie miał żywności, a w zajętym mieście wybuchł długotrwały i rozległy pożar. Aleksander I nie myślał o kapitulacji. Społeczeństwo rosyjskie stanęło przy carze, gdyż uważało tę wojnę za wojnę narodową. Mając informacje z Paryża, że jego wyprawa wzbudza krytykę, Napoleon zdecydował się wracać do Francji. 24 X Kutuzow stoczył z nim bitwę pod Małojarosławcem i zmusił go do powrotu szlakiem smoleńskim. Czynnikiem utrudniającym powrót stała się wczesna, mroźna zima. Armia Napoleona zaczęła z głodu, wyczerpania i zimy rozsypywać się. Tylko zręczność marszałków Napoleona (m. in. J. Poniatowskiego) spowodowała, że armia w bardzo skromnej liczbie uratowała się. Napoleon uniknął całkowitego rozbicia. Uciekł Kutuzowowi przez Wilno i Warszawę. W styczniu 1813 r. wojska rosyjskie wkroczyły do Warszawy. Ta klęska Napoleona wywarła ogromne wrażenie w całej Europie. Zaczęto się przygotowywać do nowej koalicji przeciw Napoleonowi.

Wyprawa Napoleona na Moskwę (wersja alternatywna)

Wyprawa Napoleona na Moskwę w 1812 sprowokowana została przez Rosję, która szykowała się do zaatakowania Księstwa Warszawskiego oraz współpracowała z Anglią, łamiąc wprowadzoną przez Napoleona 21 XI 1806 blokadę kontynentalną. 24 VI 182 r. 650-tysięczna, wielonarodowa Wielka Armia pod dowództwem Napoleona ruszyła przez Wilno, Witebsk w głąb Rosji. Armia rosyjska dowodzona przez Bagrationa, Tormasowa i Barclaya de Tolly - wódz naczelny (od IX 1812 zastąpił go Kutuzow) cofała się, ogałacając jednocześnie z żywności pozostawiane tereny. Armia francuska osłabiona bitwami o Smoleńsk (17 VIII 1812) i pod Borodino (5-7 IX 1812), nękana chorobami i dezercją 15 IX zajęła Moskwę. Napoleon był pewny, że zajęcie Moskwy skłoni cara Aleksandra I do wystąpienia z prośbą o pokój. Zawiódł się jednak, a francuskie poselstwa były odsyłane z Carskiego Sioła (bez dopuszczenia ich do cara). Decyzja o spaleniu Moskwy przez wycofujących się z niej Rosjan uczyniła dłuższe utrzymanie się w mieście niemożliwym. 19 X 1812 Napoleon zarządził odwrót. Nie przewidział jednak trudności komunikacyjnych i klimatycznych. Wyjątkowo wczesna (od 30 X) i ostra zima oraz konieczność powrotu tym samym smoleńskim szlakiem (po zablokowaniu przez Kutuzowa pod Małojarosławcem możliwości odwrotu przez Ukrainę) dopełniły klęski. Przy przejściu przez Berezynę Napoleon dysponował 30 tys. wojska - ocalił jedynie kilkanaście tysięcy. Wojna z Rosją i doznana klęska ukazały na jak kruchych podstawach powstało Imperium Napoleońskie. Od Francji zaczęli odstępować sojusznicy (w III Prusy wypowiedziały jej wojnę), a w Paryżu zastanawiano się nad usunięciem cesarza. Mimo, że w 1813 Napoleon zdołał odbudować armię i odniósł z nią szereg sukcesów (Lutzen, Budziszyn), to w „bitwie narodów” pod Lipskiem (16-19 X 1813) przegrał. W 1814 wojska VI koalicji, w tym Rosji, doszły do Paryża i Napoleon został zmuszony do abdykacji, Chociaż w III 1815 wrócił do Francji i przejął władzę, to po 100 dniach poniósł ostateczna klęskę pod Waterloo (15-18 VI 1815).

Główną przyczyną upadku systemu napoleońskiego okazało się niepowodzenie kampanii moskiewskiej.

Główne postanowienia Kongresu Wiedeńskiego

Kongres Wiedeński obradował od 29 IX 1814 do 9 VI 1815 r., kiedy podpisano Akt Końcowy (Finalny). Nie był to kongres „sensu stricto”, a raczej zjazd polityków i monarchów (2 cesarzy [rosyjski i austriacki], 4 królów [bawarski, duński, pruski, wirtemberski], wielu książąt). Zjechało do Wiednia 216 delegacji i misji - ogółem ok. 100 tys. osób. Kongres okazał się jednym z głównych wydarzeń dziejów powszechnych, był przy tym typowym dyktatem („koncertem”) mocarstw, które podejmując decyzje nie liczyły się z wolą zainteresowanych (mniejszych) państw i narodów. Postanowienia kongresu zapadały przy uwzględnieniu akceptowanych przez mocarstwa zasad: legitymizmu, restauracji i równowagi sił (balance of power). Legitymizm rozumiano jako nienaruszalność praw dynastii (władza pochodzi od Boga). Oznaczało to powrót na tron dynastii obalonych przez rewolucję i Napoleona. Restauracja miała oznaczać powrót do polityczno-ustrojowego stanu sprzed 1789 i likwidacji praw napoleońskich. Równowaga sił miała nie dopuścić do tego by jakieś państwo uzyskało pozycję europejskiego hegemona. Główną rolę we wprowadzaniu tych reguł odegrały: Rosja (Aleksander I, K. Nesselrode, A, Razumowski, A. Czartoryski), Austria (cesarz Franciszek I, min. sprawa zagr. Klemens Metternich), Francja (min. spraw zagr. Francji Talleyrand), Prusy (król Fryderyk Wilhelm III, kanclerz Hardenberg) i Anglia (R. Stewart- wicehrabia Castlereagh, Wellington).

Decyzjami Kongresu przywrócono rozbicie polityczne Włoch, których pn. cz. wróciła pod panowanie Austrii, a środkowe Włochy znalazły się pod jej kontrolą ¹. Niemcy pozostały w rozbiciu politycznym - przywrócenie Świętego Cesarstwa Rzymskiego było w nowej rzeczywistości nierealne, a utworzony w Wiedniu Związek Niemiecki - obejmujący 39 państw, pod formalnym zwierzchnictwem cesarza Austrii, był formą konfederacji (związkiem suwerennych państw). Dania utraciła Norwegię na rzecz Szwecji, Belgię podporządkowano Holandii tworząc Królestwo Niderlandzkie. Prusy powiększyły swój stan posiadania o część Księstwa Warszawskiego, 2/5 Saksonii, Pomorze Szwedzkie z Rugią oraz nowe ziemie w Westfalii i Nadrenii. Spór w sprawie polskiej załatwiono polubownie. Z większości terytorium Księstwa utworzono Królestwo Polskie pod berłem Aleksandra I, a więc w unii personalnej z Rosją. Zach. część Księstwa - Poznańskie, Bydgoskie z Toruniem oraz wolne miasto Gdańsk włączono do Prus jako Wlk. Ks. Poznańskie. Kopalnie soli w Wieliczce przypadły Austrii. Kraków z najbliższą okolicą został wolnym miastem (Rzeczpospolita Krakowska) pod kontrolą (protektoratem) wszystkich trzech zaborców. Nic dziwnego, że decyzje Kongresu nazwano „czwartym rozbiorem Polski” - pierwszym z kilku. Poza tym Kongres: opowiedział się za wieczystą neutralnością Szwajcarii utworzonej z 22 kantonów (odpowiedni akt ogłoszono 20 XI 1815), ustalił normy obowiązujące w dyplomacji (po zmianach dokonanych w 1818, przetrwały do XX w.), 8 II 1815 zakazał handlu niewolnikami.

Na straży nowego porządku miało stać Święte Przymierze utworzone 26 IX 1815 r. (podaje się także daty 14 i 20 IX). Święte Przymierze było ugrupowaniem otwartym i przystąpiła do niego większość państw Europy.

Dopełnieniem postanowień Kongresu było podpisanie przez Anglię, Austrię, Prusy i Rosję (państwa te utworzyły antyfrancuskie Czwórprzymierze) nowego pokoju z Francją (drugi traktat paryski z 20 XI 1815), który ostatecznie zamykał epopeję napoleońską - Francja powróciła do granic sprzed 1790, musiała zwrócić zagrabione archiwalia i dzieła sztuki oraz zapłacić reparację wojenne.

¹ Austria odzyskała Lombardię i Wenecję, z których utworzono Królestwo Lombardii i zapewniła sobie wpływy w środkowych Włoszech, gdyż Modenie tron objął Franciszek IV Habsburg, w Toskanii i Piombino - Ferdynand III Habsburg, w Parmie - Maria Ludwika (córka cesarza, żona Napoleona).

Święte Przymierze - geneza i znaczenie

W celu utrzymania ustanowionego na Kongresie wiedeńskim (1814-15) status quo, mocarstwa dążyły do stworzenia systemu bezpieczeństwa, gwarantującego trwały pokój. Istotnym krokiem w tym kierunku było utworzenie Świętego Przymierza. Akt jego powstania podpisały 26 XI (14 lub 20) 1815 r., w Paryżu, Rosja, Austria i Prusy. Pomysłodawcą był Aleksander I, który od 1812 ulegał liberalnym wpływom i znajdował się w fazie tzw. „przełomu duchowego”, co nie przeszkadzało mu umieścić w tekście aktu sformułowań świadczących o trzeźwości politycznej. Państwa założycielskie powołując się na „Przenajświętszą i Nierozdzielną Trójcę” głosiły, że „drogowskazem ich postępowania będą przepisy tej świętej wiary, zasady sprawiedliwości, miłości i zgody”. Wyrażały też gotowość przyjęcia nowych członków, którzy zaakceptują zasady przymierza.

Do układu przystąpiły niemal wszystkie państwa Europy poza W. Brytanią, Państwem Kościelnym i Turcją. Ponieważ Święte Przymierze w formie przyjętej przez akt założycielski nie spełniało poważniejszej roli, państwa założycielskie na kongresie Przymierza w Troppau (19 XI 1820)¹ usankcjonowały możliwość interwencji zbrojnej w obronie ustalonego w Wiedniu porządku. Związek ten rządził Europą do Wiosny Ludów (1848), nie dopuszczając, mimo lokalnych powstań lat 20 tych (Włochy 1820, 1821 i 1831; Hiszpania 1820-23; Rosja 1825 [powstanie dekabrystów]) i erupcji sprzeciwu w r. 1830 (Francja [rewolucja lipcowa]; Belgia [udane powstanie niepodległościowe] i Polska [Powstanie listopadowe]), wymagających nawet interwencji zbrojnej mocarstw dla przywrócenia „porządku”, do załamania systemu.

¹ Kongresy nadzorujące realizację porozumień wiedeńskich organizowano dosyć często. Odbyły się one m. in. w Aix-la-Chapelle (1818), Karlsbadzie (1819), Opawie i Lublanie (1820-21), w Weronie (1821).

Powstanie Dekabrystów

Polityka cara Aleksandra I (1801-1825), który od 1812 r. ulegał liberalnym wpływom, stwarzała szansę na uczynienie z Rosji państwa nowoczesnego, w którym zostanie zniesiona pańszczyzna, a kompetencje panującego będą ograniczać konstytucja i parlament. Nastroje te były potęgowane przez zwycięstwo nad Francją i świadomość (uzyskaną dzięki walkom w Europie Zach.), że istnieją rozwiązania ustrojowe inne niż jedynowładztwo. Jednak Aleksander I stopniowo odchodził od swych liberalnych poglądów, a ponadto realne stało się przejęcie tronu przez młodszego brata cara - Mikołaja, który był przeciwnikiem jakichkolwiek reform.

W środowisku oficerskim działały trzy organizacje spiskowe: Związek Północny z siedzibą w Petersburgu (Rylejew, Murawjow-Apostoł) dążący do przekształcenia Rosji w monarchie konstytucyjną; Związek (Towarzystwo) Południowy z siedzibą w Tulczynie na Ukrainie (Paweł Pestel), które dążyło do obalenia caratu i ustanowienia republiki oraz Stow. Zjednoczonych Słowian w Kijowie. Dekabryści nawiązali kontakt z polskim Tow. Patriotycznym, ale nie byli zgodni co do statusu przyszłej Polski (Związek Pd. godził się na niepodległość Polski, Związek Pn. był przeciwny takiemu rozwiązaniu).

1 XII 1825 w tajemniczych okolicznościach zmarł Aleksander I i jego koronę przejął młodszy brat Mikołaj, a nie starszy Konstanty, który miał się zrzec swoich praw do tronu, co nie było do końca jasne. Przywódcy Związku Północnego, pod pozorem wierności przysiędze złożonej już Konstantemu, wywołali powstanie 3 pułków na Placu Senackim w Petersburgu. Bunt po kilku godzinach został stłumiony (przy użyciu artylerii) przez wojska wierne carowi. Podobnie zakończyła się rebelia pułku czernihowskiego z Tulczyna, który zajął miasteczko Wasilków - po 5 dniach powstańcy zostali rozbici. Po stłumieniu antycarskich wystąpień w stan oskarżenia postawiono 121 osób, z których 5 skazano na śmierć (P. Pestel, K. Rylejew, P. Kachowski, M. Bestużew-Riumin i S. Murawjow-Apostał) i w VII 1826 powieszono. Wydarzenia te nazwano Powstaniem dekabrystów od ros. nazwy miesiąca (grudzień - diekabr) w jakim miały miejsce.

Mikołaj I (Pałkin) wykorzystał powstanie jako pretekst do zaostrzenia cenzury i powołania (1826) III Oddziału Kancelarii Carskiej do walki z wszelkimi ruchami opozycyjnymi.

Powstanie grudniowe było pierwszym w Rosji wystąpieniem w imię wartości liberalnych, opierało się na wyższych warstwach społecznych i przyczyniło się do rozbicia środowisk liberalnych.

Rewolucja lipcowa we Francji

W 1814 na tron francuski powrócili Burbonowie (z przerwą na „100 dni” Napoleona). Do 1824 rządził we Francji Ludwik XVIII, a po nim Karol X (król ultras), który w przeciwieństwie do swego poprzednika był zdecydowanym wrogiem liberalizmu, a ustrój i podstawy swej władzy chciał oprzeć na arystokracji i Kościele. Tymczasem pogarszała się sytuacja robotników, ciągle zmieniały się rządy. Oburzenie wywołała decyzja o wypłacie miliarda franków odszkodowania dla ludzi, którzy utracili majątki w czasie „Wielkiej”¹ rewolucji.

Bezpośrednią przyczyną rewolucji lipcowej było wydanie przez króla 25 VII 1830 czterech ordonansów (dekretów z mocą ustawy): o rozwiązaniu Izby Deputowanych; o nowych wyborach; o zmianie ordynacji wyborczej; o wprowadzeniu cenzury prewencyjnej. W ich rezultacie doszło do kilkudniowych zamieszek („3 dni chwały”). Król cofnął ordonanse, jednak jego decyzja była spóźniona. 2 VIII Karol X abdykował na rzecz swego bratanka księcia Bordeaux, co nie miało już większego znaczenia. 7 VIII 1830 burżuazja, która nie chciała republiki (jej interesom bardziej odpowiadała monarchia konstytucyjna) porozumiała się Ludwikiem Filipem, głową młodszej, orleańskiej linii Burbonów, powołując go na króla Francuzów. Francja stała się monarchią konstytucyjno- parlamentarną (rząd i ministrowie odpowiadali przed parlamentem) z konstytucją (Karta konstytucyjna ) z 1814 (z pewnymi poprawkami, m. in. ograniczającą władzę królewską). Zniesiono dziedziczną Izbę Parów, przywrócono trójkolorowy sztandar, obniżono cenzus wyborczy.

Rewolucja lipcowa odsunęła od władzy szlachtę, zlikwidowała absolutyzm monarszy oddając decydujący wpływ na rządy finansistom, przemysłowcom, adwokatom i dziennikarzom. Dokonała wyłomu w legitymistycznym porządku Europy oraz przyczyniła się do wzrostu nastrojów niepodległościowych w Belgii i w Polsce.

¹ „Wielkość” wyrażała się m. in. w relatywizmie i w nowoczesnym podejściu do kwestii moralnych. „Święta” i nienaruszalna była własność „nowo nabyta”, czyli najczęściej pochodząca z grabieży. Bezczelność nowych właścicieli zaszła już tak daleko, że oburzały ich nie pomysły na zwrot własności lecz rekompensowanie jej utraty. Czy można się dziwić, że właśnie ta „wielka” rewolucja stała się religią obecnych polskich elit ?

Rewolucja lutowa we Francji (informator 2002)

W okresie monarchii lipcowej (1830-1848) we Francji rozpoczęła się rewolucja przemysłowa. Zaczęła kształtować się klasa robotnicza i ruch socjalistyczny. Kryzys 1847 roku i wzrost bezrobocia zradykalizowały te środowiska. Liberałowie, którzy w 1830 roku poparli Ludwika Filipa, rozczarowani połowicznością reform (brak wyborów powszechnych) skłaniali się ku republikanizmowi. W opozycji do monarchii lipcowej rozwijał się też ruch bonapartystowski, będący reakcją na upokorzenie Francji w 1815 roku, odwołujący się do dumy narodowej i sentymentów związanych z epoką napoleońską. Opozycja mobilizowała opinię publiczną, m. in. organizując bankiety, podczas których krytykowano rząd. Zakaz przeprowadzenia jednego z nich w lutym 1848 roku stał się bezpośrednią przyczyną rewolucji. Ludwik Filip abdykował. Władzę objął Rząd Tymczasowy, złożony z republikanów i socjalistów. Proklamowano II Republikę, wprowadzono wybory powszechne, uruchomiono warsztaty narodowe, które miały zatrudnić bezrobotnych. W kwietniu przeprowadzono wybory, które wygrali republikanie. Socjaliści ponieśli porażkę i nie weszli do nowego rządu który, mając mandat wyborców zlikwidował warsztaty narodowe. Reakcją na to były rozruchy w maju, a następnie powstanie robotnicze w Paryżu w czerwcu 1848 roku, stłumione przez wojsko pod wodzą generała Ludwika Cavaignaca. W grudniu 1848 roku odbyły się wybory prezydenckie, w których Ludwik Napoleon Bonaparte pokonał kandydata republikanów Cavaignaca i kandydata socjalistów Louisa Blanca. W 1852 roku Francja została proklamowana cesarstwem a na tronie zasiadł Ludwik Bonaparte jako Napoleon III.

Wiosna Ludów we Francji (informator 1996)

Wiosną Ludów we Francji nazywa się wydarzenia, które miały miejsce- czasem nawet przybierając charakter walk zbrojnych - od lutego 1848 r., do proklamowania cesarstwa w grudniu 1852 r.

Do tych wydarzeń doprowadziły różne czynniki. Najważniejszym była trudna sytuacja gospodarcza Francji: wpływające na ceny żywności nieurodzaje lat 1846-1847, bankructwa wielu przedsiębiorstw i manufaktur z powodu nadprodukcji, rosnące bezrobocie. Ówczesna polityka rządu budziła ostrą krytykę opozycji. Ministrowie dopuszczali się nadużyć finansowych, spadały wpływy Francji w Szwajcarii, Hiszpanii, Włoszech i na Wschodzie. W tej sytuacji opozycja zdecydowała się na organizowanie tłumnych spotkań (tzw. bankietów) w czasie których krytykowano rząd. A kiedy jedno z takich spotkań zostało zakazane przez władze (wyznaczono je na 22 II), doszło do wystąpień na ulicach Paryża.

25 II nowy rząd (dotychczasowy premier Guizot poddał się do dymisji) proklamował republikę. Ogłosił wolność prasy i zgromadzeń; zorganizował warsztaty narodowe, dając w ten sposób pracę bezrobotnym. W kwietniu odbyły się wybory do parlamentu w oparciu o nowe powszechne prawo wyborcze. Zwycięzcy w wyborach republikanie, powołali nowy rząd , który jednak 15 V został zaatakowany przez robotników w czasie wielkiej demonstracji. Ta próba obalenia władz nie udała się, dlatego też zdecydowały się one zamknąć warsztaty narodowe (22 VI). Decyzja kasująca miejsca pracy zakończyła się z wybuchem walk ulicznych w Paryżu. Trwały one od 23 do 26 VI i zostały krwawo stłumione. Zginęło ok. 5 tys. ludzi, a aresztowano ok. 25 tys. Na czele rządu stanął Louis Cavaignac. Burżuazja zdecydowała się na spacyfikowanie robotników. 4 XI uchwalono nową konstytucję powołującą do życia jednoizbowy parlament i instytucję prezydenta wybieranego na 4 lata.

10 grudnia 1848 r. prezydentem został wybrany Ludwik Napoleon Bonaparte, który w wyborach pokonał Lamartine'a i Cavaignaca.

Nowy prezydent był synem młodszego brata Napoleona I. W czasie jego prezydentury przeprowadzono wybory do Zgromadzenia Prawodawczego (13V1849 r.) niemniej on sam krok po kroku zmierzał do rządów dyktatorskich, by wreszcie 2 XII 1851 r. przeprowadzić zamach stanu. Aresztował opozycję i rozbił próby manifestacji w Paryżu. Zorganizował plebiscyt, którego pozytywny wynik umożliwił mu ogłoszenie nowej konstytucji (14 I 1852 r.). Dawała ona prezydentowi ogromną władzę. Był odpowiedzialny tylko przed narodem i mógł sprawować urząd przez 10 lat. Wreszcie, wykorzystując poparcie chłopów, burżuazji i katolików, a tłumiąc wszystkie próby oporu ze strony robotników i socjalistów Napoleon, za zgodą parlamentu i swojego elektoratu, wprowadził nowy ustrój. Proklamował 2 grudnia II cesarstwo sam przybierając tytuł cesarza Napoleona III.

Tak oto, w ciągu blisko 5 lat, podejmowane przez robotników Paryża i liberalną burżuazję próby zdemokratyzowania ustroju we Francji zakończyły się fiaskiem. Przez blisko 18 lat - do 1870 r., Francja była cesarstwem.

Wiosna Ludów we Francji

Wiosną Ludów nazywa się wydarzenia rewolucyjne we wszystkich państwach europejskich, poza Anglią i Rosją, z lat 1848-49¹.

W VIII 1830 królem Francuzów został Ludwik Filip Orleański, rozpoczynając okres tzw. „monarchii lipcowej”, zwany też „monarchią burżuazyjną”, ponieważ władca chciał oprzeć swe rządy o związek z burżuazją. W 1840 premierem rządu został konserwatysta Guizot. Wówczas między rządem, a liberalną opozycją zaczął narastać coraz poważniejszy konflikt. Niezadowolenie pogłębiało wzrastające bezrobocie, a dodatkowo opozycja krytykowała króla za dążenie do ugruntowania rządów osobistych i politykę zagraniczną (niepowodzenia w Szwajcarii, Turcji i we Włoszech). Domagano się też obniżenia cenzusu majątkowego w prawie wyborczym, co miało umożliwić opozycji wejście w skład rządu i po obaleniu Guizota przejęcie władzy. Żądania te były konsekwentnie odrzucane. Wówczas formą działania opozycji stały się masowe przyjęcia, bankiety (organizowane w całym kraju), w których uczestniczyły setki osób. Jako toasty wygłaszano na nich przemówienia polityczne krytykujące rząd i króla oraz wysyłano petycje do parlamentu. Zakaz zorganizowania bankietu planowanego na 22 II 1848 stał się powodem rozruchów w Paryżu. Uczestniczyli w nich głównie robotnicy, rzemieślnicy i studenci. 23 II rząd Guizota podał się do dymisji, a 24 II Ludwik Filip przestraszony rozwojem sytuacji abdykował i wyjechał do Anglii. Powstał Rząd Tymczasowy zdominowany przez liberałów, który 25 II proklamował republikę i wprowadził szereg wolności obywatelskich (wolność prasy i zgromadzeń, zniesienie kary śmierci w sprawach politycznych i niewolnictwa w koloniach). Przeprowadzono też reformy polityczne - powszechne głosowanie w wyborach do parlamentu i zniesienie cenzusu majątkowego. Aby zmniejszyć bezrobocie tworzono warsztaty narodowe i powołano specjalną komisję, zw. luksemburską, która miała dbać o interesy robotników.

W IV 1848 odbyły się wybory, których wynik nie spodobał się głównie robotnikom. 15 V doszło w Paryżu do manifestacji, ale źle zorganizowane powstanie zostało po kilku godzinach stłumione. 22 VI władze rozwiązały komisję luksemburską i przystąpiły do zamykania warsztatów narodowych, co spowodowało wybuch (23 VI) kolejnego powstania - czerwcowego, stłumionego (26 VI) przez wojsko i gwardię narodową. W wyniku walk padło kilka tys. zabitych, wojska rządowe wymordowały 1500 jeńców, 11 tys. osób osadzono w więzieniach, z czego blisko połowę zesłano później do kolonii. Ograniczono swobody demokratyczne (zawieszono wiele dzienników, zabroniono zebrań i przemówień) i wprowadzono cenzurę.

14 XI 1848 uchwalono konstytucję, która dawała społeczeństwu mniej swobód niż wywalczyło ono sobie w lutym. W myśl konstytucji wybór prezydenta miał się odbywać w drodze powszechnego głosowania, czyli plebiscytu. W XII 1848 prezydentem został Ludwik Napoleon Banaparte (bratanek Napoleona I), który w XII 1851 dokonał przy pomocy wojska zamachu stanu, rozwiązując Zgromadzenie Narodowe, co spotkało się z niewielkim tylko oporem lewicy. Zmieniona konstytucja dawała prezydentowi ogromne uprawnienia, pozwalając mu rządzić niemal samodzielnie. W XII 1852 Ludwik Bonaparte ogłosił się, w oparciu o nowy plebiscyt (monarchię jego nazywano „plebiscytarną”) cesarzem Napoleonem III. Rozpoczął się okres ostatniej w dziejach Francji monarchii, która trwać będzie do 1870 r.

¹ Niektórzy historycy (np. M. Żywczyński) zaliczając do Wiosny Ludów także Powstanie krakowskie, przesuwają datę początkową Wiosny Ludów na rok 1846.

Wiosna Ludów w Prusach

Wydarzenia rewolucyjne w Prusach rozpoczęły się 3 III 1848 w stolicy Nadrenii - Kolonii. Szybko przeniosły się do innych prowincji pruskich, docierając 13 III do Berlina. Po kilkudniowych starciach między wojskiem, a demonstrantami król Fryderyk Wilhelm IV zgodził się na ustępstwa znosząc cenzurę, obiecując nadanie konstytucji i zwołanie sejmu. Po kolejnych zaś wystąpieniach wycofał wojsko do koszar i ogłosił amnestię dla więźniów polit. (uwolniono wtedy polskich spiskowców z 1846). 18 III w manifeście „Do moich kochanych Berlińczyków” zagwarantował ustrój konstytucyjny. O dalszych losach rewolucji zadecydowała burżuazja, która w obawie przed nasilającą się rewolucją społeczną była gotowa do kompromisu z monarchą. Zwołany sejm pruski uchwalił szereg wolności i swobód, jednak początkowo zwycięscy liberałowie nie utrwalili swojej pozycji, a junkrowie pruscy zachowali swoje znaczenie. W tej sytuacji reakcja przygotowywała się do kontrrewolucji, a ugodowość liberalnej burżuazji utorowała jej drogę do udziału w sprawowaniu władzy.

Jeszcze w V i VI wybuchały demonstracje (spowodowane m. in. powrotem brata króla - Wilhelma zdecydowanego przeciwnika rewolucji).

5 XII rozwiązano Zgromadzenie Narodowe. Tego samego dnia król nadał Prusom konstytucję, która godziła rozwiązania liberalne z absolutystycznymi. Wprowadzała podstawowe swobody obywatelskie oraz dosyć liberalne prawo wyborcze. W 1850, gdy fala rewolucji opadła, Fryderyk Wilhelm IV ogłosił nową, reakcyjną konstytucję, która wprowadzała osobiste rządy króla - nie był on władcą absolutnym, ale zachowywał bardzo szerokie uprawnienia. Także w 1850, po kilku przygotowawczych edyktach, ogłoszono pełne uwłaszczenie - na warunkach korzystnych dla wielkich właścicieli ziemskich. Uwłaszczenie stało się najtrwalszą zdobyczą pruskiej rewolucji.

W taki sposób, poprzez wydarzenia rewolucyjne 1848-49, Prusy przekształciły się, z monarchii absolutnej, w nowoczesną monarchię konstytucyjną.

Wiosna Ludów w państwach niemieckich i kwestia zjednoczenia Niemiec

Na Kongresie wiedeńskim (1814-15) nie zjednoczono Niemiec. Powstał jedynie Związek Niemiecki stanowiący konfederację, a więc luźny związek poszczególnych państw niemieckich i ich władców. Wydarzenia Wiosny Ludów szybko dotarły do państw niemieckich. Już w II 1848 niepokoje opanowały Badenię, a następnie Wirtembergię i Bawarię. Władcy tych państw pod naporem mas powołali nowe rządy, wprowadzali reformy demokratyczne, a nawet nadawali konstytucje (Bawaria). Rewolucja rozprzestrzeniła się na całe pd. i zach. Niemcy. Fala wystąpień ogarnęła Hessen-Darmstadt, Brunszwik, Oldenburg, Hanower, Wielkie Ks. Weimarskie. Ukoronowaniem tego okresu rewolucji w państwach niemieckich był zjazd liberałów w Heidelbergu, na którym podjęto decyzję zwołania ogólnoniemieckiego parlamentu (5 III 1848). Powołana w tym celu Komisja zwołała do Frankfurtu nad Menem przedstawicieli 39 państw niemieckich. Zgromadzenie to nazwane Przedparlamentem zebrało się w celu ustalenia ordynacji wyborczej i omówienia sprawy powołania ogólnoniemieckiej, tymczasowej władzy centralnej. Wśród uczestników dokonał się rozłam na radykałów - zwolenników obalenia wszystkich monarchii i zjednoczenia Niemiec jako republiki demokratycznej oraz umiarkowanych - opowiadających się za zjednoczeniem Niemiec jako monarchii konstytucyjnej pod berłem jednej z rządzących dynastii. Od początku starły się również koncepcje „Wielkich Niemiec” - z Austrią w Rzeszy i „Małych Niemiec” - zjednoczenia pod przewodnictwem Prus z pominięciem Austrii. Wyłoniona przez Przedparlament Komisja Pięćdziesięciu razem z Sejmem Związku Niemieckiego przygotowała wybory do parlamentu, którego obrady rozpoczęły się w V 1848. W VI powołano namiestnika, a następnie utworzono rząd państwa niemieckiego. W XII uchwalono deklarację o podstawowych prawach obywatelskich, a w III 1849 -

Konstytucję. Na czele Niemiec, jako państwa związkowego, miał stać dziedziczny cesarz, którym wybrano króla Prus Fryderyka Wilhelma IV - ten korony nie przyjął. W V 1849 Austria i Prusy odwołały swych przedstawicieli z parlamentu i użyły wojsk przeciwko obrońcom konstytucji. Parlament przeniesiony w VII do Stuttgartu został rozpędzony przez wojska wirtemberskie.

W 1850 reaktywowano w Dreźnie Związek Niemiecki w takiej formie w jakiej utworzono go na Kongresie wiedeńskim.

Wiosna Ludów w Austrii (informator 1996)

Na genezę Wiosny Ludów w Austrii składa się sytuacja gospodarcza (klęska nieurodzaju 1846-47, nie dokonanie oczynszowania chłopów) oraz twarda antyliberalna polityka Metternicha. Wybuch niezadowolenia nastąpił 13 III 1848 r. Doszło do starć, a Metternich został zdymisjonowany. Jednak nie zahamowało to rewolucyjnych nastrojów. Do dalszych walk przygotowywali się robotnicy, młodzież w Wiedniu. Widząc to, cesarz Ferdynand obiecał konstytucję, powołał 17 III nowy gabinet i wyraził zgodę na utworzenie Gwardii Narodowej; w końcu kwietnia cesarz narzucił nową konstytucję, która wprowadziła dwuizbowy parlament. Jednak z głosowania wyłączone były całe wielkie grupy społeczeństwa (wysoki cenzus majątkowy). Myśląc, że te posunięcia wystarczą cesarz zaczął przygotowywać się do rozbicia opozycji (chciał rozwiązać Gwardię Narodową). To wywołało niezadowolenie. Jeszcze raz więc zapowiedział liberalną politykę (demokratyczne wybory do konstytuanty). Zaczęła ona pracować 22 VII jednak cesarz w tym czasie opuścił już Wiedeń. W stolicy doszło do walk, które toczyły się z wielką zaciekłością. Rząd zdecydował się stłumić te zajścia siłą.

30 X generał Windischgratz pokonał walczących rewolucjonistów. Byli wśród nich J. Bem i Messenhauser.

Z pokonanymi rozprawiono się okrutnie (Bem zdołał uciec). Także wystąpienia we Lwowie Gwardia Narodowa stłumiła siłą.

Od tej chwili rząd zaczął stabilizować sytuację. 2 XII abdykował Ferdynand, cesarzem został Franciszek Józef, który prowadził politykę twardą, niemniej, do starego porządku już nie powrócił. 4 III 1849 r. Austria otrzymała nową konstytucję (oktrojowaną), która całą władzę wykonawczą dawała cesarzowi. Ordynacja wyborcza nadal oparta była na wysokim cenzusie majątkowym.

Dorobkiem Wiosny Ludów w Austrii było zniesienie pańszczyzny (1848 r.). Jednak ogólnie rzecz biorąc zryw zakończył się klęską, na co przede wszystkim wpływ miała postawa burżuazji, która bała się rewolucji socjalnej.

Wiosna Ludów w Austrii

W latach 1848-49 w całej Europie poza Anglia i Rosją miały miejsce wydarzenia rewolucyjne zw. Wiosną Ludów. Również w Austrii buntowano się przeciwko skostniałemu systemowi, na którego straży przez długie lata stał książę Klemens Metternich. Ożywiły się w cesarstwie ruchy narodowe: Polaków dążących do odzyskania niepodległości, Włochów - do zjednoczenia, Czechów - do uczynienia z Austrii państwa federacyjnego i Węgrów, dążących do unii z Austrią przy zachowaniu odrębnego państwa.

Rewolucja rozpoczęła się 13 III 1848 w Wiedniu. Metternich z inicjatywy rządu ustąpił. Cesarz Ferdynand zapowiedział nowy rząd i konstytucję, co było zgodne z oczekiwaniami burżuazji dążącej do przekształcenia istniejącej monarchii absolutnej w konstytucyjną. Obawiała się ona jednak rewolucyjnego przewrotu społecznego, więc swoje plany chciała zrealizować w oparciu o kompromis z Habsburgami. Tymczasem wybuchło powstanie na Węgrzech, a od 23 III 1848 Austria znalazła się w stanie wojny z państwami włoskimi. By odciągnąć chłopów od powstania rząd zniósł pańszczyznę (również w Czechach i Galicji). 2 VI 1848 zebrał się w Pradze pod przewodnictwem F. Palacky`ego zjazd delegatów wszystkich Słowian chcących dokonać zjednoczenia. Doszło do rozruchów i powstania, ale już 17 VI Praga skapitulowała i w Czechach zapanowały rządy reakcji. Tymczasem w samej Austrii 25 IV 1848 wprowadzono konstytucje oktrojowaną, która była niedemokratyczna i wywołała kolejne - majowe powstanie. 22 VII 1848 zebrał się Sejm Konstytucyjny, który uchwalił kolejną konstytucję. 6 X gdy wojsko austriackie ruszyło przeciwko Węgrom, wybuchło w Wiedniu kolejne, trzecie już powstanie, stłumione 31 X.

2 XII 1848 chory cesarz Ferdynand abdykował na rzecz bratanka - Franciszka Józefa (1848-1916). W III 1849 nadał on Austrii konstytucję, która tylko w niewielkim stopniu spełniała życzenia liberałów, wprowadzając niepodzielną, dziedziczną monarchię. W 1851 również tę konstytucję cofnięto i Austria wróciła do rządów absolutnych, trwających do 1859.

Dorobkiem Wiosny Ludów w Austrii było zniesienie pańszczyzny i uwłaszczenie przeprowadzone na dosyć korzystnych dla chłopów warunkach (ponosili oni 1/3 kosztów reformy, a reszta obciążała państwo i posiadaczy ziemskich).

Wiosna Ludów na Węgrzech (informator 2002)

Na wiadomość o rewolucji ludowej 1848 roku we Francji węgierskie Zgromadzenia Krajowe na wniosek Lajosa Kossutha zażądało utworzenia odrębnego rządu węgierskiego i przeprowadzenia reform. Cesarz Ferdynand I zgodził się spełnić te postulaty. Reformy nie przewidywały jednak spełnienia postulatów niewęgierskich narodów Korony Świętego Stefana, dlatego Chorwaci, pod wodzą Josipa Jelaćića opowiedzieli się po stronie Habsburgów. Wojska chorwackie wraz z austriackimi wkroczyły na Węgry i w styczniu 1849 roku zajęły Budę. Rząd i sejm węgierski wycofały się do Debreczyna, gdzie w kwietniu proklamowano pełną niepodległość i detronizację Habsburgów. Prezydentem Republiki Węgierskiej został Kossuth. Na pomoc powstańcom przybyli liczni ochotnicy z Polski, m. in. generałowie Henryk Dembiński i Józef Bem. W czerwcu 1849 roku na prośbę Habsburgów doszło do interwencji armii rosyjskiej pod dowództwem feldmarszałka Iwana Paskiewicza. Była to ostatnia tego typu interwencja podjęta w myśl zasad Świętego Przymierza. Opór węgierski trwał do października 1849 roku. O klęsce powstania zadecydowała, m. in. postawa niewęgierskich narodów zamieszkujących historyczny obszar kraju.

Walka Węgrów, choć przegrana, z czasem doprowadziła do ugody austriacko-węgierskiej (1867) i powstania monarchii dualistycznej.

Wiosna Ludów na Węgrzech

Od 1847 na Węgrzech narastała opozycja, która oprócz liberalnych reform żądała odrębności politycznej kraju. 11 III 1848 radykalne skrzydło węgierskiej opozycji na czele z L. Kossuthem opracowało petycję do cesarza Austrii Ferdynanda, żądając zwołania sejmu, utworzenia nowego rządu, nadania konstytucji i zniesienia pańszczyzny. Ogłoszenie tej petycji 15 III 1848 wywołało falę demonstracji, która przerodziła się w powstanie, na którego czele stanął S. Petofi. Austria zagrożona ze strony państw włoskich (wypowiedziały jej wojnę 23 III) i zajęta rozpoczętym 13 III powstaniem w Wiedniu zgodziła się na oczekiwane ustępstwa. Węgry stały się niezależnym państwem związanym z Austrią unią personalną. Jesienią 1848 ustabilizowanie sytuacji wewnątrz kraju i w państwach włoskich, pozwoliło Austrii zająć się sprawą węgierską. 4 X cesarz Ferdynand rozwiązał sejm węgierski i wysłał przeciw Węgrom 30 tys. wojska pod dowództwem gen. Windischgratza. 2 XII 1848 nowym cesarzem został Franciszek Józef, który nie miał żadnych zobowiązań wobec Węgrów i chciał szybko rozwiązać sprawę węgierską, gdzie tymczasem powstał Komitet Obrony Narodowej z Kossuthem na czele. Podjął on akcję dyplomatyczną mającą na celu uzyskanie poparcia dla walki Węgrów o niezależność. Mimo początkowych porażek Węgrom, wspomaganym przez Niemców, Francuzów i Polaków m. in. gen Henryk Dembiński i Józef Bem) udało się, wiosną 1849, odnieść zwycięstwo. 14 IV ogłoszono detronizację Habsburgów. W tej sytuacji rząd austriacki zwrócił się o pomoc do cara Mikołaja I. 13 VIII 1949 wobec zdecydowanej przewagi wojsk austriacko-rosyjskich (Paskiewicz) powstańcy skapitulowali. Węgry ogarnęła fala represji, zostały one potraktowane jako państwo podbite i stały się tylko prowincją, od której oderwano Siedmiogród, Wojewodinę i Chorwację.

Wiosna Ludów w państwach włoskich

i kwestia zjednoczenia Włoch w okresie Wiosny Ludów

Niepowodzenia Włochów w walkach o niepodległość i zjednoczenie¹, podejmowanych w latach 20-tych i 30-tych XIX w. nie złamały ich dążeń i ducha oporu przeciw Świętemu Przymierzu stojącemu na straży traktatu finalnego kongresu wiedeńskiego, który przywrócił rozbicie polityczne Włoch. W latach 40-tych pojawiła się koncepcja zjednoczenia Włoch pod przewodnictwem papieża, którym od VI 1848 był Pius IX. Wprowadził on wiele reform w Państwie Kościelnym (gwardia narodowa, powszechna amnestia, ograniczenie cenzury, powołanie nowego rządu). Ustępstwa te skłoniły również władców innych państw włoskich do wprowadzenia reform. Czynnikiem przyspieszającym ten proces był wybuch powstania w Palermo (rozpoczynał on Wiosnę Ludów we Włoszech i w całej Europie). Władca Królestwa Obojga Sycylii (powstało w 1816 z połączenia Neapolu i Sycylii) - Ferdynand II zgodził się na ustępstwa. Już w II przyszła kolej na Toskanię, gdzie Leopold II ustanowił konstytucję, a w III na Piemont, gdzie władca Sardynii Karol Albert wprowadził „statut fundamentalny królestwa”. 13 III rozpoczęła się Wiosna Ludów w Austrii i w tym momencie pojawiła się dosyć realna szansa na zjednoczenie. Powstanie antyaustriackie szybko objęło Parmę, Modenę, Wenecję i Lombardię, a opinia publiczna widziała władcę Sardynii - króla Karola Alberta z dynastii sabaudzkiej (jedynej rodzimej we Włoszech), jako przywódcę ruchu ogólnowłoskiego. Ten jednak myślał przede wszystkim o interesach dynastycznych. 23 III 1848 państwa włoskie wypowiedziały wojnę Austrii. Do wojny nie przystąpiło Państwo Kościelne (papież stwierdził, że jako głowa Kościoła nie może prowadzić wojny). Po początkowych sukcesach wojska włoskie zostały rozbite pod Custozzą (25 VII 1848). W VIII podpisano rozejm. Główną winą za taki stan rzeczy obarczano papieża, który pod presją uciekł z Rzymu. W II 1849 zniesiono władzę świecką papieża i zamieniono Państwo Kościelne na Republikę Rzymską. Pod naciskiem radykałów Karol Albert zerwał w III 1849 rozejm, ale tym razem wojna trwała zaledwie 10 dni. Włosi ponieśli klęskę pod Novarą 23 III 1849 (wojskami sardyńskimi dowodził gen. Wojciech Chrzanowski). Austriacy początkowo myśleli o likwidacji Królestwa Sardynii, ale ostatecznie zadowoliła ich abdykacja Karola Alberta na rzecz swojego syna, Wiktora Emanuela II. Istniała jednak wciąż groźba opanowania całego Płw. Apenińskiego przez Austrię, czego obawiała się Francja i dlatego gdy zwyciężyła tam prawica monarchistyczna, Ludwik Napoleon Bonaparte zdobył Rzym i przywrócił w nim władzę papieża.

Tymczasem w państwach włoskich szalały represje i przywrócony został absolutyzm monarszy. Znoszono wprowadzone niedawno reformy. Jedynie Wiktor Emanuel II stosował się do postanowień konstytucji („statuty albertyńskie”) czym zyskał sobie popularność i przychylność dla planów zjednoczenia Włoch pod władzą dynastii sabaudzkiej. Fakt ten w znacznym stopniu (obok pozycji gospodarczej kraju) zadecydował o tym, że na przełomie lat 50-tych i 60-tych to właśnie Piemont stał się ośrodkiem jednoczenia Włoch.

¹ Ruch ten nazywany risorgimento (odrodzenie, zmartwychwstanie, rozkwit) opłacono w latach 1848-70 6 tys. zabitych i 20 tys. rannych.

Warunki powstania i podstawy doktryny marksistowskiej (informator 2001)

W wyniku rewolucji przemysłowej powstała klasa robotnicza. Pojawiły się nowego rodzaju konflikty społeczne, wynikające z nierówności majątkowych, towarzyszących rozwojowi kapitalizmu. Wczesne koncepcje rozwiązania tych problemów, określane mianem socjalizmu utopijnego, w połowie XIX stulecia zastąpiła bardziej całościowa ideologia, zwana marksizmem. Jej twórcami byli Karol Marks i Fryderyk Engels, autorzy m. in. „Manifestu komunistycznego”. Uważali oni, że postęp polega na dostosowaniu stosunków społecznych (nadbudowy) do sił wytwórczych (bazy). Zmiany te, dokonywane z reguły na drodze rewolucji, prowadziły do kolejnego następowania po sobie formacji społeczno-politycznych: wspólnoty pierwotnej, niewolnictwa, feudalizmu i kapitalizmu. Kapitalizm miał być w przyszłości zastąpiony przez komunizm, w którym prywatna własność środków produkcji miała być zastąpiona przez społeczną. Zwolennicy marksizmu skupili się 1864 roku w I Międzynarodówce. Kolejną fazą rozwoju ruchu było powstanie partii socjaldemokratycznych, które w 1889 roku utworzyły II Międzynarodówkę.

Wojna krymska

W poł. XIX w. Turcja była państwem bardzo rozległym (Palestyna, Syria, Płw. Bałkański, Azja Mniejsza), ale słabym politycznie („chory człowiek Europy”). Jednym z kierunków ekspansji rosyjskiej były w tym czasie właśnie Bałkany, a konkretnie cieśniny: Bosfor i Dardanele. Car Mikołaj II (kiedy Anglia nie zgodziła się na współudział w rozbiorze Turcji) wywołał wojnę z Turcją (1853-56), a pretekstem do akcji stał się tzw. spór o miejsca święte, trwający od dawna między ludnością katolicką, prawosławną i muzułmańską. Mikołaj I zażądał zwierzchnictwa nad ludnością prawosławną w państwie otomańskim oraz wydania Rosji uchodźców polskich, którzy znaleźli w Turcji schronienie po wydarzeniach 1848-49 na Węgrzech. Ultimatum nie zostało przyjęte i wybuchła wojna. Turcja uzyskała w niej poparcie Anglii i Francji oraz Sardynii, zabiegającej o poparcie Francji i Anglii dla sprawy zjednoczenia Włoch. Początkowo wojska rosyjskie odnosiły sukcesy (zwycięstwo adm. Pawła Nachimowa pod Synopą, zdobycze w tureckiej Armenii i na Zakaukaziu). Sytuacja zmieniła się gdy walki przeniosły się w basen Morza Czarnego, na które wpłynęły floty państw zachodnich i wysadziły desanty koło Warny - nieudany i na Krymie gdzie przez rok oblegany był Sewastopol. Upadek tej twierdzy doprowadził do klęski Rosji i popisania wiosną (30 III) 1856 pokoju w Paryżu. Na mocy tego traktatu Rosja zrzekła się:

a/ zdobyczy terytorialnych na Kaukazie; b/ prawa utrzymywania floty wojennej na M. Czarnym, które zostało zneutralizowane; c/ protektoratu nad księstwami naddunajskimi (Mołdawia i Wołoszczyzną), które zachowały autonomię pod protektoratem Turcji i gwarancją państw zawierających traktat, a w 1859 (1861) połączyły się pod berłem Aleksandra Kuzy w Rumunię. Sułtan zobowiązał się do zrównania praw chrześcijan i muzułmanów. Gwarantowano integralność terytorium państwa turuckiego i przywrócono panowanie Turcji nad deltą Dunaju. Dunaj miał być rzeka dostępną dla statków handlowych wszystkich państw.

W ten sposób, przez awanturnicza politykę Mikołaja I, Rosja straciła wszystkie korzyści polityczne jakie miała w basenie M. Czarnego od XVIII w. i od pokoju adrianopolskiego (1829).

Właściwym zwycięzcą wojny została jednak tylko W. Brytania, której udało się złamać nacisk Rosji na Turcję. Francja odniosła jedynie sukces moralny (pokój w Paryżu). Zdając sobie sprawę z braku realnych korzyści, cesarz Francuzów już podczas rokowań pokojowych starał się nawiązać przyjazne stosunki z Rosją, obiecując jej w zamian za przychylność dla swej polityki włoskiej poparcie rosyjskich planów rewizji traktatu paryskiego. Poważną porażkę polityczną w wyniku wojny krymskiej poniosła Austria, która swą agresywną neutralnością zraziła sobie Rosję, a nie pozyskała ani Anglii, ani Francji i była teraz zupełnie izolowana w Europie.

Traktat paryski oznaczał zarazem ostateczny koniec Świętego Przymierza oraz przyspieszył emancypację Słowian i Rumunów.

Skutkiem wojny krymskiej była też tzw. „odwilż posewastopolska”, czyli reformy wewnętrzne w Rosji.

Reformy w Rosji po wojnie krymskiej (odwilż posewastopolska)

Klęska Rosji w wojnie krymskiej (1853-56) doprowadziła do wzrostu nastrojów niezadowolenia i kryzysu wewnętrznego. Nowy car (od 1855) Aleksander II zdawał sobie sprawę z możliwości zaistnienia powstań chłopskich i poparcia ich przez inne warstwy społeczne organizowane przez rewolucyjnych demokratów i raznoczyńców. Dlatego, uprzedzając wybuch społeczny złagodził cenzurę i działalność policji politycznej, a następnie, w ciągu kilku lat, przeprowadził szereg reform zmieniających radykalnie funkcjonowanie wielu dziedzin życia.

W II 1861przeprowadzono reformę włościańską, która znosiła poddaństwo (20 mln ludzi uzyskało wolność osobistą. Chłopi mogli odtąd zmieniać miejsce pobytu, szukać nowej pracy, kształcić się, podlegali sądom państwowym) i uwłaszczała chłopów, którzy mogli wykupić użytkowaną ziemię. Część wykupu spłacało państwo, ale następnie chłop przez wiele lat musiał spłacać dług. Uwłaszczenie przyniosło nawet zwiększenie szlacheckiej własności ziemi, gdyż szlachta przejęła część ziemi uprawianej dotąd przez chłopów. Zniesiono także serwituty, czyli prawo do użytków gminnych, tj. wspólnego z dworem korzystania przez chłopów ze stawów, lasów, pastwisk, itp. (reforma ta nie została wprowadzona na ziemiach Królestwa Polskiego).

W 1864 wprowadzono ziemstwa, czyli samorządy gubernialne i powiatowe, uzależnione od rządu centralnego i gubernatorów, pomagające w zarządzaniu niektórymi dziedzinami gospodarki i administracji (oświata, lecznictwo, budowa dróg, gospodarka komunalna). Członkowie ziemstw mieli być wybierani przez szlachtę, mieszczan i chłopów. Obowiązywał je zakaz podejmowania działalności politycznej, a gubernator miał prawo zawiesić każdą uchwałę ziemstwa.

Reforma sądownictwa znosiła kary cielesne z wyjątkiem osób skazanych na katorgę. Likwidacji uległo sądownictwo stanowe, wprowadzono instytucję sędziów przysięgłych. Sędziowie uzyskali niezawisłość (byli niezależni od władz i nieusuwalni). Rozprawy miały być otwarte, a oskarżeni uzyskali prawo do obrony, dzięki czemu powstała instytucja adwokatury.

Zreformowano także szkolnictwo zwiększając ilość placówek i nadając ograniczoną autonomię uniwersytetom.

W 1874 przeprowadzono reformę wojskową, skracając czas służby z 20 (25 lat) do 8, a następnie do 6 dla ludzi bez wykształcenia i 3 lat dla ludzi wykształconych.

Mimo przeprowadzonych reform Rosja pozostała państwem o ustroju monarchii absolutnej. Społeczeństwo nie uzyskało żadnej reprezentacji politycznej (brak partii politycznych i parlamentu). Na ludności chłopskiej przez wiele lat ciążył obowiązek spłaty odszkodowań za otrzymaną ziemię. Struktury polityczne i społeczne cesarstwa daleko odbiegały od struktur istniejących w Europie Zachodniej, ale reformy były ważnym krokiem w kierunku rozwoju rosyjskiego kapitalizmu.

Przyczyny wojny secesyjnej

Wojna secesyjna miała miejsce w Stanach Zjednoczonych w latach 1861-65. Toczyła się między Północą (Unią, jankesi) ) i Południem (Konfederacja). Na Pd. przewagę mieli Demokraci, na Pn. - Republikanie. W gospodarce Pd. przeważało rolnictwo (olbrzymie plantacje bawełny, tytoniu i trzciny cukrowej), na Pn. rozwijał się przemysł i gospodarstwa farmerskie. Pn. chciała wprowadzenia protekcyjnych barier celnych, zaś Pd. dążyło do zagwarantowania wolnego handlu. Ponadto rolnictwo Pd. oparte było o pracę niewolników, co krytykowano na Pn., gdzie rozwinął się ruch abilicjonistyczny, potępiający niewolnictwo (początkowo ze względów humanitarnych). W toku przesuwania granicy państwa na zachód, równowagę między stanami wolnymi, a niewolniczymi miał gwarantować tzw. „kompromis co do Missouri” wyznaczający na terytorium Luizjany (wzdłuż równoleżnika 36^o 30^` granicę na pn., od której niewolnictwo w nowotworzonych stanach było zakazane). Kompromis ten nie na długo zażegnał spory między stanami wolnymi i niewolniczymi, gdyż zajęto nowe tereny na wsch. i pn.- wsch., w stosunku do których moc obowiązująca kompromisu z 1820 była wątpliwa. W 1850 udało się zawrzeć nowy kompromis i konflikt między stanami został zażegnany na kilka lat. Aby ratować kompromis i umożliwić rozwój Południa prowadzono (1845-48) wojnę z Meksykiem, po której do USA przyłączono Kalifornię, Newadę, Nowy Meksyk i Utah. Konflikt między stanami zaostrzył się w 1860 po wyborze A. Lincolna (kandydata republikanów) na prezydenta. W XII 1860 Karolina Pd. (poparta przez 6 innych stanów: Missisipi, Alabamę, Georgię, Luizjanę, Teksas i Florydę) wystąpiła z Unii (secesja). W III 1861 do wymienionej siódemki dołączyły: Wirginia, Arkansas, Tennessee i Karolina Pn. Stany te uznały, że mają prawo odzyskać pełną suwerenność. Założyły więc własny związek Konfederację Południową ze stolicą w Richmond i wybrały własnego prezydenta Jeffersona Davisa. Północ uznała, że unia „jest nierozerwalna”, a konfederaci to rebelianci. W IV 1861 rozpoczęły się działania wojenne, które trwały 4 lata i prowadzone były w sposób niezwykle brutalny.

Skutki wojny secesyjnej

Wojna secesyjna trwała w latach 1861-65. Toczyła się między Północą i Południem Stanów Zjednoczonych. Południem nazywa się 11 stanów z 9 mln mieszkańców, w tym 4 mln niewolników murzyńskich. Na przełomie 1860 i 1861 utworzyły one Konfederację Południową i rozpoczęły walkę z Unią, która skupiała 23 stany z 22 mln ludności (na pn. znajdowało się 4/5 wszystkich zakładów przemysłowych i 2/3 kolei żelaznych). Początkowo (do 1863), mimo przewagi Pn., wojna toczyła się ze zmiennymi wynikami. Wynikało to z polityki Lincolna, który miał nadzieję na polubowne rozwiązanie konfliktu. Uchwały z 1862: akt o domostwach¹ („Home State Act”) oraz akt o zniesieniu niewolnictwa² spowodowały masowe wstępowanie Murzynów do armii Północy (stanowili oni 13 % armii federalnej w wojskach lądowych - 200 tys. na froncie oraz 200 tys. na tyłach i aż 25 % floty - 29,5 tys. ludzi). Po stronie Unii opowiadali się emigranci przybywający do Stanów z Europy.

Działania zbrojne ustały 9 IV 1865 (kapitulacja gen. Lee w Appomattox). Wojna prowadzona była w sposób wyjątkowo okrutny (jest to cechą wojen bratobójczych), stąd ogromne straty ludzkie: 600 tys. zabitych i zmarłych z ran oraz przeszło milion rannych - to liczby dużo wyższe niż odnotowane w wojnie o niepodległość, czy II wojnie światowej. Skutkiem wojny były też ogromne straty materialne (zbiory bawełny dopiero po 10 latach osiągnęły poziom z 1861, a dług państwa osiągnął poziom 6 mld $.

Stanom pd. pozwolono na reorganizację co zostało przez nie wykorzystane do ustanowienia praw mających na celu ograniczenie swobód Murzynów (tzw. „Czarne kodeksy” - ustawy o „włóczęgostwie” i „terminatorstwie” oznaczające przymus pracy ludności murzyńskiej. „Leniwych” i „niesubordynowanych” Murzynów karano na Pd. chłostą lub pręgierzem. W tej sytuacji radykalni działacze republikańscy doprowadzili do narzucenia Południu programu pod nazwą „rekonstrukcji kongresowej”, oznaczający przekazanie władzy cywilnej i wojskowej popierającym rekonstrukcję białym i Murzynom. Wdrażaniu rekonstrukcji towarzyszyła korupcja co prowadziło do pogłębienia uprzedzeń rasowych, czego przykładem może być działalność Ku-Klux-Klanu i Rycerzy Białej Kamelii. W 1870 stany pd. odzyskały swobodę działania i powróciły do Unii.

Na dłuższą metę skutki wojny secesyjnej okazały się pomyślne. Zwycięstwo Unii oznaczało bardziej jednolite rządy w całym kraju, co ułatwiało rozwój polityczny i gospodarczy. Już w 1880 produkcja przemysłowa USA była wyższa niż w jakimkolwiek innym kraju.

Ustawa o domostwach pomogła zagospodarować ogromne obszary „Dzikiego Zachodu”, gdzie tworzono liczne gospodarstwa farmerskie. Po wojnie wzrosło znaczenie burżuazji przemysłowej przy jednoczesnym spadku roli wielkich właścicieli ziemskich.

¹ Ustawa o osadnictwie (Homestead Act) pozwalała zajmować na wolnych terenach działkę o pow. 160 arów (64 ha), która po 5 letniej eksploatacji stawała się bez żadnych opłat własnością użytkownika. Otwierało to szansę nawet dla najbiedniejszych i w ciągu 2 lat powstało 25 tys. takich gospodarstw.

² Proklamacja emancypacyjna z 22 IX 1862 (akt o zniesieniu niewolnictwa) obiecywała, że jeśli w ciągu 100 dni od jej wydania Konfederacja złoży broń, to właściciele niewolników otrzymają odszkodowanie, które w razie kontynuowania wojny przepadało. Proklamacja wchodziła w życie na Pd. od 1 I 1863, a w całym kraju 2 lata później.

Problem niewolnictwa w USA w XIX w. (informator 2001)

Konstytucja Stanów Zjednoczonych z 1787 roku pozostawiała kwestię niewolnictwa w gestii ustawodawstwa stanowego. W stanach południowych niewolnictwo było legalne, w stanach północnych nie. W pierwszej połowie XIX wieku próbowano utrzymać równowagę między stanami wolnymi i niewolniczymi (kompromis Missouri z 1820 roku). Narastały jednak między nimi również sprzeczności innego rodzaju. Przemysłowa Północ chciała wprowadzenia ceł ochronnych, rolnicze Południe było im przeciwne. Na Północy rozwinął się ruch abolicjonistyczny, domagający się zniesienia niewolnictwa. Podczas wojny secesyjnej (1861-1865) niewolnictwo było jednym z kluczowych problemów. W 1863 roku prezydent Abraham Lincoln proklamował zniesienie niewolnictwa. Zwycięstwo Północy w wojnie zdecydowało o rozciągnięciu tej regulacji na cały obszar Stanów Zjednoczonych. Odbudowa struktur politycznych na Południu wymagała jednak szukania kompromisu z pokonanymi. Ceną kompromisu była, m. in. zgoda na segregację rasową, która pozostała problemem przez następne stulecie.

Walka o zjednoczenie Niemiec w latach 1815-1871

Kongres wiedeński (1814-15) zawiódł, rozbudzone w epoce napoleońskiej, nadzieje na zjednoczenie Niemiec. Powołano wprawdzie do życia Związek Niemiecki - obejmujący 39 państw (35 państw + 4 miasta), pod przewodnictwem Austrii i Prus, ale był on tylko federacją suwerennych państw (podobnie jak istniejący wcześniej (1806-13) Związek Reński. Początkowo prymat w Związku Niemieckim dzierżyła Austria, jednak gdy w 1834 Prusy utworzyły Związek Celny (przystąpiła do niego większość państw niemieckich - bez Austrii) to one zaczęły odgrywać rolę hegemona w procesie jednoczenia Niemiec.

W okresie Wiosny Ludów ponownie podniesiono kwestię zjednoczenia Niemiec. We Frankfurcie powstał nawet parlament ogólnoniemiecki, który na podstawie uchwalonej w III 1849 konstytucji chciał powołać króla Prus Fryderyka Wilhelma IV na dziedzicznego cesarza utworzonego państwa związkowego. Ten korony nie przyjął, a parlament frankfurcki, przeniesiony został do Stuttgartu i w VII 1849 rozpędzony przez wojsko wirtemberskie. W 1850 reaktywowano Związek Niemiecki jednak polityka Bismarcka, kanclerza rządu Prus od 1862 oraz przegrana Austrii w wojnie z Prusami w 1866, doprowadziły do rozwiązania Związku Niemieckiego. W VIII 1866 utworzono Związek Północnoniemiecki, co było pierwszym krokiem do odtworzenia Rzeszy Niemieckiej. Do Związku na skutek oporu Francji nie weszły Badenia i Wirtembergia oraz częściowo Hesja i Bawaria, czyli ziemie leżące na pd. od rzeki Men. Pozostawały one jednak w unii celnej ze Związkiem i zawarły z Prusami przymierze wojskowe.

W 1870 w wyniku sporu o obsadzenie tronu hiszpańskiego i zręcznej prowokacji Bismarcka (depesza emska) wybuchła wojna prusko-francuska zakończona klęską Francji (Sedan, Metz). Na mocy pokoju frankfurckiego z 10 V 1871Prusy otrzymały Alzację i 1/3 Lotaryngii oraz 5 mld franków kontrybucji. Nieco wcześniej, 18 I 1871 w Wersalu, proklamowano Cesarstwo Niemieckie, z królem Prus Wilhelm I jako władcą. Dzieło zjednoczenia Niemiec zostało zakończone. II Rzesza była państwem związkowym o ustroju monarchii konstytucyjnej, w którym dominującą rolę odgrywały Prusy.

Poza Rzeszą pozostała Austria, która już w 1867 (po pokoju praskim) przekształciła się w monarchię dualistyczną Austro-Węgry i straciła wpływ na sprawy niemieckie. Skierowanie jej aktywności na Bałkany stało się jedną z przyczyn wybuchu I wojny światowej.

Polityka wewnętrzna Bismarcka po 1871 r.

Proces jednoczenia Niemiec (zakończony cesarską koronacją Wilhelma I - 18 I 1781) dokonał się pod przewodnictwem Prus („krwią i żelazem”) i dlatego główny udział w kierowaniu państwem mieli pruscy junkrzy i pruska burżuazja. W procesie zjednoczenia i sprawowaniu władzy po jego zakończeniu szczególną rolę odegrał kanclerz Prus (od 1862) i Rzeszy w l. 1871-1890) Otto von Bismarck. Naczelnymi hasłami w jego polityce wewnętrznej stała się unifikacja i integracja państwa, co zamierzał uzyskać m. in. przez germanizację ziem wschodnich. Jako polityk Bismarck odznaczał się przebiegłością, zręcznością i bezwzględnością („siła ponad prawem”). Był zadeklarowanym monarchistą i dlatego wszelkimi sposobami tępił dążenia socjalistyczne i republikańskie. Prowadził politykę w imieniu pruskiego junkierstwa i burżuazji.

W Niemczech działały w tym czasie następujące partie: Partia Konserwatywna (junkrzy - wielcy właściciele ziemscy, monarchiści), Partia Narodowo-Liberalna (wielka burżuazja),Niemiecka Partia Postępowa (średnia i drobna burżuazja), Partia Centrum (grupująca przeciwników zjednoczenia Niemiec na bazie hegemonii Prus, ciesząca się poparciem Kościoła Katolickiego, dążąca do osłabienia władzy centralnej i wzmocnienia rządów lokalnych). Lewicę reprezentowali socjaldemokraci, którzy zwiększali stale swą siłę. Bismarck w oparciu o Konserwatystów i Narodowych-Liberałów walczył z Centrum (do 1887 - Kulturkampf¹) i przeciw socjaldemokratom (przez cały okres swych rządów; ustawy wyjątkowe z 1887).

Bismarck pod hasłem walki o kulturę prowadził kampanię mającą na celu zmniejszenie do minimum wpływów Kościoła na sprawy publiczne (wprowadzono świeckość nauczania, kontrolę dochodów Kościoła, śluby cywilne). Kościół Katolicki przeciwstawiał się niekorzystnym dla niego poczynaniom władzy centralnej, wykorzystując do tego partię Centrum. Ponieważ w 1887 Bismarck potrzebował poparcia Centrum do przeprowadzenia reform finansowych i wprowadzenia ceł ochronnych oraz do walki z ruchem robotniczym, osłabił działania przeciw tej partii, a wkrótce ich zaniechał. Kanclerz przegrał Kulturkampf, dzięki czemu Centrum stało się najsilniejszą partia w kraju.

Bismarck w czasie swych rządów rozbudował armię (ustawa z 1874), a także przemysł zbrojeniowy (w znacznej mierze było to możliwe dzięki francuskim reparacjom). W latach 1874-77 stworzono w Niemczech jednolity system sądowniczy, wprowadzono jedną monetę, w 1875 założono Bank Rzeszy, upaństwowiono sieć kolejową.

¹ Kulturkampf rozpoczęty u schyłku 1871 na terenie całych Niemiec zakładał oficjalnie walkę o pełną czystość narodowej kultury niemieckiej prze likwidację wszelkiego „zabobonu” i „ciemnoty” wnoszonych jakoby przez Kościół Katolicki. Realizując ten program rząd zniósł swobody gwarantowane Kościołowi w konstytucji, a we wsch. prowincjach dodatkowo germanizował szkoły kształcące księży i wprowadził dla nich specjalny egzamin z kultury niemieckiej. Stanowiska kościelne miały być obsadzane przez kandydatów cieszących się przychylnością władz. Rząd domagał się ponadto głoszenia kazań i nauczania religii w jęz. niemieckim.

Wojna francusko-pruska w latach 1870-1871

Wojna ta trwała od 19 VII 1870 do 10 V 1871. Pretekstem do konfliktu stała się sprawa następstwa tronu w Hiszpanii, gdzie po rewolucji 1868 obalono rządy królowej Izabeli II. Parlament Hiszpanii (kortezy) zaproponował w 1870 tron księciu Leopoldowi Sigmaringen, oficerowi pruskiemu, pochodzącemu z dynastii Hohenzollern spokrewnionemu z królem Wilhelmem I. Sprzeciwił się temu rozwiązaniu Napoleon III, który uznał je za próbę okrążenia Francji prze Niemców (podobnie jak to miało miejsce w XVI w., gdy Francję otaczały posiadłości Habsburgów). W VII 1870 poseł francuski Benedetti spotkał się w Ems z królem Prus Wilhelmem I, który uznał zastrzeżenia Francuzów i zgodził się nie osadzać swego kuzyna na tronie hiszpańskim. Jednak nie zgodził się na to, by zobowiązać się do tego, że także w przyszłości nie poprze tej kandydatury, o czym zawiadomił Bismarcka depeszą z Ems 13 VII 1870. Bismarck, który bardzo konsekwentnie parł do wojny, opublikował w prasie skrót tej depeszy, zniekształcając świadomie jej sens tak, że wyglądało to na afront króla wobec posła francuskiego (a więc także cesarza i kraju). Opinia publiczna odebrała ją jako zerwanie stosunków dypl. z Francją. Prowokacja Bismarcka udała się, gdyż we Francji depeszę emską uznano za zniewagę i wypowiedzenie wojny. W atmosferze podniecenia francuskie ciało prawodawcze uchwaliło kredyty wojenne i cesarz Napoleon III 19 VII wypowiedział Prusom wojnę (na czym właśnie tak zależało Bismarckowi, gdyż tylko taka sytuacja zobowiązywała państwa Związku Południowoniemieckiego do zbrojnego wsparcia Prus i Związku Północnoniemieckiego).

Francja nie była do tej wojny przygotowana, korpus oficerski był słabo wyszkolony, a armia mniej liczna (300 wobec 450 tys.), źle zorganizowana i wyszkolona. Fatalnie przeprowadzili Francuzi mobilizację, co uniemożliwiło im szybkie wkroczenie do Niemiec (warunek wystąpienia przeciw Prusom Austrii i Włoch). W krótkim czasie Francuzi zaczęli ponosić porażki. Decydujące dla wyniku wojny okazały się klęski pod Sedanem 2 IX 1870, gdzie do niewoli dostał się Napoleon III, marszałek Mac Mahon, 39 generałów, 80 tys. armia i 14 tys. rannych. Przedwcześnie kapitulował Metz (27 X 1870), gdzie do niewoli poszedł drugi marszałek - Achille Bazaine i 150 tys. armia. Bronił się tylko Paryż gdzie liczono na odsiecz jaką miały stanowić tworzone na prowincji nowe oddziały. Po 4 miesięcznym oblężeniu Paryż skapitulował (20 I 1871) - zawarto zawieszenie broni. W momencie klęski Francji usunięta została ostatnia przeszkoda na drodze zjednoczenia Niemiec i dlatego, jeszcze przed podpisaniem traktatu pokojowego, (w rocznicę przyjęcia tytułu królewskiego przez księcia pruskiego Fryderyka III w 1701) 18 I 1871 Wilhelm I - król Prus został w Wersalu dziedzicznym cesarzem Niemiec. O przyjęcie korony prosił Wilhelma na piśmie „w imieniu całej niemieckiej ojczyzny na podstawie zjednoczenia jej książąt” - niezrównoważony król Bawarii Ludwik II (ten od zamków z bajki, których budowa doprowadziła kraj do ruiny gospodarczej).

Pokój podpisano we Frankfurcie 10 V 1871. Na jego podstawie Niemcy odebrały Francji dwie bogate prowincje - Alzację i część (1/3) Lotaryngii oraz zmusiły ją do zapłacenia olbrzymiej kontrybucji w wysokości 5 mld franków w złocie. Do chwili spłacenia kontrybucji wojska niemieckie okupowały pn. departamenty kraju.

Przegrana Francji była przyczyną obalenia monarchii (już ostatecznego) i wydarzeń rewolucyjnych jakie miały miejsce w Paryżu wiosną 1871 (Komuna Paryska).

Komuna Paryska

Od VII 1870 Francja prowadziła wojnę z Prusami (Niemcami) i przegrała ją. W bitwie pod Sedanem (2 IX 1870) do niewoli dostał się cesarz Francuzów Ludwik Napoleon III, a już 4 IX Francję ogłoszono republiką. 18 IX 1870 wojska pruskie znalazły się pod Paryżem. Miasta broniło wojsko i ludność Paryża, która utworzyła Gwardię Narodową. W Paryżu zaistniała dwuwładza, na którą składały się: Rząd Obrony Narodowej i Komitet Centralny Gwardii Narodowej. Gdy Rząd Obrony Narodowej przyjął upokarzające warunki pokoju, w Paryżu doszło do rozruchów. W tej napiętej sytuacji przeprowadzono wybory do Zgromadzenia Narodowego, wygrane przez prawicę i monarchistów popartych głównie przez chłopów. Premierem nowego rządu został Adolf Thiers, który popularność zawdzięczał opozycji wobec Napoleona III, ale był on monarchistą i przeciwnikiem wszelkich ruchów rewolucyjnych. Po zakończeniu wojny rząd obrał za swą siedzibę Wersal, a chcąc zlikwidować wszelkie ośrodki oporu zawiesił gwardzistom żołd i 17/18 III podjął próbę rozbrojenia Gwardii. Zamach ten nie udał się i oznaczał początek rewolucji, a część wojsk rządowych odmówiła strzelania do Gwardzistów i przeszła na ich stronę. W tej sytuacji Thiers nakazał armii opuszczenie Paryża, w którym władzę objął (18 III) Komitet Centralny Gwardii. 26 III przeprowadzono powszechne wybory do Rady Komuny Paryskiej, naczelnej władzy rewolucyjnej w mieście (od 28 III). Drogą dekretów Rady usuwano dawny aparat rządzenia wprowadzając nowy, zupełnie odmienny. Zlikwidowano podział na władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Rada Komuny łączyła w swym ręku władzę prawodawczą i wykonawczą. Najwyższym organem była Komisja Wykonawcza, nazwana później Komitetem Ocalenia Publicznego. Wprowadzono zasadę wybieralności urzędników, którzy mogli być odwoływani przez wyborców.

Komisja przeprowadziła szereg reform: wprowadziła zasadę powszechnego i bezpłatnego nauczania, przeprowadzono rozdział Kościoła od państwa, zamiast stałej armii powołano milicję obywatelską, zw. Gwardią Narodową, w której skład wchodzili wszyscy zdolni do noszenia broni. Podwyższono stawki najniżej zarabiających, zakazano pracy nocnej w piekarniach, utworzono warsztaty narodowe. Robotnikom przekazano warsztaty i mieszkania porzucone przez właścicieli. Ubogim dłużnikom prolongowano długi.

Po 10 V 1871 Prusacy zwolnili ok. 100 tys. jeńców, którzy zasilili wojska rządowe. Wersalczycy dysponując taka siłą, w dniach 21-28 V opanowali Paryż (walki na wzgórzu Mont Martre i cmentarzu Pere Lachaise) dokonując okrutnych mordów na komunardach (rozstrzelano ok. 30 tys. osób, a drugie tyle aresztowano), a nawet tylko podejrzanych o udział w Komunie. Władza Komuny Paryskiej trwała 72 dni i była pierwszą próbą przejęcia władzy przez proletariat i stworzenia nowego systemu. Była pierwszą rewolucja typu socjalistycznego i wywarła duży wpływ na dalszy rozwój robotniczego ruchu rewolucyjnego.

Zjednoczenie Włoch

Próby wyzwolenia Italii spod panowania austriackiego i dążenia do zjednoczenia kraju podejmowane w latach 20-tych i 30-tych XIX w. nie powiodły się. Niepowodzeniem zakończyły się również plany zjednoczenia Włoch pod przewodnictwem papieża Piusa IX. Po Wiośnie Ludów (1848-49) i przegranej wojnie z Austrią nastąpił powrót do porządku ustalonego na Kongresie wiedeńskim (1814-15).

Wśród włoskich państw wyjątkiem był Piemont (Królestwo Sardynii) rządzony przez rodzimą dynastię, z silną armią, sztandarem (zielono- biało-czerwony) i konstytucją (statut albertyński). Państwo to nie tylko zachowało autorytet i wpływy, ale poważnie je wzmacniało. Władcą Piemontu był Wiktor Emanuel II, stosujący się do postanowień konstytucji, co zjednywało mu popularność. Znaczenie Piemontu podniosło się zwłaszcza w latach 1852-61, gdy premierem kraju był Kamil Cavour, który swoją działalność rozpoczął od rozbudowy gospodarki (budowa kolei i kanałów, popieranie handlu zagr. i tworzenie floty handlowej). Ten rozwój gospodarczy jeszcze bardziej podkreślał niepomyślne skutki rozbicia politycznego (cła), więc Cavour zdecydowanie zmierzał do zjednoczenia Włoch pod panowaniem dynastii sabaudzkiej. Ponieważ największą przeszkodą na drodze do zjednoczenia była Austria Cavour szukał sojuszników, którzy pomogli by złamać jej opór. Przede wszystkim chciał uzyskać poparcie Francji i Anglii - stąd udział Sardynii w wojnie krymskiej (1853-56). W 1858 Cavour zawarł tajne porozumienie z Napoleonem III w Plombiers, gdzie ustalono, że Francja, w zamian za przyłączenie do niej Nicei i Sabaudii, udzieli Piemontowi pomocy w razie zaatakowania go przez Austrię. Uzgodniono też utworzenie federacji państw włoskich. Miały ją tworzyć Królestwo Północno-Włoskie (powstałe przez połączenie Piemontu z Lombardią i Wenecją), Królestwo Środkowo-Włoskie, Państwo Kościelne i Królestwo Obojga Sycylii. Na czele federacji faktycznie miał stanąć król Piemontu (formalnie przewodniczyłby jej papież). Austria nie zamierzając czekać na dalszy rozwój wypadków wystosowała do Piemontu ostre ultimatum (12 IV 1859), domagając się przerwania zbrojeń i zaprzestania propagandy antyaustriackiej. Odrzucenie ultimatum było powodem wypowiedzenia Piemontowi wojny, która trwała zaledwie kilka tygodni. Austriacy przegrali 4 VI pod Magentą i 24 VI pod Solferino (punkt wyjścia do utworzenia Czerwonego Krzyża-Henri Dunant).

Natychmiast po rozpoczęciu wojny wybuchły powstania w Toskanii, Parmie, Modenie, Bolonii i Lukce - wymierzone w miejscowych władców i ich związki z Austrią. Wszędzie tworzono rządy powstańcze i zgromadzenia narodowe, które uchwalały połączenie z Sardynią. Napoleon III niezadowolony z takiego obrotu sprawy zawarł z Austrią rozejm (6 VII), a 12 VII 1859 pokój w Villafranca. Na mocy porozumienia Austria zrzekła się Lombardii na rzecz Francji, która przekazała tę prowincję Sardynii. Na wiosnę 1860 ziemie objęte powstaniem (środkowe Włochy) przyłączono na mocy plebiscytów do Sardynii. W tym samym czasie republikanin Mazzini zorganizował rewolucję przeciwko rządom Burbonów w Królestwie Obojga Sycylii. Powstańcy w V uzyskali pomoc Garibaldiego („1000 czerwonych koszul”), dzięki czemu opanowali Sycylię, lądowali w Kalabrii (8 VIII), zajęli Neapol (7 IX Graibaldi triumfalnie wkroczył do miasta z 10 ludźmi !) i szykowali się do ataku na prowincje Państwa Kościelnego. Wiktor Emanuel II obawiając się, że Garibaldi zjednoczy cały kraj i proklamuje republikę włoską, wysłał swe wojska (za zgodą Napoleona III) do Państwa Kościelnego (zostawiając papieżowi Rzym) i Królestwa Obojga Sycylii. Garibaldi poświęcił swe republikańskie poglądy sprawie zjednoczenia. Plebiscyty na obszarze Królestwa Neapolitańskiego (X 1860) i Państwa Kościelnego - Marchia i Umbria [10 XI ]; Romania połączyła się z Piemontem już wiosną) wykazały powszechną wolę ludności zjednoczenia Włoch. 18 II 1861 ogólnowłoski parlament obradujący w Turynie potwierdził zjednoczenie i 17 III 1861 przekazał koronę włoską władcy Piemontu.

Poparcie przez Włochy Prus w ich wojnie z Austrią (1866) umożliwiło Włochom zdobycie prowincji weneckiej, a w 1870, gdy na skutek wojny z Prusami Francja odwołała swoje oddziały z Rzymu, wkroczyły tam wojska włoskie i w 1871 Rzym stał się stolicą¹ zjednoczonego państwa.

Wraz z zajęciem Rzymu znikła resztka dawnego Państwa Kościelnego, istniejącego ponad 11 wieków. Papież Pius IX odrzucił propozycje rządu włoskiego, który chciał mu przyznać suwerenność na terenie Watykanu i zapewnić odpowiednie subsydia. Nie godził się na likwidację swojej władzy świeckiej, apelował, bez skutku, o pomoc władców innych państw i ogłosił się „więźniem Watykanu”.

Poza granicami państwa pozostały jeszcze Triest i Trydent, wyzwolone spod panowania austriackiego po I wojnie światowej.

Zjednoczone Włochy uważane były za jedno z mocarstw europejskich, ale ich pozycja nie była silna. Zaniechanie reformy rolnej utrudniało rozwój gospodarki chłopskiej. Pogłębiały się różnice między bardziej rozwiniętymi prowincjami pn. i zacofanymi prowincjami pd., co było jednym z powodów masowej emigracji.

Zjednoczenie Włoch otwierało jednak nowe perspektywy ich rozwoju narodowego i było zachętę dla innych narodów w dążeniach zjednoczeniowych i niepodległościowych.

¹ Tymczasowymi stolicami Włoch były: Turyn 1861-65 i Florencja 1865-71.

I Międzynarodówka

Założyli ją K. Marks¹ i F. Engels (28 IX 1864) na wiecu w Londynie (zwołanym dla poparcia powstania styczniowego [1863-64]), w którym uczestniczyli przedstawiciele robotników z Anglii, Francji, Niemiec, Włoch i emigracji polskiej. I Międzynarodówka (Międzynarodowe Stowarzyszenie Robotnicze) jednoczyło partie, organizacje i działaczy robotniczych. Jej celem była współpraca i walka o lepsze życie robotników. Wyzwolenie robotników miało być dziełem ich samych. Programem organizacji był opracowany przez Marksa Manifest Inauguracyjny. Ramy organizacyjne stowarzyszenia określał Statut. Podstawowe jednostki przystępujące do organizacji miały status jej sekcji i federacji - nie były więc samodzielne. Najwyższą władzą był coroczny kongres, który wybierał Radę Generalną, działającą w przerwach między kongresami (odbyło się 6 kongresów). Międzynarodówka skupiała przedstawicieli 9 krajów (Anglii, Belgii, Francji, Hiszpanii, Niemiec, Polski, Szwajcarii, USA i Włoch). Istniała w l. 1864-1876. Siedzibą Rady do 1872 był Londyn, a później Nowy Jork.

W I Międzynarodówce nie było jedności poglądów i metod działania. Ścierały się w niej 4 zasadnicze nurty:

- trade-unionizm anglosaski model ruchu robotniczego, propagujący walkę pokojowymi metodami o prawa ekonomiczne i polityczne (demokratyzacja praw wyborczych) dla robotników. Opowiadał się za współpracą z liberalną burżuazją;

-proudhonizm (silna pozycja), którego twórcą był Piotr Proudhon, który uważał, że celem organizacji robotniczych powinno być tworzenie zrzeszeń typu spółdzielczego, które zapewniłyby robotnikom własny warsztat pracy, uniezależniający ich od kapitalistów. Mimo, że w czasie istnienia I Międzynarodówki już nie żył miał wielu entuzjastów, głównie wśród robotników francuskich. Był zwolennikiem socjalizmu drobnomieszczańskiego i twórcą anarchosyndykalizmu, polegających na stopniowym reformowaniu kapitalizmu, którego efektem miało być zastąpienie państwa przez federację gmin wytwórców. W ramach tych gmin miała istnieć równość i własność prywatna;

-anarchizm. Jego twórcą był Bakunin, który występował przeciwko państwu, które uznawał za główne źródło ucisku i nędzy. Chciał więc doprowadzić do likwidacji wszystkich organów władzy państwowej (wojska, policji, administracji, sądów). Bakunin występował też przeciw Kościołowi. Twierdził, że w miejsce państwa należy stworzyć wielkie federacje autonomicznych gmin, ze społeczną formą własności, bez podziału na klasy społeczne. Dla uzyskania wyznaczonego celu należało wywołać rewolucję, a za element najbardziej odpowiedni do jej przeprowadzenia uznał Bakunin lumpenproletariat, tzw. „margines społeczny” - złodziei, prostytutki, itp. Podczas kongresu w Hadze (1872) anarchiści zostali wykluczeni z Międzynarodówki;

-marksizm², zw. socjalizmem naukowym lub rewolucyjnym, z Marksem i Engelsem na czele. Skupiał się na walce rewolucyjnej, uznając że rewolucja przyniesie poprawę sytuacji robotników. Propagował internacjonalizm proletariacki. Drugą formą walki zalecaną przez marksizm miała być walka ekonomiczna o skrócenie czasu pracy, wyższe zarobki i prawa socjalne dla robotników. Instrumentami tej formy walki miały być: strajki, demonstracje, tworzenie kas oporu (gromadzących środki na czas strajków).

¹ Marks w rzeczywistości gardził robotnikami. Nigdy nie był na terenie fabryki.

² Marksizm stanowił syntezę 3 ówczesnych kierunków myślowych: francuskiego socjalizmu utopijnego, angielskiej ekonomii i niemieckiej filozofii.

II Międzynarodówka

II Międzynarodówka powstała 14 VII 1889 w Paryżu, w setną rocznicę zdobycia Bastylii, podczas kongresu partii socjalistycznych i socjaldemokratycznych. Najbardziej znaczącym i twórczym okresem w działalności II Międzynarodówki były jej pierwsze lata. Ustalono wówczas zasady współpracy w dziedzinie ekonomicznej, politycznej i ustawodawstwa pracy. Podjęto szereg postanowień dotyczących m. in.: konieczności walki o powszechne prawo wyborcze i demokratyzację systemów wyborczych, walki z potężniejącym militaryzmem i zagrożeniem wojennym, rozwiązania kwestii agrarnej. Postanowiono też obchodzić 1 maja święto robotnicze, dla uczczenia wydarzeń do jakich doszło w Chicago w 1886¹. Początkowo II Międzynarodówka nie miała naczelnych władz. Dopiero na kongresie² w Paryżu (1900) powołano jej organ wykonawczy - Międzynarodowe Biuro Socjalistyczne (w rzeczywistości miało charakter informacyjny) z siedzibą w Brukseli, na którego czele stanął Belg E. Vandervelde. W skład II Międzynarodówki wchodziły dwie polskie partie PPS oraz SDKPiL.

W II Międzynarodówce nie było jednolitych poglądów na większość problemów dot. ruchu robotniczego, co spowodowało pojawienie się tzw. reformizmu i rewizjonizmu. Zaczęto negować tezę Marksa o konieczności rewolucji, uważając, że cele programowe można osiągnąć na drodze reform parlamentarnych. Zakładano zatem sojusz z liberalną burżuazją i możliwość udziału socjalistów w rządzie (przełom w tym względzie nastąpił w 1899, kiedy Millerand wszedł w skład rządu francuskiego, co otworzyło epokę współpracy partii burżuazyjnych i socjalistycznych).

Ideologiczną podbudową reformizmu był rewizjonizm, którego twórca E. Bernstein dowodził, że kapitalizm wbrew opiniom Marksa demokratyzuje się zamiast załamywać (upadać). W związku z tym należy zanegować nieuchronność i konieczność wywołania rewolucji dla osiągnięcia socjalizmu. Bernstein twierdził, że bezpieczniej i skuteczniej dojdzie się do tego ustroju drogą reform parlamentarnych, a nie rewolucji. Jego zdaniem najważniejszy był przy tym ruch, oznaczający postęp społeczny, a nie cel (socjalizm), który miał drugorzędne znaczenie („ruch jest wszystkim, a cel niczym”). Reformizm praktykowali Brytyjczycy.

Nadal istniał marksizm (Marks, Engels, Lenin [twierdził, że rewolucja wybuchnie w kraju, który jest „najsłabszym ogniwem kapitalizmu”, tzn. w Rosji], Dzierżyński, Marchlewski), który ostro występował przeciwko rewizjonizmowi, ale ruch robotniczy w wielu krajach odchodził od socjalizmu rewolucyjnego.

Kolejnym kierunkiem był anarchizm, w którym po Bakuninie główną postacią stał się Rosjanin, książę Piotr Kropotkin, dążący do rewolucji, która umożliwi przejście państwa kapitalistycznego w fazę bezpaństwowego ustroju komunistycznego, który miał być oparty na luźno ze sobą powiązanych zrzeszeniach będących właścicielami środków produkcji (anarcho- komunizm). Anarchiści zarzucali marksistom, że dyktaturę burżuazji chcą zastąpić dyktaturą komunistyczną. Metodą walki anarchistów stał się terror -zwalczani przez pozostałe nurty zostali wykluczeni z Międzynarodówki w 1893.

Dużą popularność zyskał anarcho- syndykalizm, którego zwolennicy negowali potrzebę istnienia partii politycznych, a zasadnicze znaczenie przypisywali związkom zawodowym (syndykatom). To one miały poprzez rewolucje obalić państwo, a nowym społeczeństwem miała zarządzać federacja związków zawodowych.

We Francji rozwijał się ruch posybilistów (possible - możliwy), akcentujący konieczność skupienia się na bieżących, możliwych do osiągnięcia celach.

Skłócone partie jednoczyła groźba wojny. Antywojenne hasła II Międzynarodówki nie zostały zrealizowane. W 1914 parlamentarzyści socjalistyczni ulegli nastrojom nacjonalistycznym i głosowali za wojną. W ten sposób działalność II Międzynarodówki zakończyła się fiaskiem.

¹ W czasie wiecu rzucono w policjantów bombę, co spowodowało masowe aresztowania i wielki proces, w którym wydano 7 wyroków śmierci - 4 z nich wykonano.

² Między 1889, a 1912 odbyło się 9 kongresów: 1889 Paryż, 1891 Bruksela, 1893 Zurych, 1896 Londyn, 1900 Paryż, 1904 Amsterdam, 1907 Stuttgart (poddał dyskusji politykę kolonialną i kolonializm; wykazał znaczna różnicę zdań w tych kwestiach), 1912 Bazylea (nadzwyczajny, zwołany w związku z wybuchem wojny bałkańskiej).

Położenie międzynarodowe Chin na przełomie XIX i XX w. (informator 2001)

W XIX wieku rządzone przez dynastię mandżurską Chiny nie były w stanie przeciwstawić się ekspansji mocarstw europejskich. W trakcie dwóch “wojen opiumowych” Chiny zostały zmuszone do otwarcia swego rynku dla handlu oraz do uznania eksterytorialności placówek państw europejskich. W latach 1894-95 do rywalizacji o wpływy w Chinach włączyła się Japonia. Po zwycięskiej wojnie uzyskała ona Koreę i Tajwan. Wpływy japońskie wzrosły jeszcze bardziej po wygraniu przez nią wojny z Rosją w latach 1904-1905, kiedy to Japończycy przejęli dawne posiadłości i koncesje rosyjskie. Planom rozbioru Chin przeciwstawiały się Stany Zjednoczone. Lansowały one hasło „otwartych drzwi”, broniąc równocześnie integralności terytorialnej Chin. Słabość i zacofanie kraju oraz uzależnienie od obcych mocarstw doprowadziły w 1900* roku do powstania bokserów a w 1911 roku do upadku monarchii i proklamowania przez Sun Jat-Sena republiki.

* Powstanie bokserów 1899-1901.

Wojna japońsko-rosyjska 1904-1905

Japonia jeszcze w poł. XIX w. była krajem zacofanym, który musiał na żądanie USA i mocarstw europejskich otworzyć przed nimi swoje porty. Jednak już w 1868 rozpoczęła się epoka Meiji, trwająca do 1912. Panujący w tym okresie cesarz Matsuhito doprowadził do likwidacji szogunatu i rozpoczął modernizację kraju na wzór europejski. W sferze wojskowej przyjęto wzorce brytyjskie (marynarka woj.) i niemieckie (wojska lądowe). W l. 1871-73 zorganizowano pocztę, zreorganizowano szkolnictwo i zbudowano pierwszą kolei. W 1889 uchwalono konstytucję, a w 1890 utworzono pierwszy japoński parlament, co zostało poprzedzone powstaniem partii polit. (głównie o charakterze nacjonalistycznym, co z kolei doprowadziło do wzrostu tendencji ekspansjonistycznych). Japonia już jako silne państwo dążyła do zdobycia rynku zbytu i surowców, a ponieważ świat był już podzielony musiała ten cel realizować przy użyciu siły. Po wojnie z Chinami (1894-95) Japonia otrzymała Tajwan, wyspy Peskadory i wysoką kontrybucję. Korea, oderwana od Chin wskutek interwencji mocarstw europejskich, pozornie samodzielna znalazła się w zależności od Japonii.

Tymczasem Rosja budowała kolei transsyberyjską (aby ułatwić sobie dalszy podbój Dalekiego Wschodu), inwestowała w lasy i kopalnie Mandżurii oraz Korei. Zarysowała się w ten sposób wyraźna sprzeczność interesów Japonii i Rosji. Japonia dążyła do kompromisowego rozwiązania konfliktu, ale zabezpieczyła się (na wypadek niepowodzenia tej polityki) sojuszem z Anglią. Gdy Rosja odrzuciła ugodowe propozycje Japończyków, ci przedstawili jej ultimatum (1904), w którym żądali opuszczenia Mandżurii i zgody na zajęcie Korei. Doszło do wojny, która zakończyła się zwycięstwem Japonii. Do ostatecznego sukcesu prowadziły:

a/ zniszczenie floty rosyjskiej stacjonującej w Port Artur (II 1904) i zdobycie (po wielomiesięcznym oblężeniu) tej twierdzy, położonej na Płw. Liaotung; b/ pokonanie wojsk carskich pod Mukdenem (II-III 1905) i wyparcie Rosjan z Mandżurii; c/ zniszczenie rosyjskiej floty bałtyckiej pod Cuszimą (27 V 1905).

Obydwa państwa chciały już zakończenia wojny. Japonia, gdyż wyczerpywały się jej rezerwy. Rosja w związku z kłopotami wewnętrznymi (rewolucja 1904-7) i niepopularnością tej wojny w społeczeństwie. Rosja przegrywała, gdyż wobec nikłego zaludnienia jej wschodnich terytoriów prowadziła właściwie wojnę kolonialną, a dla Japonii była to wojna z bliskim sąsiadem. W tej sytuacji, we IX 1905, podpisany został przy pośrednictwie USA pokój w Porsmouth. Japonia uzyskiwała Port Artur i cz. wyspy Sachalin. Mandżurię podzielono na strefy wpływów. Korea miała zostać wolnym państwem, ale pod bezpośrednimi wpływami Japonii, która w 1910 zagarnęła ten kraj.

Wynik wojny był dowodem kryzysu monarchii carskiej i powstania nowej potęgi wojskowej - Japonii. Było to pierwszy przypadek zwycięstwa państwa azjatyckiego nad mocarstwem europejskim, co przyczyniło się do wzrostu ruchów narodowych w Azji.

Rewolucja 1905 roku w Rosji

Jeszcze na długo przed wojną z Japonią (1904-5) Rosja przeżywała poważny kryzys gospodarczy, który wywołał falę strajków, a polityka rządu wobec wsi przyczyniła się do nasilenia wystąpień chłopskich. Szczególny wpływ na wydarzenia w Rosji lat 1905-7 miała przedłużająca się wojna z Japonią - do tego przegrana przez Rosję. W okresie 1905-7 miały w Rosji miejsce różne, oderwane od siebie wystąpienia rewolucyjne, zapoczątkowane krwawym stłumieniem pokojowej demonstracji w Petersburgu (ok. 1000 zabitych) 22 II 1905 („krwawa niedziela”)¹. Przebieg zajść i liczba ofiar wywołały oburzenie nie tylko na ziemiach rosyjskich, ale także Królestwa Polskiego.

W V 1905 doszło do znacznego nasilenia strajków, które w X ogarnęły całą Rosję. Strajkowali również robotnicy rolni, którzy palili mieszkania dworskie i akta gminne. Rewolucja objęła również jednostki armii i floty (bunt na pancerniku „Potiomkin Taurydzki”). Demonstracjom i strajkom towarzyszyły krwawe starcia z policją i wojskiem (powstanie czerwcowe w Łodzi 22-25 VI 1905). Kulminacyjnym momentem rewolucji było powstanie grudniowe w Moskwie (22-31 XII 1905). Do jego stłumienia wykorzystano oddziały powracające z wojny japońskiej (pokój w Porsmouth IX 1905). Wydarzenia rewolucyjne przeciągnęły się do 1907, a o tym, że rewolucja zakończyła się klęską zadecydował brak centralnego kierownictwa koordynującego jej przebieg oraz brak współdziałania miasta i wsi (proletariatu i chłopów).

Rewolucja przyczyniła się do rozwoju ruchu robotniczego. Wywalczyła skrócenie czasu pracy średnio do 10, a nawet do 8 godz. i zwiększenie płac średnio o 30 %. Wpłynęła też na pewną liberalizację życia politycznego -

6 VIII 1905 car Mikołaj II powołał Dumę Państwową, pełniącą rolę pseudo-parlamentu, opiniującego jedynie decyzje cara. Wprowadzono bardzo ograniczone prawa obywatelskie.

¹ „Krwawa niedziela” jest przykładem fałszu historycznego (mistyfikacji) wg oficjalnych danych zabitych zostało wówczas 130 osób, a rannych ok. 300.

Geneza Trójprzymierza

Przed I wojną światową powstały dwa bloki polityczno-militarne: Trójprzymierze i Trójporozumienie. Trójprzymierze było związkiem Niemiec, Austro-Węgier i Włoch.

Jeszcze w poł. XIX w. Austrię, Prusy i Rosję łączył trwały sojusz (traktat 3 cesarzy z 1873, odnowiony w 1881), którego podstawą była przede wszystkim kwestia polska. Jednak pod koniec wieku sojusz ten zaczął się rozluźniać.

W 1879 Austro-Węgry i Niemcy zawarły przymierze, którego ostrze skierowane było przeciwko Francji i Rosji.

Niemcy chciały pozyskać sojusznika, gdyż czuły się zagrożone francuskim rewizjonizmem (Francja dążyła do odzyskania utraconych w 1871 Alzacji i Lotaryngii), natomiast Austro-Węgry chciały wzmocnić swoja pozycję w rywalizacji z Rosją na Bałkanach. 20 V 1882 do sojuszu przystąpiły Włochy, które rywalizowały z Francją o Korsykę i Tunezję. Do bloku austriacko-niemieckiego przystąpiła w 1883 Rumunia, a jednocześnie nastąpiło zbliżenie między Niemcami i Hiszpanią (w razie wojny niemiecko-francuskiej Hiszpania miała wystawić przeciwko Francji 100 tys. armię na froncie pirenejskim). Utworzony w ten sposób blok militarny sięgał z jednej strony na Bałkany, z drugiej zaś na Płw. Pirenejski i opasywał Francję z trzech stron: od strony Renu, Pirenejów i Alp, stwarzając Niemcom pomyślne warunki również w razie wojny na wschodzie - z Rosją.

Trójprzymierze nabrało wyraźnie antyrosyjskiego charakteru, gdy w 1890 wygasł niemiecko-rosyjski układ o wzajemnym bezpieczeństwie (traktat reasekuracyjny).

Traktat Trójprzymierza był odnawiany w 1887, 1892, 1902 i 1907 i formalnie przetrwał do 1915, tj. do momentu kiedy Włochy, które w 1914 ogłosiły neutralność, przystąpiły do wojny po stronie Ententy. Podobnie postąpiła Rumunia. Natomiast po stronie państw centralnych wystąpiły Turcja (1914) i Bułgaria (1915).

Geneza Trójporozumienia

Przed I wojną światową ukształtowały się dwa bloki polityczno-militarne: Trójprzymierze i Trójporozumienie. Trójporozumienie było związkiem Francji, Rosji i W. Brytanii uformowanym w latach 1892-1907. Powstało na skutek wzmocnienia pozycji Niemiec, które wspólnie z Austro-Węgrami i Włochami utworzyły Trójprzymierze i zagrażały równowadze europejskiej. W 1890 wygasł układ niemiecko-rosyjski o wzajemnym bezpieczeństwie (traktat reasekuracyjny) i nie został przedłużony, w związku z czym Rosja poczuła się zagrożona i postanowiła zawrzeć nowe sojusze. Pierwszym krokiem w kierunku Trójporozumienia było zawarcie 17 VIII 1892 ros.-franc. konwencji wojskowej, która przewidywała użycie przeciwko Niemcom co najmniej 700 tys. żołnierzy ros. jeśli Francja zostanie zaatakowana przez Niemcy lub Włochy. Natomiast w razie niem.- austr. ataku na Rosję Francja zobowiązała się wystawić 1,3 mln żołnierzy przeciw Niemcom. Bezpośrednią przyczyną zbliżenia ros.-franc. było zamknięcie niemieckiego rynku dla ros. płodów rolnych. Obaj nowi sojusznicy byli skłóceni z W. Brytanią; Rosja o wpływy Persji, Afganistanie i Tybecie, a Francja o Afrykę Środkowo -Wsch. (Egipt , Maroko). Anglia prowadziła rozmowy z Niemcami na temat ewentualnego sojuszu, ale ponieważ nie chciała się zgodzić na rozbudowę niemieckiej floty do porozumienia nie doszło. Anglia poczuła się w tej sytuacji zagrożona i 8 IV 1904 podpisała porozumienie z Francją, dotyczące wygaszenia konfliktów w Afryce („entente cordiale” - serdeczne porozumienie¹). Proces kształtowania Trójporozumienia (Ententy) zakończył 31 VIII 1907 układ ros.- ang. (podpisany z inicjatywy francuskiej), rozgraniczający strefy wpływów obu państw w Azji Środkowej. W następnych latach zawarto kolejne układy, zacieśniające współpracę Francji, Rosji i W. Brytanii. M. in. w 1911 doszło do sygnowania franc. -bryt. konwencji militarnej przewidującej wysłanie do Francji ang. korpusu ekspedycyjnego w razie konfliktu. W XI 1912 wymieniono noty dyplomatyczne , które precyzowały postępowanie sojuszników na wypadek wojny i chociaż porozumienia zawierane przez Anglię nie były typowymi sojuszami wojskowymi, to w momencie wybuchu I wojny światowej okazało się, że Trójporozumienie jest solidarnie działającym blokiem, stanowiącym przeciwwagę dla państw centralnych. Już 2 VIII 1914 Anglicy zadeklarowali Francji pomoc w akcjach przeciw flocie niemieckiej w kanale La Manche i w tym samym miesiącu wysłali do Francji korpus ekspedycyjny.

W 1914 do Trójporozumienia weszła Japonia, w 1915 Włochy, a w 1917 USA. W czasie trwania I wojny światowej wokół Ententy skupiło się łącznie 25 państw.

¹ Było to ironiczne określenie wymyślone przez dziennikarzy przekonanych, że współpraca obu państw nie będzie długa. Pozwalała snuć takie przypuszczenia historia stosunków ang.-franc.

Sytuacja na Bałkanach w dekadzie poprzedzającej wybuch I wojny światowej (informator 2001)

W XIX wieku, wobec słabnięcia Turcji, trwał proces wyzwalania narodów bałkańskich i tworzenia państw narodowych. W drugiej połowie stulecia Bałkany były najbardziej niestabilną częścią Europy, a nowe państwa stawały się przedmiotem rywalizacji mocarstw, głównie Rosji i Austro-Węgier. Do czasu dymisji Bismarcka (1890) Niemcy starały się łagodzić te konflikty, później opowiedziały się wyraźnie po stronie Austro-Węgier. W okresie poprzedzającym wybuch I wojny światowej konflikty bałkańskie kilkakrotnie stawały się powodem napięcia w Europie. W 1908 roku Austro-Węgry ogłosiły aneksję Bośni i Hercegowiny (okupowanych od 1878 roku), co wywołało protesty Serbii i Rosji.

W 1911 roku Turcja poniosła klęskę w wojnie z Włochami, co zniszczyło resztki jej prestiżu na Bałkanach. W 1912 roku zawiązała się antyturecka koalicja i wybuchła I wojna bałkańska. W wyniku wojny Serbia zdobyła Macedonię (ale nie uzyskała dostępu do morza), Grecja Saloniki, a Bułgaria wybrzeże Morza Egejskiego. Powstała też niepodległa Albania. Z wojny rozczarowana wyszła jednak Bułgaria, która liczyła na zdobycie Macedonii. Dlatego w 1913 roku zaatakowała Serbię, co rozpoczęło II wojnę bałkańską. Powstała koalicja antybułgarska, w której wzięła udział również Turcja. Bułgaria przegrała wojnę i poniosła straty terytorialne (m. in. Turcja odzyskała Adrianapol).

Rok później zabójstwo arcyksięcia Franciszka Ferdynanda w Sarajewie uruchomiło proces, który doprowadził do wybuchu I wojny światowej.

Rewolucja lutowa w Rosji - jej geneza, przebieg i znaczenie

Wpływ na wydarzenia zachodzące w Rosji w pocz. 1917 miało niezadowolenie z ros. systemu politycznego (jego kryzys) i wyników (kompromitujące klęski w Prusach Wsch. - 1914) przeciągającej się wojny. Car Mikołaj II był władcą nieudolnym i przejmując w 1915 naczelne dowództwo z rąk popularnego wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza tylko spotęgował niezadowolenie.

W istniejącej od 1912 IV Dumie, ukształtował się obóz zwolenników reform, który osłabiał carat. Wymienione czynniki doprowadziły do spowszednienia takich zjawisk jak strajki (głównie w Petersburgu) i dezercja. Nakładające się na nie braki w zaopatrzeniu i głód doprowadziły w końcu do rewolucji, która rozpoczęła się

3 III¹ kiedy zastrajkowały zakłady Putiłowskie w Piotrogrodzie. 8 III doszło do ulicznych manifestacji, a 2 dni później trwało już powstanie, wobec którego policja okazała się bezsilna. Armia odmówiła strzelania do tłumu, którego liczebność oceniano na 200 tys. osób. 12 III zdobyto arsenał, a większość garnizonu piotrogrodzkiego przeszła na stronę rewolucji i odmówiła wykonywania rozkazów swego dowódcy gen. Czabałowa. Car zawiesił obrady parlamentu i zamierzał powrócić do stolicy ze swej kwatery w Mohylowie - nie dopuścili do tego kolejarze. Tymczasem ukształtowały się w Rosji dwa ośrodki władzy. Jednym była powstała 12 III Rada Delegatów Robotniczych (RDR), a później po dokooptowaniu żołnierzy (RDR i Ż), w której przewagę mieli mienszewicy i eserowcy. Tego samego dnia utworzono Tymcz. Komitet Dumy Państwowej (TKDP), złożony z przedstawicieli różnych partii, na którego czele stanął M. Rodzianko. Tymczasowy Komitet Dumy sformował 14 III Rząd Tymczasowy (drugi ośrodek władzy), którego premierem został ks. J. Lwow. 15 III car, w obliczu beznadziejnej sytuacji abdykował w imieniu swoim i 13-letniego syna na rzecz swego brata ks. Michała, który jednak nie odważył się przyjąć korony. 16 III podpisał akt rezygnacji i przekazał władzę Rządowi Tymczasowemu. Okres dwuwładzy trwał do VII 1917, kiedy to Centralny Komitet Wykonawczy Rad podporządkował się Rządowi Tymcz., na którego czele stanął A. Kiereński. Faktycznie jednak system dwuwładzy funkcjonował do X 1917, a nie wpływał korzystnie na sytuację wewnętrzną. Rząd Tymczasowy był słaby, nie miał jednolitego programu i nie potrafił opanować (ustabilizować) sytuacji. Należy jednak podkreślić, że chciał uczynić z Rosji państwo demokratyczne, wprowadzając szereg wolności i swobód obywatelskich (likwidacja resztek samodzierżawia, cenzury, policji polit. „ochrany”, zwalniając więźniów polit. i zapowiadając przeprowadzenie powszechnych wyborów do Konstytuanty). Po przewrocie lutowym Rosja stała się republiką (oficjalnie proklamowano ją 13 IX 1917).

Rząd Tymczasowy popierany był przez państwa zach., gdyż zamierzał dopełnić zobowiązań dotyczących dalszego prowadzenia wojny, czym zniechęcał do siebie społeczeństwo. Zachęcało to bolszewików (przeciwników demokracji, popieranych przez państwa centralne) do podejmowania prób przejęcia władzy. Niemcy umożliwili Leninowi przejazd ze Szwajcarii do Piotrogrodu, gdzie w IV 1917 ogłosił tzw. tezy kwietniowe, czyli program przejęcia władzy przez bolszewików, którzy próbowali swój zamiar zrealizować (drogą puczu) już w VII 1917, po tym jak podjęcie działań ofensywnych na froncie wpłynęło na spadek popularności rządu. Także głównodowodzący armią rosyjską gen. Ławr Korniłow wystąpił przeciw rządowi (VIII). Również ten bunt został stłumiony (przy pomocy bolszewików, których rząd uzbroił).

W dniach 6-7 XI (wg ówcześnie obowiązującego kalendarza 24-25 X) bolszewicy przejęli władzę w Piotrogrodzie. Ministrowie Rządu Tymczasowego zostali aresztowani, a słaby opór nielicznych oddziałów wiernych rządowi stłumiony.

Rosja w kształcie republiki demokratycznej istniała tylko kilka miesięcy (II-X 1917). Ustrój ten został zburzony przez bolszewików, którzy wprowadzając dyktaturę proletariatu zniszczyli państwo liberalno-demokratyczne.

¹ Pewne zamieszanie wiąże się z datowaniem opisywanych wydarzeń. Wynika to z posługiwaniem się kalendarzem juliańskim (jeszcze w Rosji obowiązywał) i gregoriańskim, a różnica między nimi w XX w. wynosiła 13 dni. Rewolucja lutowa jest datowana na 23 II - 2 III (8-15 III), ale także na 22 II - 3 III (7-16 III).

Upadek caratu w Rosji (informator 2002)

Już wojna rosyjsko-japońska (1904) i rewolucja 1905 roku ujawniły anachroniczność ustroju i kryzys państwa rosyjskiego, którego nie zdołały zażegnać spóźnione reformy. Wybuch I wojny Światowej jedynie pogłębił te problemy, wyraźne zwłaszcza po klęskach, poniesionych przez Rosję w 1915 roku i po załamaniu się ofensywy generała Brusiłowa w 1916 roku. Autorytet cara Mikołaja II poderwała decyzja osobistego objęcia naczelnego dowództwa, nieufność wobec carycy, której wypomniano niemieckie pochodzenie oraz skandale związane z działalnością na dworze mnicha Georgija Rasputina. W Rosji szerzył się chaos gospodarczy, wzmagały się nastroje pacyfistyczne. W opozycji były zarówno partie robotnicze, jak i liberalne. W marcu 1917 roku (w lutym starego stylu) wybuchły strajki w Piotrogrodzie. Car został zmuszony do abdykacji. Władzę objął wyłoniony przez Dumę Rząd Tymczasowy z księciem Lwowem na czele. Nowy rząd zapowiedział wybory do konstytuanty, zadeklarował też wolę dalszego prowadzenia wojny u boku Ententy. W następnych miesiącach stopniowo wzmacniała się pozycja konkurencyjnego wobec rządu ośrodka władzy - Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich.

Wojna i pogarszająca się sytuacja gospodarcza nie sprzyjały utrwaleniu demokracji. W listopadzie 1917 roku doszło do kolejnej rewolucji, w wyniku której władzę objęli bolszewicy.

Rewolucja Październikowa w Rosji - jej geneza i charakter

Rewolucja lutowa (23 II-2 III 1917; wg starego stylu) wprowadziła w Rosji republikę demokratyczną, mimo że formalnie proklamowano ją dopiero 13 IX 1917. Przyniosła jednocześnie dwuwładzę, czyli układ w którym funkcjonowały dwa ośrodki władzy: Rząd Tymczasowy oraz Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich. Sytuacja taka istniała formalnie do VII, kiedy to Centralny Komitet Wykonawczy Rad udzielił poparcia rządowi Kiereńskiego (zastąpił ks. J. Lwowa), a w rzeczywistości do X 1917. Rząd Tymczasowy nie potrafił ustabilizować sytuacji wewnętrznej Rosji, a nawet przyczynił się do spotęgowania chaosu, gdyż chcąc wywiązać się ze swych zobowiązań wobec Ententy o kontynuowaniu wojny, rozpoczął w VI ofensywę. Co stało się powodem niezadowolenia znacznej części społeczeństwa, w którym dominowały nastroje antywojenne i demonstracji antyrządowych z udziałem żołnierzy. Sprzyjało to siłom, które zamierzały obalić demokrację, a więc bolszewikom.

Wejście USA do wojny pogorszyło sytuację państw centralnych i Niemcy, chwytając się każdej szansy osłabienia Ententy, postanowiły spróbować osłabić Rosję (a nawet wyeliminować ją z wojny) przez wsparcie dywersji bolszewickiej. Zorganizowały więc powrót Lenina do Piotrogrodu (16 IV 1917) oraz udzieliły mu pomocy materialnej i przywódca bolszewików jeszcze w dniu powrotu mógł ogłosić tezy kwietniowe, zawierające program przejęcia władzy przez partię (cofnięcie poparcia udzielonego Rządowi Tymczasowemu, podjęcie próby stworzenia republiki rad, zniesienie policji, armii i biurokracji, konfiskata i nacjonalizacja gruntów należących do obszarników, utworzenie międzynarodówki rewolucyjnej i przekazanie robotnikom kontroli nad fabrykami). Po raz pierwszy bolszewicy próbowali przejąć władzę w VII - nie udało się to, ale nieudany pucz Korniłowa (VIII) umożliwił im powrót do aktywnej działalności. Hasłami bolszewików stały się teraz: natychmiastowy pokój, konfiskata ziemi obszarników, „rabuj zrabowane” (to ostatnie oznaczało zachętę do rabunku i jego usprawiedliwienie oraz zapowiedź nowego świata - świata wyrównanych krzywd). We IX na czele Piotrogrodzkiej Rady Delegatów stanął L. Trocki (w V wrócił do Rosji z Bostonu) - najzdolniejszy bolszewicki organizator. Zdając sobie sprawę ze swej rosnącej siły bolszewicy powołali Komitet Wojskowo-Rewolucyjny z Trockim na czele, który miał kierować przygotowaniem akcji i samym powstaniem. Sygnałem do rozpoczęcia rewolucji i szturmu na Pałać Zimowy - siedzibę Rządu, był wystrzał z krążownika Aurora. Plan ten zrealizowano w Piotrogrodzie 25-26 X (6-7 XI 1917) dokonując bolszewickiego zamachu stanu - obalono Rząd Tymczasowy i aresztowano jego ministrów. Oprócz Piotrogrodu do największych walk doszło w Moskwie 7-15 XI 1917.

Jeszcze 25 X rozpoczął obrady II Wszechrosyjski Zjazd Rad, podczas którego doszło do rozłamu - duża część delegatów, zwłaszcza mienszewików i eserowców, opuściła obrady. Zostali przedstawiciele bolszewików i lewicy eserowców i w takim składzie zjazd uchwalił przekazanie władzy Radzie Komisarzy Ludowych - pierwszy komunistyczny rząd z Leninem jako przewodniczącym. Zjazd wydał 3 dekrety: „o władzy”, „o ziemi” (w którym wbrew dotychczasowemu programowi bolszewików, zapowiadano oddanie ziemi chłopom w indywidualne użytkowanie. Dekret wprowadzał też zakaz pracy najemnej na roli, co oznaczało, że mnożna posiadać tylko tyle ziemi, ile zdoła się uprawić pracą własną i własnej rodziny.), „o pokoju” („bez aneksji i kontrybucji”). 15 XI Rada uchwaliła Deklarację Praw Narodów Rosji zawierającą prawo do samostanowienia. Jeszcze w XI odbyły się wybory do Zgromadzenia Ustawodawczego (w terminie i wg zasad ustalonych jeszcze przez Rząd Tymczasowy), które wygrali eserowcy (socjaliści rewolucyjni). Konstytuanta zebrała się tylko raz w I 1918 i podczas tego posiedzenia została rozpędzona przez bolszewików. Ich bezwzględność w sprawowaniu władzy wspierała „Czeka” - Ogólnorosyjska Komisja do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem. Rewolucja październikowa zapewniła bolszewikom władzę w politycznym centrum kraju, zaś wojna domowa i wojna z interwencją obcą, trwające do 1922 - w całej Rosji. Wprowadziła dyktaturę proletariatu i obaliła republikę demokratyczną, jaką Rosja była od II do X 1917.

Zgodnie z oczekiwaniami Niemców bolszewicy zawarli (3 III 1918 w Brześciu Lit.) pokój z państwami centralnym, mimo narzucenia im bardzo trudnych warunków.

Stany Zjednoczone Ameryki wobec I wojny światowej

Stany Zjednoczone prowadziły przed I wojną światową politykę izolacjonizmu (nie ratyfikowały traktatu wersalskiego i nie weszły do Ligi Narodów) - szczególnie wobec Europy. Nie wtrącały się zatem w jej wewnętrzne sprawy, a w momencie wybuchu wojny ogłosiły neutralność i trzymały się tej polityki do 1917. Wtedy to Niemcy ogłosiły rozpoczęcie (od 1 II) totalnej wojny podwodnej (morskiej), co oznaczało atakowanie wszystkich statków (także państw neutralnych), nawet tylko podejrzanych o przewożenie towarów dla państw Ententy. Już wcześniej ofiarami działań niemieckiej floty padali obywatele USA (np. na bryt. Lusitanii¹ - 7 V 1915„Arabic” - 19 VIII 1915, „Sussex” - 24 III 1916), ale dopiero w 1917 Stany były gotowe do wojny i zdecydowały się wziąć w niej udział, by móc zapobiec widmu katastrofy gosp. jaka groziła Ameryce w związku z zamarciem handlu atlantyckiego i decydować po jej zakończeniu o sposobie urządzenia świata. Ponieważ prezydent W. Wilson (1913-21) miał problemy z przekonaniem do swej nowej polityki izolacjonistów i pacyfistów, postanowił konieczność udziału USA w wojnie uzasadnić ideologicznie - jako walkę dobra ze złem. Pomogły mu w tym dwa wydarzenia. Pierwszym była tzw. depesza Zimmermanna z 17 I 1917 (niemieckiego sekretarza stanu do posła niem. w Meksyku, w której zalecano podjęcie działań mających skłonić Meksyk do zaatakowania USA i doprowadzenie od antyamerykańskiego sojuszu Tokio z Berlinem), a drugim storpedowanie przez niem. łódź podwodną amerykańskiego okrętu „Vigilentia”, który zatonął z całą załogą. Wejście USA do wojny oznaczało jej ideologizację, ale nie tylko. Już od VI 1917 zaczęły napływać do Europy wojska amerykańskie - wiosną 1918 we Francji było już 1 mln 176 tys. Amerykanów (42 dywizje po 28 tys. ludzi) i liczba ta stale wzrastała, co przyczyniło się do przyspieszenia końca wojny i zwycięstwa Ententy, chociaż Niemcy po zawarciu pokoju brzeskiego licząc na sukces podjęli między 21 III, a 15 VII cztery ofensywy. Ostatnia z nich, zwana drugą bitwą nad Marną, została zatrzymana (już drugiego dnia) przy wydatnym udziale Amerykanów, którzy wspomagając Francuzów już 18 VII przeszli do ataku, który na różnych odcinkach frontu zach. kontynuowany był do czasu zawieszenia broni (11 XI 1918).

USA miały też duży wpływ na warunki pokoju. Zostały one sformułowane 8 I 1918 w tzw. 14-punktowym orędziu Wilsona, zakładającym m. in. prawo narodów do samostanowienia, jawność zawierania układów pokojowych, zniesienie ograniczeń w handlu międzynarodowym i powszechne rozbrojenie. W 13 punkcie stwierdzono konieczność powstania niepodległego państwa polskiego z wolnym dostępem do morza. Wilson był też pomysłodawcą Ligi Narodów, a rola jaką odgrywał w czasie konferencji pokojowej zadecydowała o przyjęciu większości jego postulatów. Same Stany nie weszły jednak do Ligi Narodów i nie ratyfikowały traktatu podpisanego w Wersalu 28 VI 1919 - taka była decyzja Kongresu (VII 1919), który nie dostrzegał w nim wymiernych korzyści dla USA. W wyborach prezydenckich z XI 1920 wygrał kandydat republikanów, którzy zdobyli także przewagę w Kongresie (59:37 w Senacie i 303 :131 w Izbie Reprezentantów) - USA powróciły do polityki izolacji i 25 VIII 1921 podpisały w Berlinie odrębny pokój z Niemcami.

¹ Lusitania, brytyjski (olbrzymi - 31 tys. BRT) transatlantyk, zdobywca Błękitnej Wstęgi Atlantyku z 1908, jest klasycznym przykładem tego jak w historii fakty przegrywają z mitem. Powszechnie się twierdzi, że jej zatopienie przez Niemców 7 V 1915 było przyczyną (pretekstem) przystąpienia USA do wojny. Rzeczywiście, wśród 1198 ofiar było 124 Amerykanów, ale Stany przystąpiły do wojny 6 IV 1917 - to jednak trochę przydługo jak na pretekst czy „bezpośrednią przyczynę”. Opisywanego błędu nie ustrzegli się nawet autorzy solidnie opracowanej 12 tomowej Popularnej Encyklopedii Powszechnej wyd. przez Bertelsmann Media i Oficynę Fogra oraz dr Cezary Chlebowski. Rzeczywiście chodziło w tym o coś pływającego, ale poza tym nic się nie zgadza.

Rozpad Austro-Węgier (informator 2002)

Austro-Węgry powstały w 1867 roku jako rezultat kompromisu, zawartego przez cesarza Franciszka Józefa z Węgrami. Była to monarchia wielonarodowa o skomplikowanej strukturze etnicznej. Aspiracje narodowe np. Czechów skierowane były przeciwko Austriakom, ale już Słowaków, Rumunów siedmiogrodzkich czy Chorwatów przeciw Węgrom, zaś Ukraińców w Galicji Wschodniej - przeciw Polakom.

Podczas I wojny światowej wielonarodowy charakter armii austriackiej obniżał jej wartość bojową. Procesy dezintegracyjne przyspieszyła śmierć Franciszka Józefa w 1916 roku. Pod koniec wojny, w obliczu klęski, w Austrii wybuchła rewolucja, która obaliła monarchię.

Na mocy traktatu w Saint-Germain-en-Laye Austria została zredukowana do obszaru zamieszkałego przez ludność niemieckojęzyczną. Austria stała się teraz niewielkim, czysto niemieckim państwem.

W wyniku rewolucji węgierskiej również proklamowano republikę, ale wiadomości o tym, że Ententa zamierza potraktować Węgry jako kraj pokonany doprowadziły do zmiany nastrojów i powstanie w 1919 roku Węgierskiej Republiki Rad. Podjęła ona walkę o utrzymanie dawnych granic i po kilku miesiącach została pokonana przez koalicję czechosłowacko -rumuńsko-jugosłowiańską. Na mocy traktatu w Trianon Węgry utraciły 2/3 swego historycznego terytorium. Siedmiogród i Banat zostały przyłączone do Rumunii, Galicja do Polski, Słowacja wraz z Czechami utworzyły wspólne państwo, na południu również powstało wielonarodowe Królestwo SHS (Serbów, Chorwatów i Słowaków) obejmujące m. in. Chorwację, Słowenię oraz Bośnię i Hercegowinę, Górną Adygę przekazano Włochom.

Austria stała się teraz niewielkim, czysto niemieckim państwem*.

*W taki sposób opisano temat w informatorze. Pozwoliłem sobie ostatnie zdanie umieścić w innym, moim zdaniem właściwszym miejscu; stąd jego powtórzenie.

Główne postanowienia (pokoju) traktatu wersalskiego

Kongres obradował od 18 I do 28 VI 1919. Brało w nim udział 27 państw zwycięskiej koalicji, a celem było podpisanie traktatu pokojowego z Niemcami. Oficjalnie pracami konferencji kierowało 5 państw: USA (W. Wilson), Francja (G. Clemenseau, W. Brytania (D. Lloyd George), Włochy (Vittorio Orlando), Japonia (Kimochi Saionji). Praktycznie decydowały o wszystkim 3 pierwsze. Podobne układy podpisano z Austrią w Saint Germain, z Węgrami w Trianon, z Bułgarią w Neuilly i z Turcją w Sevres.

Niemcy traciły Alzację i Lotaryngię na rzecz Francji, Wielkopolskę i cz. Pomorza Gdańskiego na rzecz Polski, Sudety na rzecz Czechosłowacji oraz okręgi Eupen i Malmedy na rzecz Belgii i niewielkie obszary na rzecz Danii i Litwy - łącznie 70 500 km² tj. 17% (1/8) terytorium i 6,5 mln ludności (10%). Odebrano tez Niemcom kolonie, które przeszły pod zarząd państw Ententy - tworząc terytoria powiernicze LN. Na terenach przygranicznych, o ludności mieszanej, miały być przeprowadzone plebiscyty (z Polską: Warmia, Mazury i Powiśle oraz Górny Śląsk; z Danią Szlezwik). Zagłębie Saary miało być okupowane 15 lat przez wojska francuskie, prawy (wsch.) brzeg Renu miał być zdemilitaryzowany. Liczebność armii niemieckiej została ograniczona do 100 tys. żołnierzy i oficerów (w tym armia zawodowa 26 tys. żołnierzy i 4 tys. oficerów), pozbawiona artylerii z wyjątkiem 228 lekkich dział. Nakazano Niemcom zniszczenie samolotów wojskowych, fortyfikacji (na zach., tj. w Nadrenii. Mogły być utrzymane na granicy wsch.). Zakazano produkcji uzbrojenia i utrzymywania łodzi podwodnych - marynarka mogła liczyć max. 16 tys. ludzi.

Ważne miejsce zajmowała sprawa odszkodowań, które miały być spłacane w pieniądzu (132 mld marek w złocie) i naturze (przez 10 Niemcy lat miały dostarczać sprzymierzonym węgiel w ilości 40 mln ton rocznie, zobowiązano je do wydania Francji i Belgii 371 tys. sztuk bydła, odstąpienia wszystkich większych (posiadanych) statków handlowych i przez 5 lat nowozbudowanych jednostek o tonażu 200 tys. BRT.

Polska, Rumunia, Czechosłowacja, Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców (od 1929 Jugosławia) zostały zmuszone do podpisania traktatu o ochronie mniejszości narodowych („mały traktat wersalski”), do czego nie zobowiązano Niemiec.

Na Kongresie podjęto decyzje o utworzeniu Ligi Narodów.

W Wersalu ukształtowany został system, który obowiązywał w okresie powojennym, a jednocześnie stał się przyczyną wielu konfliktów i w rezultacie II wojny światowej. Traktat surowo karał Niemcy za wywołanie wojny, za wszystkie zniszczenia i zbrodnie dokonane w czasie jej trwania. Był na tyle upokarzający i dokuczliwy, że rozbudził w Niemcach poczucie krzywdy i nienawiści oraz wolę odwetu - obalenia systemu. Te dążenie zostały poparte przez Rosję radziecką. Zwycięskie państwa także niezadowolone z postanowień traktatu, który był wynikiem kompromisu (między oczekiwaniami Anglii i Francji), nie były zbytnio zainteresowane w jego utrzymaniu.

Następstwa I wojny światowej

I wojna światowa (1914-18) zakończyła się 11 XI podpisaniem w Compiegne pod Paryżem (przez przedstawicieli nowego rządu niemieckiego) rozejmu (zawieszenia broni). Bilans wojny przedstawiał się zastraszająco. Pod broń powołano ok. 80 mln ludzi, z których na frontach zginęło 8-10 mln, rannych zostało 20 mln, z czego ok. 3,5 mln pozostało inwalidami. Straty, choć mniejsze (wskutek głodu, epidemii i zniszczeń) poniosła też ludność cywilna. W 1918 ogromne żniwo śmierci (do 20 mln osób) zaczęła zgarniać epidemia ciężkiej grypy, tzw. hiszpanki. Wydatki na prowadzenie wojny wyniosły 208 mld $, a straty materialne szacowano na 200 mld franków w złocie. Zniszczone zostały całe miasta i wioski, fabryki, zakłady przemysłowe, mosty i linie kolejowe. Dezorganizacji uległy przemysł, rolnictwo i finanse. Zubożało społeczeństwo.

Wojna się skończyła, ale kształt powojennego świata miał być dopiero określony - przez wiele traktatów oraz wielkie ruchy społ.-polit. i narodowe.

Wojnę przegrały państwa centralne i Rosja, którą w 1917 nawiedziły dwie rewolucje. Pierwsza z nich - lutowa sprawiła, że Rosja stała się republiką demokratyczną, druga - październikowa wprowadziła dyktaturę proletariatu, przez co Rosja stała się państwem totalitarnym. Niemcy utraciły pozycję mocarstwową, zaś Austro-Węgry rozpadły się. Mocarstwami światowymi po wojnie pozostały Anglia i USA, a obok nich pozycję taką uzyskały Francja i Japonia. Państwa te objęły protektorat¹ nad koloniami niemieckimi.

Wojna przyczyniła się do powstania nowych państw, a także odrodzenia się państw już kiedyś istniejących (Polska) i wzrostu nastrojów rewolucyjnych w całej Europie. Przyspieszyła dojrzewanie wielu procesów społ.-polit. i narodowych. Wywołane wojną trudności gospodarcze stały się jedną z głównych przyczyn rozwoju nowych ideologii, które wspomagały ruchy populistyczne - przede wszystkim faszyzm.

Z punktu widzenia wojskowego wojna przyczyniła się do rozwoju przemysłu zbrojeniowego, strategii, sztuki i techniki wojennej: nowe rodzaje broni (czołgi (1916), samochody pancerne, gazy trujące (chlor 1915 pod Ypres, iperyt 1917).

Po wojnie podpisano kilka traktatów pokojowych, z których najważniejszy był traktat wersalski (określał warunki pokoju z Niemcami). W połączeniu z traktatem waszyngtońskim (II 1922) ukształtował on tzw. system wersalsko-waszyngtoński, który był zwalczany szczególnie przez Niemcy i Rosję. Ponieważ system wersalski był wynikiem kompromisu i nie zadowalał także zwycięskich mocarstw europejskich nie okazał się rozwiązaniem trwałym i stanowił jedną z fundamentalnych przyczyn II wojny światowej.

¹ Wprowadzono trzy rodzaje mandatów:

1. Terytoria mandatowe pierwszego rodzaju, tzw. mandaty „A”, do których zaliczono posiadłości Turcji - miały one uzyskać niepodległość, przekazano Anglii i Francji.

2. Terytoria mandatowe drugiego rodzaju, tzw. mandaty „B” - dawne posiadłości Niemiec, mogły być zarządzane jak kolonie.

3. Terytoria mandatowe trzeciego rodzaju, tzw. mandaty „C” - przypadły Japonii, Unii Południowoafrykańskiej i Australii.

Mapa polityczna Europy w 1919 r. - nowe państwa i ich ustroje

I wojna światowa przyniosła klęskę państw centralnych oraz Rosji co przyczyniło się do powstania 9 nowych państw (Austria, Czechosłowacja, Estonia, Finlandia, Królestwo SHS, Litwa, Łotwa, Polska, Węgry). Nie bez znaczenia dla takiego rozwoju sytuacji były niepodległościowe dążenia narodów zniewolonych wcześniej przez Niemcy, Rosję i Austro-Węgry.

Najwcześniej, bo już w 1917 powstała niepodległa Finlandia (jako republika). W 1918 republiki proklamowano również w Estonii i Łotwie oraz na Litwie. Państwa te miały jednak duże trudności z utrzymaniem niepodległości, ponieważ bolszewicy mimo deklaracji z 15 XI 1917 nie uznawali ich prawa do suwerenności i gdy tylko Armii Czerwonej udawało się zdobyć skrawek któregoś z wymienionych państw zaraz instalowano tam nowe, komunistyczne władze. Ostatecznie jednak Moskwa musiała się pogodzić z suwerennością republik bałtyckich.

12 XI 1918 Tymczasowe Zgromadzenie Narodowe proklamowało Republikę Niemiecko-Austriacką, dla której w traktacie z Saint Germain (1919) przyjęto nazwę Republika Austria. Poważne trudności gospodarcze i zadłużenie w bankach zagranicznych rodziły ostre konflikty społeczne i tendencje do rządów dyktatorskich. Nacjonaliści austriaccy dążyli do ścisłej współpracy z Niemcami i utworzenia federacji dunajskiej.

Na gruzach monarchii habsburskiej powstała 16 XI 1918 Republika Węgierska, gdzie w III 1919 władzę przejął komunistyczny rząd z Belą Kunem na czele, który stosując terror utrzymał się u władz do VIII 1919 - upadł pod interwencji wojsk rumuńskich i czechosłowackich. W III 1920 Zgromadzenie Narodowe ogłosiło Węgry monarchią konstytucyjną (wykluczając - po nieudanych próbach odzyskania tronu przez Karola IV - panowanie Habsburgów), z regentem, admirałem M. Horthym. Na mocy traktatu w Trianon Węgry traciły 70% dawnego terytorium na rzecz Austrii, Czechosłowacji, Królestwa SHS i Rumunii.

Kolejną monarchią wśród nowych państw było Królestwo SHS, utworzone 1 XII 1918 (od 1929 Jugosławia) uwikłane w konflikty graniczne z Węgrami i Włochami oraz nękane problemami narodowościowymi.

28 X 1918 proklamowała niepodległość Czechosłowacja, od razu uznana przez Ententę i uważana za „prymusa” wśród nowych państw, stąd poparcie jej (nieuzasadnionych względami etnicznymi) roszczeń do Śląska Cieszyńskiego. Przez całe 20-lecie pozostała klasyczną demokracją parlamentarną. W kwestiach granic znajdowała się w konflikcie z Niemcami, Polską, Austrią i Węgrami. Problemem dla władz były liczne mniejszości narodowe, których praw „demokratyczne” władze nie honorowały.

Po I wojnie odrodziła się po 123 latach od III rozbioru republikańska Polska, której rząd Ententa uznała dopiero po porozumieniu się Piłsudskiego z endecją, a granice dopiero 15 III 1923 - po wielu próbach interwencji na rzecz przeciwników Polski.

Kolejnym państwem, które powstało po I wojnie była Irlandia (od 1921 jako dominium, które w wyniku kolejnej wojny domowej w 1937 uzyskało suwerenność).

Nowo utworzone państwa zaangażowane były w konflikty graniczne i borykały się z problemami mniejszości narodowych, w związku z czym rozwijał się w nich nacjonalizm, którego przejawami był antysemityzm, ograniczenie praw mniejszości (kierowane pod adresem Polski zarzuty zostały oddalone przez Ligę Narodów) i próby likwidacji ich odrębności kulturowej.

Geneza i rozwój faszyzmu we Włoszech

Wyniki I wojny światowej boleśnie odczuły Włochy. Mimo że walczyły po stronie Ententy poniesione straty przewyższały odniesione korzyści. Nie zostały spełnione obietnice traktatu londyńskiego z IV 1915 dotyczące przyznania Włochom nabytków w posiadłościach austriackich, w Albanii, Azji Mniejszej i Afryce. Ostatecznie zdobycze terytorialne (Tyrol Pd. i Istria z Triestem) były niewielkie, a koszty ludzkie i materialne - olbrzymie. Na frontach poległo ok. 700 tys. Włochów, rannych zostało 950 tys., a koszty wojenne osiągnęły 46 mld lirów, co stanowiło 80% wydatków budżetu państwa. Po zakończeniu wojny Włochy ogarnął kryzys gospodarczy, związany ze zniszczeniami, inflacją i bezrobociem - szczególnie wysokim wśród 3 mln zdemobilizowanych żołnierzy (kombatantów). Ponadto pogorszyły się stosunki z niedawnymi sojusznikami. Wszystkie te zjawiska prowadziły do rozwoju społecznego niezadowolenia, czego rezultatem było pojawienie się demagogicznych ruchów społecznych, z których najważniejszym był faszyzm. Burżuazja poparła ten ruch mając nadzieję, że ograniczy on wpływy lewicy.

23 III 1919 na niezbyt licznym zgromadzeniu w Mediolanie B. Mussolini i G. d`Anunzio (pisarz i awanturnik) powołali Fasci¹ Italiani di Combatimento (Włoskie Związki Bojowe), które w XI 1921 przemianowane zostały na Narodową Partię Faszystowską. Już we IX 1919 Anunzio na czele ochotników legionistów zajął Fiume (Rijekę) - teren sporny między Włochami i Królestwem SHS. Jeszcze wcześniej (16 IV 1919) bojówki (pod koniec 1920 było ich już około tysiąca) Mussoliniego dokonały pierwszego aktu terroru faszystowskiego, napadając na redakcję „Avanti”. Odtąd przemoc miała stać się podstawową formą działania faszystów.

Faszyści ostro zwalczali ruch komunistyczny, czym zyskali sobie poparcie finansowe i polityczne kół przemysłowych, finansjery, armii, dworu i Watykanu. W X 1922 Mussolini rzucił hasło „marszu na Rzym” („albo dostaniemy władzę, albo pójdziemy do Rzymu i sami ją weźmiemy”). Wiktor Emanuel III uległ szantażowi 1 29 X 1922 powierzył Mussoliniemu funkcję utworzenia rządu. Początkowo faszyści hamowali swe ambicje polityczne i do 1925 zadowalali się udziałem w koalicyjnym rządzie (4 faszystów, ale ze specjalnymi pełnomocnictwami dla Mussoliniego). Doprowadzili jednak do zmiany ordynacji wyborczej dzięki czemu (6 IV 1924) zdobywając 25% głosów wyborców mogli obsadzić 60 % miejsc w parlamencie. Zaczęli teraz stosować terror polityczny (zabójstwo Mateottiego -przywódcy komunistów) i wprowadzając w 1926 ustawy wyjątkowe, doprowadzili do delegalizacji wszystkich, poza faszystowską, partii politycznych i związków zawodowych (zastępując je korporacjami, które grupowały pracodawców i pracobiorców). Nadrzędną władzę w państwie sprawowała Wielka Rada Faszystowska - rozpoczęła się dyktatura Mussoliniego jako wodza - „duce”.

¹ Fasci - nazwa wiązki rózeg liktorskich w starożytnym Rzymie dała nazwę całemu ruchowi; faszyzmowi.

² Wszyscy uczestnicy akcji ubrani byli w spodnie bryczesy wpuszczane w buty z cholewami, marynarkę wojskowego kroju, furażerkę (wszystko ciemnego koloru)i srebrne kordziki, pozdrawiali się wyciągniętą prawą dłonią (wg tradycji rzymskiej). Tak narodził się wygląd włoskiego faszysty - „czarne koszule”.

Dojście Mussoliniego do władzy

Patrz temat: „Geneza i rozwój faszyzmu we Włoszech”.

O sukcesie Mussoliniego, poza poparciem wielkiego kapitału, armii i dworu zadecydowały też walory osobiste. Był wybitnym demagogiem i odznaczał się charyzmą. Syn kowala i wiejskiej nauczycielki, ukończył szkołę prowadzoną przez salezjanów. Działalność polityczną zaczynał jako socjalista. Był redaktorem Avanti,a w 1914 założył własną gazetę „Głos Ludu”. Mussolini obiecywał odrodzenie Imperium Rzymskiego i w dążeniu do tego celu (mocarstwowości) podsycał nacjonalizm włoski. Duce obiecywał Włochom minimum socjalne, zmniejszenie podatków, zwiększenie zasiłków dla bezrobotnych i likwidację bezrobocia. Wiele z tych obietnic udało się zrealizować (rozbudowa ustawodawstwa socjalnego, opieka państwa nad rodziną, organizacja robót publicznych, unormowanie stosunków z Watykanem - konkordat z 1929). W latach 1935-36 podbili Włosi Etiopię, w latach 1936-39 udzielały poparcia gen. Franco przyczyniając się do upadku republiki ludowej w Hiszpanii. Przejawem ekspansji było zajęcie wyspy Korfu i Albanii oraz porozumienie o „osi Berlin-Rzym” z 1936. Przedstawiona polityka Mussoliniego zapewniała faszystom popularność i społeczne poparcie.

Stalin i jego polityka wewnętrzna w latach 1924-1939

Władza bolszewików przechwycona w X 1917 była utrzymywana dzięki stosowaniu bezwzględnego terroru wobec wszystkich prawdziwych i domniemanych wrogów nowego porządku. Terrorem tym kierowała „Czeka” (Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem) na czele z F. Dzierżynskim. W 1924 zmarł przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych W. Lenin, po którego śmierci rozegrała się zaciekła walka o sukcesję. Wygrał ją, wbrew wcześniejszym zastrzeżeniom Lenina Stalin, który w celu wyeliminowania przeciwników politycznych (Trocki, Zinowiew, Kamieniew, Kirow) rozpoczął rozbudowę GPU - Państwowego Urzędu Politycznego, powstałego z przekształcenia „Czeki”. Na czele Urzędu po śmierci Dzierżyńskiego (1926) stali: W. Mienżyński i H. Jagoda. W ZSRR (nazwa przyjęta 30 XII 1922) powstało tysiące łagrów (obozów pracy), którymi kierował GUŁag - Państwowy Zarząd Obozami. Masowy terror skierowany był nawet w potencjalne źródła jakiejkolwiek opozycji wobec Stalina. Pod pretekstem walki z trockizmem (teoria „permanentnej rewolucji”) w 1933 rozpoczęto akcję masowego usuwania z partii niewygodnych członków. Czystki te objęły ok. 30 % członków partii. Po XVII Zjeździe KPZR (1934) zamordowano 98 spośród 138 członków najwyższych władz. Czystki przeprowadzano stosując wielkie pokazowe procesy polityczne (np. „proces trockistowsko-zinowiewowskiego terrorystycznego centrum”) i dokonując skrytobójczych mordów. Pod koniec lat 30-tych przeprowadzono czystki w Armii Czerwonej podczas, których aresztowano i zgładzono 3 marszałków, 13 komendantów armii, 57 komendantów korpusu, 110 komendantów dywizji i 22o komendantów brygady. „Armię pozbawiono głowy”.

Ideologicznym uzasadnieniem terroru państwowego z lat 30-tych była sformułowana przez Stalina teza o zaostrzaniu się walki klasowej w miarę postępu budowy socjalizmu.

Nowa Ekonomiczna Polityka (NEP), którą wprowadził Lenin w 1921 (dopuszczenie wolnego handlu, przywrócenie drobnej i średniej własności środków produkcji) nieco uporządkowała sytuację na rynku. Stalin nawet kontynuował ją, ale stopniowo zaczął ją ograniczać, by wreszcie uznać, że przyczynia się ona do powstawania nowej klasy „NEP-manów” (nowej burżuazji). Spowodowało to likwidację NEP na przełomie lat 20-tych i 30-tych.

W latach 1929-32 (35) prowadzono w ZSRR przyspieszoną industrializację i przymusową kolektywizację rolnictwa. Tworzono kołchozy, czyli spółdzielnie produkcyjne i sowchozy - państwowe gosp. rolne. Zamożnych chłopów nazywanych kułakami, uznano za wrogów klasowych i poddano fizycznej likwidacji. W okresie kolektywizacji, prowadzonej w wyjątkowo brutalny sposób, miliony ludzi zmarło z głodu. Tylko na Ukrainie i Powołżu liczbę ofiar kolektywizacji z lat 1932-33 szacuje się na 6-9 mln. Zrujnowano przy tym rolnictwo. Swoistym podsumowaniem okresu kolektywizacji było wprowadzenie w 1932 tzw. paszportyzacji. Bez paszportu nie można było zmienić miejsca pobytu, a kołchoźnikom nie dawano tego dokumentu (stan ten przetrwał do lat 60-tych).

Do II wojny światowej zelektryfikowano ZSRR. Powstało kilkadziesiąt elektrowni na Dniestrze. Rozpoczynając pod koniec lat 20-tych industrializację (uprzemysłowienie) wprowadzono w przemyśle planowanie gospodarcze, realizując tzw. pięciolatki (1929-33; 1934-38; trzecia rozpoczęta w 1939). Zbudowano 4,5 tys. fabryk przemysłu ciężkiego (budowy prestiżowe -„pomniki socjalizmu”) - kosztem wielkiego wysiłku, prymitywnych metod produkcji i niskich płac. Położono nacisk na rozbudowę przemysłu zbrojeniowego.

Systematycznie rozbudowywano aparat terroru. W 1934 GPU został przekształcony w NKWD - Komisariat Ludowy Spraw Wewnętrznych, na którego czele stał H. Jagoda, po nim od 1936 M. Jeżow, a w latach 1938-53 Ł. Beria. O cynizmie kremlowskiego centrum świadczy treść konstytucji ogłoszonej w okresie największego nasilenia terroru (1936). Nazywana „najbardziej demokratyczną na świecie”, „gwarantowała” podstawowe swobody - wolność słowa, prasy i zgromadzeń.

W polityce oświatowej i w stosunkach rodzinnych w latach 30-tych wycofano się z elementów „utopii wolnościowej”. O ile wcześniej uzyskanie rozwodu było formalnością załatwianą pod nieobecność współmałżonka, to teraz wprowadzono do tych procedur znaczne utrudnienia. Zakazano aborcji. W szkole wycofano się z wszelkich „innowacji” (zakaz zadawania prac domowych, odpytywania, itp.) i przywrócono dawną, a nawet zaostrzono dyscyplinę. Stalinizm skończył z rewolucyjnymi eksperymentami i ekstrawaganckimi pomysłami uznając, że wszelka swoboda stanowi zagrożenie dla każdej dyktatury.

Konsekwentnie natomiast zaostrzano walkę z religią: aresztowano duchownych, cerkwie zamieniano na magazyny, kina, sale sportowe i muzea ateizmu lub po prostu wysadzano w powietrze (w samej Moskwie zniszczono ich ponad 400). W 1932 ogłoszono nawet antyreligijną pięciolatkę, która zakładała likwidację do 1 V 1937 wszystkich świątyń oraz wykorzenienie z języka i świadomości Rosjan pojęcia Boga jako „średniowiecznego przeżytku” i „narzędzia wyzysku mas”. Plan ten, podobnie jak i inne 5-latki nie został wprawdzie wykonany, ale jego konsekwencją były masowe prześladowania wiernych i duchowieństwa oraz zniszczenie tysięcy cerkwi, często arcydzieł ros. architektury.

Jednym ze środków wyzysku człowieka stało się współzawodnictwo pracy zainicjowane przez A. Stachanowa (1935).

Stalinizm oznaczał totalną kontrolę życia społecznego (cenzura, tajna policja) i dążenie do stworzenia „nowego człowieka” (teoria śrubki, „nawozu historii”). Liczbę ofiar stalinizmu określa się na 21,5 mln (w tym 8 mln straconych. Pozostali to ofiary łagrów. Warto w tym miejscu przypomnieć, że w okresie caratu na Syberii przebywało jednorazowo najwyżej ok. 32 tys. zesłańców), a nawet na 60 mln. Natomiast liczbę ofiar całego, światowego komunizmu na 120 mln osób.

Rapallo i jego znaczenie

Układ w Rapallo podpisali 16 IV 1922 dwaj najwięksi wrogowie systemu wersalskiego: Niemcy i Rosja. Państwa te po I wojnie światowej znalazły się w izolacji międzynarodowej i dążyły do zmiany tego stanu.

Porozumienie niemiecko-rosyjskie zawarto przy okazji międzynarodowej konferencji ekonomicznej w Genui, gdzie wspomniane państwa nawiązały stosunki dyplomatyczne pozwalające im na wyjście z izolacji międzynarodowej. Rosja i Niemcy wyrzekły się wzajemnych roszczeń finansowych za straty wojenne. Zawarły również szereg tajnych (sekretnych) umów (m. in. układ berliński z 1926, przedłużony w 1931 i 1933), skierowanych także przeciw Polsce. Układ przewidywał ścisłą współpracę w różnych dziedzinach, a przede wszystkim wzajemną pomoc wojskową, która pozwalała Rosji na rozbudowę przemysłu zbrojeniowego i dostęp do nowoczesnej technologii, a Niemcom na obejście wersalskich klauzul wojskowych, ograniczających to państwo w sferze zbrojeń i zwiększania liczebności armii (szczególnie cenny okazał się nieograniczony dostęp do ros. poligonów wojskowych). W 1925 obydwa państwa podpisały układ gospodarczy, a w 1926 układ o przyjaźni. Po dojściu Hitlera do władzy nastąpiło ochłodzenie stosunków niemiecko-radzieckich, jednak układ z Rapallo przestał praktycznie obowiązywać dopiero po ataku Niemiec na ZSRR, czyli w 1941.

Locarno i jego znaczenie

Odbudowa potencjału gospodarczego Niemiec i konieczność normalizacji pozycji tego państwa na arenie międzynarodowej oraz przyjęcie planu Dawesa, stanowiły porażkę dyplomatyczną Francji i wywołały w niej wzrost obaw o własne bezpieczeństwo, co doprowadziło do zwołania konferencji w Locarno (pocz. 5 X 1925).

Najważniejszym efektem konferencji był tzw. Pakt Reński, w którym Włochy i W. Brytania gwarantowały nienaruszalność zach. granic Niemiec (z Francją i Belgią). Równocześnie Francja i Belgia zawarły z Niemcami traktaty arbitrażowe. Ratyfikowano również francusko-polskie i francusko-czechosłowackie umowy gwarancyjne. W. Brytania i Włochy były zobowiązane udzielić pomocy państwu, którego granice zostały zagrożone. Układy lokarneńskie poprzedzały wejście Niemiec do Ligi Narodów.

Locarno godziło w system wersalski , gdyż gwarancje nienaruszalności granic francusko-niemieckiej i belgijsko-niemieckiej oznaczały faktycznie niemożność (niedostateczność) gwarantowania pokoju przez Ligę Narodów. Poza tym nie udzielono gwarancji nienaruszalności granicy polsko-niemieckiej i czechosłowacko -niemieckiej, mimo że Niemcy zawarły z Czechosłowacją i Polską traktaty rozjemcze.

Zawarte układy bardzo osłabiły sojusz polsko-francuski z 1921, ponieważ Francja udzielając Polsce pomocy musiałaby przekroczyć granicę niemiecką, a wtedy zostałaby zaatakowana przez Anglię i Włochy.

Układ przyczynił się więc do dalszej normalizacji sytuacji międzynarodowej Republiki Weimarskiej, zwiększył poczucie bezpieczeństwa Francji i Belgii, ale jednocześnie wpłynął na wzrost poczucia zagrożenia wschodnich sąsiadów Niemiec.

Niemcy w latach 1919-1933 (republika weimarska). Sytuacja wewnętrzna

Niemcy przegrały I wojnę światową i były obok Rosji największym przeciwnikiem systemu wersalskiego, którego mocą utraciły 1/8 swego dawnego terytorium - pełnego bogactw naturalnych, pozbawione zostały kolonii i rozbrojone (zdemilitaryzowane). Niemcy uważały postanowienia traktatu wersalskiego (28 VI 1919) za upokarzający dyktat, a winą za jego podpisanie obarczali socjalistyczną większość w parlamencie. Kraj pogrążał się w powojennym kryzysie gospodarczym, który pogłębiało wielomilionowe zadłużenie, związane z reparacjami wojennymi. Sytuacja taka sprzyjała radykalizacji nastrojów szczególnie wśród skrajnej prawicy i kierowanych dyrektywami Kremla komunistów.

Już w III 1920 skrajna prawica próbowała przejąć władzę (nieudany monarchistyczny pucz Kappa). Podobne próby podejmowali też komuniści w 1921 i 1923 (weszli w skład rządów Turyngii i Saksonii). Rok 1923 okazał się dla Niemiec wyjątkowo trudny. Inflacja przybrała postać hiperinflacji i biła wszelkie rekordy. Kurs $ od kilkunastu tysięcy marek doszedł do 4 bilionów. Francja i Belgia rozpoczęły okupację Zagłębia Ruhry. W tej sytuacji 8 XI Hitler, wsparty przez gen. Ludendorfa (byłego szefa Sztabu Generalnego), próbował zorganizować w Monachium pucz przeciw rządowi centralnemu. Akcja ta zakończyła się aresztowaniem Hitlera i delegalizacją NSDAP. W nowej sytuacji coraz większą rolę w rządzie zaczął odgrywać Gustaw Stresemann - inicjator pozornego wypełniania postanowień traktatu wersalskiego. Przekonał on państwa zach., że spłata przez Niemcy długów będzie możliwa dopiero po uzyskaniu przez nie dodatniego bilansu handlowego, co zależy od stopnia rozwoju przemysłu. Uznając tę argumentację przyjęto w 1924 plan Dawesa, przewidujący rozłożenie w czasie spłat reparacyjnych i długoterminowe kredyty anglo- amerykańskie na odbudowę gospodarki niemieckiej. Reforma walutowa i napływ kapitałów z zagranicy przyczyniły się do przyspieszonego rozwoju przemysłu (w niektórych dziedzinach pod koniec lat 20-tych Niemcy stały się potęgą światową). Jednak kryzys gospodarczy, który w 1929 objawił się w USA nie ominął również Niemiec, gdzie w 1932 produkcja spadła do 50% w stosunku do roku 1928. Pogorszenie warunków życia przeciętnego Niemca potrafili wykorzystać w swej propagandzie faszyści, którzy w 1932 dysponowali 230 mandatami parlamentarnymi - wobec 12 w 1929.

30 I 1933 Hitler został kanclerzem Niemiec i rozpoczął przebudowę Niemiec z republiki parlamentarnej w dyktaturę faszystowską - formę państwa totalitarnego. W ciągu 5 tygodni mechanizmy, które wykorzystał do zdobycia władzy przestały funkcjonować.

Geneza i rozwój faszyzmu w Niemczech do 1939 roku. Dojście Hitlera do władzy

Nazizm był niemiecka odmianą faszyzmu, którego kolebką były Włochy. Charakteryzował się rasizmem, szowinizmem, antysemityzmem, spójną ideologią i był dużo bardziej nacjonalistyczny niż jego włoski pierwowzór. Niemcy po I wojnie światowej były obok Rosji największym przeciwnikiem systemu wersalskiego. Państwo było zadłużone, bez powodzenia walczyło z inflacją i bezrobociem. Nastroje społeczne zdominowało poczucie krzywdy i upokorzenia warunkami jakie narzucono Niemcom w Wersalu. W tych warunkach rozwijały się nowe, populistyczne ideologie i demagogiczne ruchy społeczne. Jednym z nich była, utworzona w 1919, DAP - Niemiecka Partia Robotnicza, która w 1920 (z inicjatywy A. Hitlera) przekształciła się w Narodowosocjalistyczną Niemiecką Partię Robotniczą (NSDAP). Już 8 XI 1923 Hitler (wykorzystując radykalizm nastrojów wywołany hiperinflacją) usiłował przejąć władzę (pucz monachijski). Próba ta zakończyła się aresztowaniem Hitlera (w więzieniu Landsberg napisał „Mein Kampf”) i delegalizacją partii, której odbudowa nastąpiła już w 1925. Lata stabilizacji gospodarczej nie sprzyjały nazistom, ale wielki kryzys gospodarczy, który wybuchł w 1929 otworzył im drogę do władzy. W 1929 NSDAP posiadała 12 miejsc w parlamencie, w 1932 liczba ta wzrosła do 230 mandatów, czyniąc NSDAP najsilniejszą partią. Także w 1932 odbyły się w Niemczech wybory prezydenckie, które Hitler wyraźnie przegrał z Hindenburgiem (odpowiednio 18,6 oraz 11,3 mln głosów), ale wyraźnie pokonał komunistę Thalmanna (5 mln głosów). O sukcesie faszystów zadecydowała także wzajemna wrogość socjaldemokratów i komunistów, którzy nie potrafili się zjednoczyć. Faszyści widząc główne zagrożenie w socjaldemokratach zdecydowali się na taktyczny sojusz z komunistami, mimo że nie kryli wobec nich wrogości.

30 I 1933 Hitler został mianowany przez prezydenta Hindenburga kanclerzem Niemiec. Jedną z jego pierwszych decyzji było rozwiązanie parlamentu i ogłoszenie na III 1933 nowych wyborów. Pożar Reichstagu (II 1933), o co oskarżono komunistów, stał się pretekstem do wprowadzenia ustaw wyjątkowych, pozwalających na aresztowanie aktywnych antyfaszystów. Już 28 II 1933 wprowadzono zarządzenia o „Ochronie narodu” i „Przeciwko zdradzie”. Mimo terroru, faszyści uzyskali bezwzględną większość w parlamencie dopiero po unieważnieniu 81 mandatów zdobytych przez komunistów. W następnych miesiącach zdelegalizowano wszystkie poza NSDAP partie i organizacje polityczne, a 30 VI 1934 („noc długich noży”) zlikwidowano opozycję wewnątrz ruchu faszystowskiego, co było warunkiem sojuszu Hitlera z wielkim kapitałem.

Po śmierci Hindenburga (VIII 1934) Hitler został prezydentem (zachowując urząd kanclerski) i ogłosił się wodzem. Rozpoczęła się pełna faszyzacja aparatu państwowego i życia społecznego.

Hitler i jego polityka wewnętrzna 1933-39

30 I 1933 prezydent Republiki Weimarskiej Hindenburg powierzył stanowisko kanclerza przywódcy NSDAP - A. Hitlerowi. Pierwszym krokiem Hitlera było rozwiązanie parlamentu i ogłoszenie nowych wyborów na III 1933. Rozpoczął tym samym torowanie drogi do wprowadzenia dyktatury faszystowskiej. W II wykorzystał pożar Reichstagu do oskarżenia komunistów o próbę zamachu stanu. Wprowadził zarządzenia o „Ochronie narodu” i „Przeciwko zdradzie”, co umożliwiło aresztowanie antyfaszystów. Wciągu kilku tygodni od przejęcia władzy wszystkie poza NSDAP partie polityczne zdelegalizowano. Mimo stosowania terroru, uzyskanie bezwzględnej większości w parlamencie udało się faszystom osiągnąć dopiero po unieważnieniu 81 mandatów należących do komunistów. 23 III 1933 Reichstag uchwalił „ustawę o uprawnieniach”, która dawała Hitlerowi nadzwyczajne pełnomocnictwa. Mimo przejęcia władzy Hitler nie zdobył zaufania armii ani wielkiego kapitału. Ceną za poparcie tej sfery miała być likwidacja SA - paramilitarnej organizacji partyjnej, co nastąpiło 30 VI 1934 („noc długich noży”). W tym samym roku zmarł prezydent Hindenburg (VIII) i Hitler łącząc urząd kanclerza, lidera partii i prezydenta ogłosił się wodzem (fuhrerem)¹ III Rzeszy². Od tego momentu rozpoczęła się przyspieszona (pełna) faszyzacja kraju i życia społecznego oraz militaryzacja, której celem była wojna. Już 13 V 1935 marszałek Goering zapowiedział rozbudowę lotnictwa wojskowego, a trzy dni później (16 V) wprowadzono powszechny obowiązek służby wojskowej. 18 VI 1935 Anglia i Niemcy podpisały układ o liczebności niemieckiej floty wojennej, a 7 III 1936 wojska niemieckie wkroczyły na obszar zdemilitaryzowanej Nadrenii. Łamanie postanowień traktatu wersalskiego i brak na to zdecydowanej reakcji państw zachodnich, zachęcił Hitlera do bezwzględnych działań na arenie międzynarodowej - rozpoczęcia polityki „pokojowych podbojów”: Nadrenia (1936), Austria (1938), Czechy (1938).

15 IX 1935 zostały wydane antyżydowskie „ustawy norymberskie”, zabraniające Żydom wykonywania pewnych zawodów, zawierania małżeństw mieszanych, wprowadzające podział na aryjczyków i nie-aryjczyków. Zabicie w 1938 przez Żyda pracownika ambasady niemieckiej w Paryżu, stało się pretekstem do tzw. „nocy kryształowej” (9 XI), kiedy to niszczono synagogi i żydowskie sklepy, dokonano licznych aresztowań i obciążono Żydów kosztami likwidacji powstałych szkód.

Hitler przygotowywał Niemcy do wojny i chciał ją rozstrzygnąć do 1943. Do tego czasu niemiecki sprzęt wojenny miał być najnowocześniejszy, co wynikało z tzw. protokołu Hossbacha z XI 1937.

¹ Jego oficjalny tytuł brzmiał - „Fuhrer i Reichskanzler” (wódz i kanclerz Rzeszy).

² Państwo określano jako III Rzeszę, żeby podkreślić cechy odróżniające je od „zgniłej” Republiki Weimarskiej.

Polityka wewnętrzna III Rzeszy do 1939 (informator 1996)

Politykę wewnętrzną III Rzeszy wyznaczyła ideologia głoszona przez Adolfa Hitlera. Od początku sprawowania swojego urzędu zaczął on budować państwo totalitarne, faszystowskie; takie, w którym jednostka jest podporządkowana państwu. Zlikwidowano wolność słowa i zgromadzeń. Wyeliminowano inne (poza hitlerowską) partie polityczne; na scenie pozostała tylko NSDAP. Hitler wyeliminował także rywali wewnątrz partii, gdy 30 VI 1934 r. dokonano na nich mordu (tzw. „noc długich noży”). Wzmocnił kontrolę nad armią i rozbudował policję. W ten sposób Rzesza zmieniła się w państwo policyjne. Strach i terror były elementami polityki. Niewygodnych przeciwników osadzano w obozach koncentracyjnych.

Jednocześnie na początku swojego premierostwa - dla zwiększenia prestiżu - Hitler zawarł konkordat z Rzymem (20 VII 1933). Rolę kościoła Hitler starał się ograniczyć tylko do celów religijnych, eliminował zaś z wpływów na inne dziedziny życia.

Zgodnie z głoszonymi w swojej książce poglądami Hitler od początku prowadził politykę eksterminacji Żydów; do okrutnych prześladowań doszło 7 XI 1938* r. w tzw. „noc kryształową” kiedy to na całym terytorium Niemiec urządzono pogrom Żydów.

Politykę gospodarczą Hitler przestawił na tory produkcji zbrojeniowej. Ogólnie, polityka wewnętrzna zmierzała do przekształcenia tego państwa z republiki w państwo totalitarne i podporządkowane agresywnym celom polityki zagranicznej.

*„Noc kryształowa” miała miejsce w nocy 9/10 XI 1938. Przedstawiana była jako odwet za zabójstwo przez żydowskiego emigranta Hercela Grinszpana sekretarza ambasady niemieckiej w Paryżu E. von Rotha .

Polityka zagraniczna Hitlera

Polityka zagraniczna III Rzeszy do 1939 r. (informator 1996)

Obejmując (30 I1933 r.) urząd kanclerza Adolf Hitler od razu przystąpił do realizacji głoszonych przez siebie poglądów. Z ogromną determinacją dążył zatem przede wszystkim do przekreślenia postanowień traktatu wersalskiego. Rzesza wystąpiła więc z Ligi Narodów (1933) i od razu zaczęła na dużą skalę rozbudowywać siły zbrojne. Hitler chciał widzieć Rzeszę wielką, a przede wszystkim zdobyć dla Niemców „przestrzeń życiową”. Wprowadzony został obowiązek powszechnej służby wojskowej (1935 r.). Politykę zdobywania nowych terenów rozpoczęło zajęcie (po plebiscycie) obszaru Saary (1935 r.). Następnie, 7 III 1936 r. wojska niemieckie wkroczyły do Nadrenii, która w myśl ładu wersalskiego miała być zdemilitaryzowana. W tym samym roku Berlin zawarł z Japonią (tzw. Pakt Antykominternowski) i podpisał układ o przyjaźni z Włochami (25X). Te wszystkie układy pozwoliły Hitlerowi uprawiać agresywną politykę zagraniczną. 12 III 1938 z zaskoczenia wchłonął on Austrię (Anschluss), a we wrześniu, przy zgodzie Londynu, Paryża i Rzymu oderwał od Czechosłowacji Sudety. W końcu 1938 r. wysunął żądania pod adresem Polski (Gdańsk miał wrócić do Rzeszy, miała być zbudowana eksterytorialna autostrada przez polskie Pomorze). 15 III 1939 r. rozbił Czechosłowację, tworząc z Czech protektorat niemiecki, Słowakom pozostawiając jednak formalną niepodległość. 21III, zabrano Litwie port - Kłajpedę. Od wiosny 1939 r. rozpoczął tajne negocjacje ze Stalinem, których rezultatem było podpisanie paktu Ribbentrop - Mołotow. Układ ten był wymierzony w Polskę, a jego skutkiem było dokonanie 28 IX faktycznego rozbioru terytorium II RP.

Tak więc Hitler zmienił środki realizujące jego politykę zagraniczną. Od szantażu, nacisków przeszedł do używania siły i agresji.

Polityka zagraniczna Hitlera w latach 1933-1939

30 I 1933 Hitler został kanclerzem Niemiec i w stosunkowo krótkim czasie wprowadził w Niemczech

dyktaturę swojej partii (NSDAP), a w 1934, po śmierci prezydenta Hindenburga, stał się Wodzem - Fuhrerem Niemiec. W polityce zagranicznej Hitler realizował plan przedstawiony w „Mein Kampf”, a więc m. in. dążył do zdobycia dla narodu niemieckiego (rasy panów - Herrenvolk) przestrzeni życiowej (Lebensraum). Początkowo czynił to bardo delikatnie, z biegiem czasu w sposób bardziej bezwzględny. Przejęcie władzy przez Hitlera oznaczało ochłodzenie stosunków niemiecko-radzieckich. W Niemczech uważnie obserwowano zbliżenie polsko - radzieckie. Chcąc je osłabić Hitler doprowadził do podpisania, w I 1934, deklaracji o niestosowaniu przemocy z Polską.

W 1935 Niemcy przystąpiły do odbudowy swych sił zbrojnych, łamiąc postanowienia traktatu wersalskiego (28 VI 1919). „Papierowe protesty” Hitler zignorował i uaktywnił się na arenie międzynarodowej, angażując Niemcy w hiszpańską wojnę domową (1936-39) i dokonując 12 III 1938 aneksji Austrii. Posunięcie to wymagało porozumienia z dyktatorem Włoch Mussolinim (X 1936), który obawiał się o zamieszkały przez tysiące Niemców włoski pd. Tyrol. Właśnie te obawy były powodem sprzeciwu Włoch wobec próby przejęcia przez faszystów władzy w Austrii w 1934.

W XI 1936 Niemcy i Japonia podpisały pakt antykominternowski (6 XI 1937 przystąpiły do niego Włochy) określający zasady współpracy w zwalczaniu komunizmu. W ten sposób zaczął się kształtować blok - Oś „Rzym- Berlin-Tokio”, który będzie współpracować w czasie II wojny światowej. Pakt antykominternowski nie był jeszcze układem wojskowym. Jednak pakt stalowy z 22 V 1939 (Niemcy-Włochy) już miał taki charakter.

Polityka appeasementu uprawiana przez państwa zach. doprowadziła do Monachium, gdzie zdecydowano o oddaniu Hitlerowi czeskich Sudetów, co stało się jedynie wstępem do aneksji Czechosłowacji¹.

Kolejnym obiektem żądań Hitlera stała się Polska, ale jej zdecydowana odmowa zyskała wsparcie państw zach., które popierając Polskę wskazywały ją jako pierwszy cel do zaatakowania, albo rzeczywiście zamierzały zerwać z dotychczasową polityką appeasementu (najbliższa przyszłość miała wykazać, że chodziło o pierwszą możliwość). W każdy razie Hitler musiał liczyć się z interwencją Zachodu i wojną na dwa fronty. W tej sytuacji zdecydował się odpowiedzieć na radzieckie propozycje współpracy, ale teraz to Stalin mógł dyktować warunki, gdyż o jego względy zabiegały również Anglia i Francja - wybrał Niemcy. 23 VIII 1939 podpisany został pakt Ribbentrop-Mołotow (Hitler-Stalin), dzielący Europę Środkowo -Wsch. na strefy wpływów.

1 IX 1939 Niemcy dokonały napaści na Polskę i rozpoczęły tym samym II wojnę światową.

¹ Nie jest to określenie zbyt precyzyjne, ale ulegam wobec powszechności jego stosowania. Czechy i Morawy stały się protektoratem Niemiec, a Słowacja stała się „niepodległym” państwem.

Oś Rzym - Berlin -Tokio (informator) (Roberto)

Pierwszym etapem ku powstaniu tego bloku było spotkanie Hitlera z Mussolinim w X 1936 r., podczas którego podjęto postanowienia w sprawie międzynarodowej współpracy (oś Rzym - Berlin). W XI 1936 r. Niemcy i Japonia podpisały pakt antykominternowski, który nie był jeszcze sojuszem wojskowym. Zakładał współpracę w zwalczaniu ruchu komunistycznego. Do paktu przystąpiły w 1937 r. Włochy. W V 1939 r. Włochy i Niemcy podpisały pakt stalowy, który był już sojuszem wojskowym. Mimo to Włochy nie weszły do wojny we IX 1939 r. Uczyniły to dopiero w VI 1940 r. 27 IX 1940 r. Włochy, Niemcy i Japonia podpisały „pakt trzech”, który przynosił podział świata na strefy wpływów między państwami sygnatariuszami. Dopełnieniem tego procesu było przystąpienie Japonii do paktu stalowego w XII 1940 r. Mimo to zachowała ona neutralność w wojnie niemiecko- radzieckiej.

Anschluss Austrii

Zbrojenia niemieckie realizowane od 1935 i brak wyraźnych wobec nich sprzeciwów państw zach., a nawet legalizowanie tego stanu rzeczy (umowa niem.- ang. z 18 VI 1935 o liczebności floty niemieckiej), ośmielały Hitlera do demonstrowania swej aktywności na arenie międzynarodowej.

12 III 1938 Niemcy dokonały aneksji Austrii. Hitler już wcześniej (VII 1934) wspierał austriackich narodowych socjalistów, którzy próbowali drogą puczu przejąć władzę. Zginął wtedy ówczesny kanclerz Austrii - E. Dollfuss, ale pucz się nie udał, gdyż Hitler nie mógł wesprzeć zbrojnie austriackich faszystów. Obawiał się bowiem nie tyle reakcji państw zach., co Włoch, z którymi nie łączył go jeszcze żaden sojusz. W przypadku zajęcia Austrii Niemcy stałyby się bezpośrednim sąsiadem Włoch. Mussolini obawiał się takiego stanu rzeczy, mając na względzie sytuację w pd. części włoskiego Tyrolu, zamieszkałego przez wielotysięczną mniejszość niemiecką. Nie wykluczał zatem interwencji zbrojnej w wypadku jawnych poczynań Hitlera w Austrii. Nawiązujący się od 1936 sojusz Hitler-Mussolini, pozwolił Niemcom na ponowne zajęcie się sprawą Austrii. Po zamieszkach wywołanych przez nazistów austriackich (inspirowanych przez Niemcy), Hitler pod groźbą interwencji zbrojnej, zmusił kanclerza Schusnigga do przekazania szeregu najwyższych stanowisk państwowych austriackim faszystom. Nowym kanclerzem został ich przywódca Seyss-Inquart, który zwrócił się do Hitlera z prośbą o pomoc wojskową. 12 III 1938 Niemcy uczyniły z Austrii swoją Marchię Wschodnią (Ostmark). Kolejnym krokiem Hitlera miała być Czechosłowacja, a polityka appeasementu (ugłaskiwania), prowadzona przez państwa zachodnie (pobłażliwość wobec łamania postanowień wersalskich , Monachium 29-30 IX 1938), doprowadziła do tego, że i to państwo stało się praktycznie częścią Niemiec (15-16 III 1939).

Żądania niemieckie wobec Polski i atak na nią (w związku z ich odrzuceniem) stały się bezpośrednią przyczyną wybuchu II wojny światowej

Monachium - geneza i skutki

Kolejnym, po aneksji Austrii (12 III 1938), krokiem Hitlera była Czechosłowacja. Niemiecko-czeskim obszarem spornym były Sudety - najbardziej uprzemysłowiona część Czechosłowacji, zamieszkała przez liczną mniejszość niemiecką. Kiedy inspirowana przez Hitlera nacjonalistyczna Partia Sudecko- Niemiecka rozpoczęła akcje dywersyjno- sabotażowe, a rząd czechosłowacki podjął środki przeciwdziałania aktom zmierzającym do destrukcji państwa, w Niemczech zaczęto głosić hasła o konieczności wyzwolenia uciskanego narodu niemieckiego i likwidacji Czechosłowacji. Zaniepokojone tym Anglia i Francja próbowały nakłonić prezydenta Czechosłowacji E. Benesza do ustępstw. Wobec braku widocznych rezultatów tej mediacji 29-30 IX 1938 w Monachium odbyła się konferencja z udziałem premierów Anglii (Chamberlain) i Francji (Daladier) oraz dyktatorów Niemiec i Włoch. W rezultacie odbytego spotkania upoważniono Niemcy do aneksji Sudetów, do czego doszło 1 X, gdy wojska niemieckie przekroczyły granicę czechosłowacką.

Prezydent Benesz ustąpił, a jego miejsce zajął E. Hacha, prowadzący uległą politykę wobec Hitlera. Niemcy uznały jednak, że nie zabezpiecza ona w pełni ich interesów i wystąpiły z nowymi żądaniami (przystąpienia Czechosłowacji do paktu antykominternowskiego i wystąpienia z Ligi Narodów), a kiedy rząd czechosłowacki nie uznał proklamowanej przez parlament Słowacji niepodległości (14 III) oraz odrębnego państwa nacjonalistów ukraińskich (na Rusi Zakarpackiej), Hitler występujący „w obronie uciskanych narodów” wezwał do Berlina Hachę oraz czeskiego ministra spraw zagr. Chwalkowskiego i grożąc im zbombardowaniem Pragi, zmusił do poddania Czechosłowacji¹. 15 III 1939 oddziały niemieckie wkroczyły do Pragi, gdzie ogłoszono utworzenie Protektoratu Czech i Moraw. Aneksja Czechosłowacji i zajęcie (tydzień później) litewskiej Kłajpedy, była ostatnim „pokojowym” zaborem dokonanym przez Hitlera. Kolejna próba, wymierzona w Polskę zawiodła i Niemcy chcąc kontynuować politykę ekspansji (a zmuszała je do tego wewnętrzna logika systemu faszystowskiego, konsekwentnie głoszona polityka Lebensraumu, jak i gospodarka opierająca się na ciągłej rozbudowie przemysłu zbrojeniowego) musiały zdecydować się na wojnę. Miały tylko nadzieję, że będzie to konflikt o zasięgu lokalnym.

Konferencja w Monachium okazała się więc punktem kulminacyjnym polityki ustępstw i kompromisów Zachodu wobec niemieckiej zaborczości.

¹ Tym razem Hitler osiągnął prawdziwy szczyt cynizmu, zmuszając prezydenta Czechosłowacji by poprosił Niemcy o roztoczenie opieki (protekcji) nad Czechosłowacją, co uniemożliwiało ewentualną interwencję Zachodu.

Polityka zagraniczna Anglii w latach 1937-1939

W. Brytania, jako zwycięzca I wojny światowej powinna stać na straży porządku wersalskiego, ustanowionego 28 VI 1919, a zwalczanego przez Niemcy i Rosję. Jednak Anglia już w Wersalu była przeciwna nadmiernemu osłabianiu Niemiec i traktat, który był wynikiem kompromisu także jej nie zadowalał. Nic więc dziwnego, że nie broniła zdecydowanie jego postanowień.

Tymczasem po dojściu Hitlera do władzy (1933) nastąpił znaczny wzrost pozycji Niemiec z jednoczesnym nasileniem ich polityki ekspansji. Niemcy łamały postanowienia wersalskie, które limitowały stan armii oraz wielkość i charakter uzbrojenia. Początkowe protesty Anglii miały charakter formalny („papierowy”), a wkrótce Anglia aprobowała nową sytuację, podpisując z Niemcami układ (VI 1935) dot. liczebności floty wojennej.

W. Brytania prowadziła w dwudziestoleciu międzywojennym politykę appeasementu, czyli „ugłaskiwania” Niemiec, godząc się z dokonaniem przez nie aneksji Austrii (12 III 1938) i podpisując układ upoważniający Niemcy do zajęcia czeskich Sudetów (30 IX 1938). Premier Chamberlain („wybitny mąż stanu”) naiwnie cieszył się, że w ten sposób ratuje pokój. Wiosną 1939 sprzeciwiła się Anglia aneksji całej Czechosłowacji, a kiedy ujawnione zostały niemieckie roszczenia pod adresem Polski, Anglia doszła do wniosku, że polityka appeasementu nie gwarantuje pokoju i zagroziła (udzielając Polsce jednostronnych gwarancji bezpieczeństwa) interwencją zbrojną w przypadku niemieckiego ataku na Polskę. Jednocześnie wspólnie z Francją próbowała skłonić ZSRR (od IV 1939) do zawarcia układu sojuszniczego. Stalin wybrał jednak inne rozwiązanie wiążąc się z Niemcami (pakt Ribbentrop-Mołotow z 23 VIII 1939). Być może lepiej niż minister J. Beck ocenił intencje Brytyjczyków, którzy przestraszeni tempem i zasięgiem agresji Hitlera usiłowali wskazywać mu „cele zastępcze” - swoich nowych sojuszników. W zaistniałej sytuacji Anglia podpisała (25 VIII 1939) układ polityczno-wojskowy z Polską. 1 IX 1939 Niemcy napadły na Polskę, rozpoczynając II wojnę światową. Dwa dni później Anglia wypowiedziała wojnę Niemcom, jednak nie udzieliła Polsce obiecanej pomocy („dziwna wojna”), czym pogrążyła nie tylko Polskę, ale i Zachód, gdyż umożliwiła Hitlerowi stopniową eskalację działań przez skuteczne atakowanie kolejno wybranych celów (ofiar). Postawę wyczekiwania i nie podejmowania działań ofensywnych przeciw Niemcom uzgodnili premierzy Anglii i Francji w Abbeville już 12 IX 1939 - oczywiście nie informując o tym polskiego sojusznika. Nie można wprost uwierzyć, że doświadczeni politycy mogli oczekiwać po takiej strategii pozytywnych rezultatów. Z pewnością nie im należy przypisać zasługi za odniesione zwycięstwo.

W. Churchill powiedział o brytyjskiej polityce tego okresu: „Anglia mogła wybrać honor lub pokój. Wybrała pokój i miała wojnę”. Inna sprawa, że również tego „wielkiego męża stanu” trudno nazwać człowiekiem honoru.

Polityka zagraniczna USA w latach 1933-1941

Stany Zjednoczone po I wojnie światowej (1914-18) powróciły do polityki izolacjonizmu i dlatego w momencie wybuchu II wojny światowej ogłosiły neutralność. Kapitał amerykański nie był zainteresowany bezpośrednim udziałem w wojnie, ale zdawał sobie sprawę z tego, że wojna choć prowadzona na innych kontynentach może przynieść ogromne zyski. Tymczasem już w pierwszych dniach wojny Kongres wprowadził embargo na dostawy broni dla walczących państw. Okazało się to jednak rozwiązaniem proniemieckim, więc szybko się z niego wycofano (sympatie Amerykanów [ze względu na ich rodowód] były w tej wojnie po stronie Anglików). W XI 1939 Kongres przyjął ustawę „Cash and Carry”, polegającą na możliwości zakupu w Stanach broni i wywożeniu jej we własnym zakresie, co oczywiście premiowało Anglię.

USA stopniowo odchodziły od polityki izolacjonizmu. Prezydent Roosevelt robił to początkowo delikatnie (nawet w tajemnicy), mając na uwadze pacyfistyczne nastroje większości społeczeństwa w kontekście wyborów (1940). 11 III 1941 Kongres uchwalił ustawę „Lend Lease Act”, która upoważniała prezydenta do sprzedaży, dzierżawy albo pożyczki towarów i broni państwom będącym w stanie wojny z Niemcami i Włochami. Diametralna zmiana w układzie sił i postawie USA nastąpiła w VI 1941, po ataku Niemiec na ZSRR. Stany Zjednoczone zaoferowały ZSRR pomoc, niemal równocześnie (14 VIII 1941) podpisując z Anglią Kartę Atlantycką, w której przedstawiono cele jakie oba państwa chcą osiągnąć w prowadzonej wojnie i określono sposób powojennego urządzenia świata. Karta Atlantycka stanowiła, podobnie jak Deklaracja Narodów Zjednoczonych z 1 II 1942, podstawę formowania i funkcjonowania koalicji antyfaszystowskiej. Ujmowała wojnę jako walkę w obronie demokracji i praw człowieka. Tak zwane 4 wolności, sformułowane przez Roosevelta: wolność religii, wolność słowa oraz wolność od nędzy i wolność od strachu, uznano za fundamenty powojennego świata.

W przypadku Karty było to o tyle zaskakujące, że USA nie uczestniczyły jeszcze w wojnie. Nastąpiło to dopiero 7 XII 1941, po ataku japońskim na bazę marynarki wojennej Stanów Zjednoczonych w Pearl Harbor na Hawajach. 11 XII 1941 wojnę Stanom Zjednoczonym wypowiedziały Niemcy i Włochy. W końcu 1941 prezydent Roosevelt chciał wprowadzić swój kraj do wojny i to tak bardzo, że (prawdopodobnie) wiedząc o japońskich planach nie nakazał ich udaremnienia by nie stracić doskonałego uzasadnienia dla zerwania z polityką izolacjonizmu.

Polityka zagraniczna ZSRR w roku 1939

Układ monachijski (30 IX 1938) był ostatnim ustępstwem państw zachodnich wobec agresywnych działań Hitlera. Kiedy Niemcy przedstawiły swe żądania Polsce, Anglia i Francja udzieliły jej wsparcia grożąc Niemcom interwencją zbrojną w przypadku ich agresji. W nowej sytuacji zarówno Niemcy jak i państwa zach. chciały pozyskać jako sojusznika ZSRR. Tymczasem ZSRR od pocz. 1939 prowadził podwójną grę. Jego stosunki z Niemcami ulegały poprawie już od 1937, co wyrażało się m. in. zaniechaniem nieprzyjaznych wypowiedzi pod adresem drugiej strony. W ZSRR odwołano nawet źle postrzeganego przez Niemców ministra spraw zagr. - M. Litwinowa (był Żydem), zastępując go W. Mołotowem. W ZSRR, który był wobec Niemiec stroną aktywną, wyraźnie czekano na zachęcające do zbliżenia gesty drugiej strony. Tymczasem od IV 1939 Kreml prowadził poufne rozmowy z państwami zach. w sprawie układu antyniemieckiego (rokowania toczyły się najpierw w Paryżu, później w Moskwie) - jednocześnie trwały tajne rokowania z Niemcami. Rozmowy z Anglia i Francją były jednak przeciągane, a niektóre problemy zbyt długo dyskutowane (rozpatrywane). Gdy wydawało się już, że dojdzie do podpisania układu, ZSRR zażądał wymuszenia przez państwa zach. na Polsce i Rumunii zgody na przemarsz Armii Czerwonej przez terytoria tych państw oraz na obstawienie portów i wysp należących do państw bałtyckich. Wymagało to oczywiście kolejnych, długich pertraktacji. ZSRR czekając wytrwale na konkrteną ofertę niemiecką nie chciał dopuścić do podpisania układu z Anglią i Francją, co wobec trwających tyle miesięcy rokowań trudno było wytłumaczyć. Postanowili więc Rosjanie postawić swoim rozmówcom warunki nie do przyjęcia i ich obarczyć winą za fiasko rozmów. Poszli w tej intrydze nawet dalej - winna okazała się Polska. Sytuacja wyjaśniła się ostatecznie 23 VIII 1939, kiedy do Moskwy przybył minister spraw zagr. III Rzeszy J. von Ribbentrop, który podpisał ze swym radzieckim odpowiednikiem W. Mołotowem pakt o nieagresji wraz z tajną klauzulą o podziale Europy Środkowo- Wsch. na strefy wpływów. Litwę i ziemie polskie na zach. od linii Pisa- Narew- Wisła-San przyznano Niemcom zaś Łotwę, Estonię, Besarabię i ziemie wsch. Rzeczypospolitej - Sowietom. Zawarty pakt odbiegał od dotychczasowej praktyki umów międzypaństwowych, gdyż zakładał pomoc zbrojną nawet w przypadku ataku Niemiec, bądź ZSRR na inne państwa (dotychczasowe przewidywały jedynie pomoc dla państwa zaatakowanego).

1 IX 1939 Niemcy napadły na Polskę, a 17 IX 1939, zgodnie z zawartym porozumieniem, to samo uczynił ZSRR. 28 IX 1939 ZSRR zawarł z Niemcami układ o przyjaźni i granicach, który dokonywał zmiany klauzuli prawnej w stosunku do układu z 23 VIII - linia demarkacyjna stała się granicą państwową (skorygowano też je przebieg: dla Rosjan Litwa, dla Niemców ziemie między Sanem i Bugiem).

W IX-X 1939 ZSRR wymusił na państwach bałtyckich podpisanie paktów wojskowych, które zezwalały Armii Czerwonej na tworzenie w państwach „sojuszników” baz i garnizonów dla 20-30 tys. żołnierzy. Układy te były wstępem do przeprowadzenia aneksji państw bałtyckich, co nastąpiło w VI 1940. Podobny los spotkał Besarabię i część Bukowiny.

30 XI 1939 ZSRR zaatakował Finlandię. „Wojna zimowa” trwała do 13 III 1940 i pozwoliła Stalinowi na opanowanie Przesmyku Karelskiego z Wyborgiem i pn. wybrzeży jeziora Ładoga (10% terytorium Finlandii).

Polityka zagraniczna ZSRR w 1939 zadecydowała o rozpoczęciu przez Hitlera wojny z Polską. Była to polityka agresywna i skuteczna. Znaczną część ówczesnych zdobyczy Stalin zachował po 1945.

Geneza II wojny światowej

Geneza II wojny światowej jest zjawiskiem dynamicznym, które może być rozpatrywane z dwóch punktów widzenia. Jeden z nich - na bieżąco sprowadza się do ustalenia momentu, w którym bieg wydarzeń staje się nieunikniony. Kiedy zaczyna się toczyć lawina, której nie można zatrzymać. Dla tego punktu widzenia odpowiedź brzmi - wiosna 1939. Dla drugiego punktu widzenia - oceny zjawiska z dłuższej perspektywy, należy odpowiedzieć, że II wojna rozpoczyna się w momencie zakończenia I wojny, za której sprawcę uznano Niemcy.

I wojnę światową z Niemcami kończył traktat pokojowy, zamykający konferencję wersalską (18 I - 28 VI 1919). Przyjęte tam ustalenia ukształtowały system wersalski, który miał obowiązywać w okresie powojennym, a jego głównym celem było utrwalenie pokoju. Jednak traktat wersalski (i 4 inne zawarte z sojusznikami Niemiec) były wynikiem kompromisu, który nie zadowalał, żadnej ze stron - zwycięzców i pokonanych. Różnice interesów mocarstw decydujących o postanowieniach wersalskich (dyktat mocarstw) wyrażały się m. in. w tym, że Francja dążyła do maksymalnego osłabienia Niemiec, czemu sprzeciwiała się W. Brytania, obawiająca się dominacji Francji w Europie. Kongres amerykański nie ratyfikował traktatu, gdyż uznał, że nie gwarantuje on Stanom wymiernych korzyści i kraj ten powrócił do polityki izolacjonizmu. Wcześniej jednak zdecydowanie prezydenta Wilsona doprowadziło do powstania Ligi Narodów, do której USA nie weszły. Liga miała kształtować system bezpieczeństwa, ale fakt, że nie weszły do niej USA, Niemcy i Rosja oraz brak procedur egzekucyjnych wobec naruszających ustalony porządek, sprawił że organizacja ta nie spełniała pokładanych w niej nadziei.

Zarówno Niemcy jak i Rosja były po I wojnie izolowane na arenie międzynarodowej - jednocześnie były one zdecydowanymi przeciwnikami systemu wersalskiego. Wszystkie te okoliczności ułatwiały wymienionym państwom działania na rzecz rewizji postanowień traktatu wersalskiego, zaś państwa zach. nie były dostatecznie zainteresowane by walczyć o ich utrzymanie.

Niemcy i Rosja konsekwentnie dążyły do wyjścia z izolacji międzynarodowej, czemu miało służyć m. in. porozumienie zawarte przez te państwa w Rapallo 16 IV 1922. W X 1925 dokonany został kolejny wyłom w porządku wersalskim. Doszło do tego podczas konferencji w Locarno, która przyczyniła się do normalizacji międzynarodowej pozycji Republiki Weimarskiej. Pakt Reński, jeden z dokumentów tej konferencji, gwarantując nienaruszalność zach. granicy Niemiec kierował ich ekspansję na wsch. - przeciw Polsce i Czechosłowacji. Locarno było pierwszym przejawem polityki appeasementu (ugłaskiwania), prowadzonej przez państwa zach. w okresie międzywojennym; szczególnie w latach 30-tych.

Niewątpliwie istotny wpływ na narastanie konfliktu międzynarodowego miał faszyzm, czyli demagogiczny ruch polityczny, który rozwinął się we Włoszech, a stamtąd trafił do Niemiec. Faszyzm był pewną formą totalitaryzmu, który jest strukturą uniwersalną i konfliktogenną prowadzącą do radykalizacji postaw ideowych. Rozwojowi faszyzmu towarzyszył kryzys form parlamentarnych i słabość państw, w których demokracja przetrwała.

Przywódca faszystów niemieckich A. Hitler, już w 1925, w Mein Kampf, przedstawił swój program, mówiący m. in. o zdobyciu dla „wielkiego narodu niemieckiego przestrzeni życiowej w Europie i na innych kontynentach”. 30 I 1933 Hitler został kanclerzem Niemiec, a w VIII 1934 wodzem III Rzeszy. W 1935 Niemcy wypowiedziały traktat wersalski i przystąpiły do rozbudowy swych sił zbrojnych: 13 V 1935 Goering zakomunikował o podjęciu zbrojeń lotniczych i tworzeniu nowej Luftwaffe, a 16 V 1935 wprowadzono w Niemczech powszechny obowiązek służby wojskowej, z zamiarem utrzymywania 500 tys. armii na stopie pokojowej. Podpisana 18 VI 1935 umowa z Anglią w sprawie liczebności niemieckiej floty wojennej sankcjonowała te działania, będące pogwałceniem traktatu wersalskiego. Protesty innych państw („papierowe”, bo nie poparte żadnymi działaniami) Hitler zignorował, a nawet postanowił wykorzystać okazaną Niemcom pobłażliwość i 12 III 1938 dokonał aneksji Austrii. Po przyzwoleniu w Monachium (30 IX 1938) na zajęcie czeskich Sudetów poszedł za ciosem i zajął całą Czechosłowację - spieszył się gdyż ewentualna wojnę chciał zakończyć przed 1943 do kiedy Niemcy miały zachować przewagę militarną gwarantowaną posiadaniem najnowocześniejszego uzbrojenia (tak wynikało z analizy przedstawionej w protokole Hossbacha z XI 1937). Hitler prowadząc swą ekspansywną politykę kształtował (1936-40) blok o nazwie „Oś Rzym- Berlin-Tokio” (Roberto), który miał ściśle współpracować przeciw komunizmowi i rywalom sygnatariuszy.

Aneksja Czechosłowacji uświadomiła państwom zach., że polityka appeasemantu nie gwarantuje zachowania pokoju, więc gdy kolejnym celem niemieckiej ekspansji stała się Polska, Anglia i Francja udzieliły jej gwarancji bezpieczeństwa, tym samym grożąc Hitlerowi interwencją zbrojną w przypadku gdyby ją zaatakował.

Wobec rosnącego zagrożenia wojną obie strony przyszłego konfliktu szukały atrakcyjnego (silnego) sojusznika - ZSRR. Stalin wybrał ofertę niemiecką (sam zresztą zabiegał od jakiegoś czasu o układ z tym państwem) i 23 VIII 1939 podpisano pakt o nieagresji między obu państwami, z dołączonym do niego tajnym protokołem przewidującym podział Europy Środkowo -Wsch. na strefy wpływów (układ Ribbentrop-Mołotow).

Mając tak silnego sojusznika Hitler nie wahał się rozpętać wojny, która wybuchła 1 IX 1939.

Europa w drugiej połowie 1939 roku

Próby pozyskania przez W. Brytanię i Francję ZSRR do udziału w sojuszu antyniemieckim (trwające od IV do VIII 1939) nie powiodły się. Podwójna gra Stalina (poufne rozmowy z państwami zach. i tajne z Niemcami) zakończyła się zawarciem (23 VIII 1939) niemiecko-radzieckiego układu (Ribbentrop-Mołotow), który dzielił Europę Środkowo- Wsch. na strefy wpływów. Po zapewnieniu sobie poparcia radzieckiego, Niemcy 1 IX 1939 zaatakowały Polskę, co było bezpośrednią przyczyną II wojny światowej. Wojna z Polską, walczącą od 17 IX również z ZSRR, była krótka (ostatnia bitwa 2-5 X 1939). Jeszcze w czasie jej trwania (w dniu kapitulacji Warszawy) ZSRR i Niemcy podpisały „traktat o przyjaźni i granicach”, modyfikujący granicę wpływów, ustaloną 23 VIII. Ziemie na zachód od linii Pisa- Narew -Wisła-Bug przechodziły pod panowanie niemieckie, a Litwa znalazła się w strefie wpływów sowieckich.

Tymczasem mocarstwa zach. mimo wiążących je układów z Polską (polsko-francuski z 1921, potwierdzony w V 1939 i polsko-brytyjski z 25 VIII 1939) nie udzieliły jej obiecanej pomocy, chociaż 3 IX 1939 wypowiedziały wojnę Niemcom. Na „froncie zach.” rozpoczął się stan tzw. „dziwnej”, „siedzącej”, „śmiesznej” wojny. O zajęciu biernej postawy zadecydowały uzgodnienia premierów Chamberlaina i Daladiera dokonane w Abbeville 12 IX 1939.

Kampania wrześniowa, na skutek ogromnego nasilenia walk, spowodowała znaczne straty obu walczących stron. Straty niemieckie wyniosły prawdopodobnie 90 tys. zabitych i 60 tys. rannych, setki czołgów i samolotów oraz masę innego sprzętu - okazały się tak dotkliwe, że Hitler musiał przeznaczyć kilka miesięcy na odbudowę sił.

Tymczasem ogromną aktywność wykazywał najlepszy sojusznik Hitlera - Stalin, który we IX i X 1939 zawarł układy z Estonią (20 IX), Łotwą (5 X) i Litwą (10 X) o budowie baz i rozmieszczeniu wojsk sowieckich w tych krajach. W dniach 14-17 VI 1940 obalono legalne władze tych państw, a nowo „wybrane”, zwróciły się do Rady Najwyższej ZSRR z prośbą o ich włączenie w skład ZSRR, co też nastąpiło.

Już 5 X 1939 ZSRR wystosował ultimatum do Finlandii, żądając części Karelii, miasta Wyborg, ziem nad jeziorem Ładoga, Płw. Hanko i wysp w Zatoce Fińskiej, na co Finlandia się nie zgodziła. Po sprowokowaniu incydentu granicznego (ostrzelanie przez Sowietów własnego posterunku) Rosjanie 30 XI 1939 rozpoczęli wojnę, której pierwsza faza okazała się kompromitacją Armii Czerwonej. Dopiero w obliczu ogromnej, wielokrotnej przewagi Rosjan w ofensywie lutowej 1940, Finlandia podpisała (8 III ) zawieszenie broni, a 13 III traktat pokojowy, który oddawał ZSRR 10% terytorium Finlandii.

Od połowy 1939 Europa nieuchronnie zbliżała się do wojny, która była wypadkową ustępliwości Zachodu i agresywnej polityki połączonej z ekspansją terytorialną państw totalitarnych.

Niemcy w II wojnie światowej

Niemcy uznane za winne wywołania I wojny światowej, zostały zobowiązane do wyrównania części spowodowanych przez ten konflikt szkód. Uznały te rozwiązania za krzywdzące (dyktat) i były zdecydowane doprowadzić do zniesienia traktatu wersalskiego i stworzonego przez ten układ systemu. Prowadzona przez nie, w tym duchu, polityka stała się powodem wybuchu drugiej wojny światowej. Rozpętały ją właśnie Niemcy napadając 1 IX 1939 na Polskę, która od 17 IX musiała się bronić także przed drugim agresorem - sojusznikiem

Niemiec, ZSRR. Wojna z Polską trwała krótko - do 6 X 1939 i zakończyła się podziałem między zwycięzców jej terytorium. Dokonano tego na podstawie układów z 23 VIII 1939 (Ribbentrop-Mołotow) i 28 IX 1939 („o przyjaźni i granicach”), które poza podziałem Polski, wyznaczały w Europie Środkowo- Wsch. strefy wpływów obu państw. W rezultacie czego wsch. granica Niemiec przebiegała wzdłuż linii Pisa- Narew- Wisła-Bug.

Wojna Niemiec z Polską przekształciła się 3 IX w konflikt światowy, który w I fazie przebiegał pod dyktando Hitlera. Potrafił on wykorzystać niezdecydowanie innych państw, głównie Anglii i Francji, które mimo przystąpienia do wojny i korzystnego dla nich układu sił, nie podjęły działań zbrojnych („dziwna”, „siedząca”, „śmieszna wojna”). O sukcesach niemieckich decydowały intuicja Hitlera i szybkość działania - blitzkrieg (wojny błyskawiczne). 9 VI 1940 Niemcy zajęły (w ciągu 1 dnia !) Danię i rozpoczęły podbój Norwegii (zakończony ostatecznie 8 VI, po wycofaniu alianckiego korpusu ekspedycyjnego z Narwiku. 9 VI Niemcy wkroczyli do Narwiku, a 10 VI Norwegia kapitulowała). W V 1940 Niemcy opanowały Holandię (kapitulacja 15 V), Belgię (król Leopold II poddał kraj 27 V) i Luksemburg, a w VI Francję. Bilans roku 1940, mimo sukcesu Brytyjczyków w "„bitwie o Anglię” (operacja „Adlertag”) był dla Niemiec bardzo korzystny. Także kampania bałkańska - wiosna 1940 okazała się pasmem sukcesów Wehrmachtu. Klęski ponoszone przez Włochów w Afryce Północnej (przełom 1940/41) były powodem zaangażowania się Niemców na tym froncie (Africa Korps). Początkowo odnosił tu sukcesy Erwin Rommel, by ostatecznie ulec w V 1943, gdy do niewoli dostało się ok. 250 tys. żołnierzy niemieckich.

22 VI 1941 rozpoczęli Niemcy wojnę z ZSRR (plan Barbarossa). Po początkowych sukcesach ponieśli dotkliwe porażki po Stalingradem (II 1943), Kurskiem (VII 1943) i zostali zmuszeni do odwrotu na froncie wschodnim. Od XII 1941 Niemcy znajdowały się w stanie wojny z USA (wypowiedziały ją Stanom po japońskim ataku na Pearl Harbor). Rok 1944 to pasmo klęsk niemieckich na wszystkich frontach. Nie udało im się zastosować cudownej broni (wundrwaffe), która mogła by zmienić los wojny, ani doprowadzić do zawarcia odrębnego pokoju z państwami zachodnimi i 7 V 1945 w Reims (kwatera Eisenhowera) oraz w nocy 8/9 V 1945 w Karlhorst koło Berlina (kwatera dowództwa radzieckiego) podpisały akt bezwarunkowej kapitulacji.

W wyniku przegranej wojny Niemcy zostały podzielone na 4 strefy okupacyjne (zgodnie z decyzjami jaltańskimi, potwierdzonymi w Poczdamie). W 1949 powstały z nich dwa państwa: Republika Federalna Niemiec (RFN) i Niemiecka Republika Demokratyczna (NRD).

Niemcy na okupowanych terenach zmierzali do maksymalnego wykorzystania miejscowej siły roboczej, zaś niektóre narody (Żydzi, Cyganie) przeznaczyli do całkowitej eksterminacji. Można uznać, że w czasie II wojny światowej Niemcy realizowały program Hitlera przedstawiony w Mein Kampf, zakładający zdobycie „dla wielkiego narodu niemieckiego przestrzeni życiowej w Europie i na innych kontynentach” oraz zapewnienie mu panowania nad narodami małowartościowymi i wytępienie ras niższych.

Walki we Francji podczas II wojny światowej (informator 2001)

Francja jako sojusznik Polski wypowiedziała 3 września 1939 roku wojnę Niemcom. Nie podjęto jednak obiecanej Polsce ofensywy, a ówczesną fazę działań zbrojnych określono później mianem „dziwnej wojny”. Wynikało to m. in. z defensywnej doktryny wojennej Francji, która czuła się bezpieczna za linią Maginota.

W maju 1940 roku ruszyła jednak ofensywa niemiecka na Francję, Belgię i Holandię. Front został przełamany. Sojusznicze oddziały brytyjskie, okrążone w Dunkierce zdołały, w większości, opuścić Francję. Po kilku tygodniach walk rząd francuski, na czele którego stanął marszałek Petain, skapitulował. W końcowej fazie kampanii do wojny przyłączyły się, po stronie niemieckiej, Włochy. Francja została podzielona na strefę okupacyjną na północy i wolną na południu. Rząd francuski rezydujący w Vichy, nie brał udziału w dalszej wojnie.

W Londynie z inicjatywy generała Charlesa de Gauelle`a powstał komitet Wolnej Francji. Zwolennicy de Gauelle`a byli zdecydowani walczyć dalej u boku Wielkiej Brytanii. Jesienią 1942 roku, po zajęciu przez aliantów Afryki Północnej, wojska niemieckie wkroczyły również do wolnej strefy Francji.

Francja ponownie stała się terenem działań wojennych w czerwcu 1944 roku, po lądowaniu aliantów w Normandii. W sierpniu uwolniony został Paryż, gdzie powstał rząd tymczasowy z de Gauellem na czele. Jesienią 1944 roku prawie całe terytorium Francji było wyzwolone.

Wielka Brytania w II wojnie światowej

Anglia wypowiedziała wojnę Niemcom 3 IX 1939, ale działań zbrojnych, mimo posiadania układu z Polską

(z 25 VIII 1939), który ją do tego zobowiązywał, nie rozpoczęła. Zajęcie takiej postawy uzgodnili premierzy Anglii i Francji (Chameberlain i Daladier) 12 IX 1939 w Abbeville. Anglia uczestniczyła więc w tzw. „dziwnej”, „śmiesznej”, „siedzącej wojnie”, która charakteryzowała się tym, że zarówno W. Brytania jak i Francja nie podjęły żadnych działań lądowych. Na morzach trwała tzw. bitwa o Atlantyk, która prowadzona była do końca wojny („najdłuższa bitwa II wojny światowej”).. Początkowo Anglia prowadziła tę bitwę nieudolnie doznając poważnych strat na morzach: Północnym i Norweskim oraz na Atlantyku.

8 VIII 1940 rozpoczęła się „bitwa o Anglię” (operacja „Adlertag”) - największa bitwa powietrzna II wojny światowej, która trwała do końca X 1940 i zakończyła się klęska Niemców¹. W. Brytania pozostała jedynym państwem skutecznie opierającym się agresji niemieckiej i to wokół niej kształtowała się koalicja antyhitlerowska. W Anglii znajdowały schronienie władze państw pokonanych i okupowanych przez Niemcy („wszystkie drogi prowadzą do Londynu”). Anglia pozostała ważnym czynnikiem strategicznym w Europie, szczególnie w obliczu przegranej Francji w VI 1940).

Od IX 1940 prowadzili Anglicy wojnę w Afryce, początkowo walcząc z Włochami, którzy rozpoczęli ten konflikt i zmuszając ich do odwrotu, a następnie , od II 1941 także z Niemcami, którymi dowodził Erwin Rommel. Ten zdolny dowódca, zw. „lisem pustyni”, odzyskał inicjatywę i chociaż Anglicy bronili się skutecznie (walczące strony przeganiały się kilkakrotnie od Tunezji do Egiptu), to latem 1942 wydawało się, że zostaną wyparci z Afryki. Jednak jesienią 1942 odnieśli sukces w bitwie pod El Alamein i potrafili go konsekwentnie wykorzystać, goniąc Niemców do Tunisu i biorąc tam (wspomagani przez Amerykanów i Wolnych Francuzów) 12 (13?)² V 1943 do niewoli ok. 250 tys. żołnierzy Osi.

Atak Niemiec na ZSRR (22 VI 1941) Anglicy przyjęli z wielka ulgą, gdyż oznaczało to osłabienie impetu ataków niemieckich na W. Brytanię. Churchill zaoferował wię ZSRR wszelką pomoc (bez stawiania nowemu sojusznikowi żadnych warunków), a 12 VII 1941 obydwa państwa zawarły układ przewidujący współpracę w prowadzeniu wojny z Niemcami.

14 VIII 1941 Anglia i USA podpisały Kartę Atlantycką, która dotyczyła sposobu prowadzenia wojny z Niemcami i ich sojusznikami oraz zasad powojennego urządzenia świata. Anglia była też jednym z państw, które 1 II 1942 podpisały Deklarację (Kartę) Narodów Zjednocz. - stanowiącą podstawę koalicji antyfaszystowskiej.

W. Brytania miała też duży udział w obronie Grecji na przełomie 1940/41. Jednak w obliczu przewagi niemiecko-włoskiej, Grecja kapitulowała 23 IV 1941.

W 1943 dokonał się przełom w bitwie o Atlantyk - teraz Anglicy, wspomagani przez Amerykanów, zaczęli odnosić zwycięstwa. Anglia miała znaczny udział w walkach na froncie włoskim - Churchill myślał nawet o tym by tam formować II-gi front, co mogło by odciąć Rosjan od Europy Środkowej i Zachodniej. Mimo, że Anglicy ponieśli w kampanii włoskiej ogromne straty, to jednak udało się im doprowadzić do zerwania przez Włochy sojuszu z Niemcami. Przedstawiciele W. Brytanii byli obecni przy podpisywaniu przez Niemcy aktu bezwarunkowej kapitulacji w Reims (7 V) i w Karlhorst koło Berlina (9 V 1945).

Premier Anglii W. Churchill uczestniczył w trzech konferencjach Wielkiej Trójki (Teheran 28 XI-1 XII 1941, Jałta 4-11 II 1945, Poczdam 17 VII-2 VIII 1945. W Poczdamie był obecny do 25 VII, od 28 VII został zastąpiony przez Clementa Attlee) i miał duży wpływ na podejmowane tam decyzje dotyczące sposobu prowadzenia działań wojennych i organizacji powojennego świata.

¹ Podczas walk Niemcy stracili 1733 samoloty, tj. 52% stanu z VII 1940, a Brytyjczycy 915 samolotów, tj. 135% stanu z VII 1940. W czasie trwania bitwy Anglikom brakowało przede wszystkim pilotów i dlatego wykorzystali lotników z państw sprzymierzonych. Pomiędzy 42 dywizjonami walczącymi z Niemcami były 2 kanadyjskie, 1 czeski i 2 polskie (302 i 3003). Polacy, których „pod niebem Anglii” było 136, walczyli także w dywizjonach brytyjskich, osiągając 203 zestrzelenia, tj. 12% - najwyższy wskaźnik („Nigdy w historii tak wielu nie zawdzięczało aż tyle tak nielicznym”, powiedział o lotnikach po bitwie W. Churchill); 38 Polaków zginęło.

² Kampania tunezyjska datowana jest na 9-13 V 1943.

Włochy w II wojnie światowej

Włochy były jednym z państw należących do ukształtowanego w latach 1936-40 bloku Oś Rzym- Berlin-Tokio i w II wojnie walczyły po stronie Niemiec. Nie przystąpiły jednak do wojny we IX 1939 lecz dopiero w VI 1940 atakując Francję i występując przeciw Anglikom w Afryce Pn. (13 IX 1940). Włosi posiadali w Afryce 3 kolonie: Libię, Etiopię i Somalię i z 2 pierwszych uderzyli na Egipt. Front afrykański miał istotne dla całej wojny znaczenie, gdyż odniesione tam zwycięstwo umożliwiało opanowanie morskiego szlaku przez Kanał Sueski i kontrolowanie roponośnych terenów Bliskiego Wschodu. Jednak wyjście Brytyjczyków w XII 1940 na włoskie tyły zmusiło Mussoliniego do odwrotu i tylko pomoc niemiecka (Africa Korps gen. E.Rommla) pozwoliła na częściowe odzyskanie utraconych w Afryce terenów (dotyczy ta uwaga Afryki Pn., gdyż w wyniku kampanii trwającej od II do VI 1941 Anglicy trwale wyparli Włochów z Afryki Wsch.)

22 V 1939 Włochy zawarły z Niemcami formalny sojusz polityczno-wojskowy, zwany paktem stalowym, a 27 IX 1940 Włochy, Niemcy i Japonia podpisały Pakt Trzech (Pakt Trójstronny), który zakładał podział świata na strefy wpływów i przyznawał Włochom rolę hegemona w basenie Morza Śródziemnego. Faszyści próbowali przyciągnąć do wojny po swojej stronie państwa Europy Pd. -Wsch., ale Grecja związana politycznie z Anglią nie chciała się podporządkować tym zamysłom. 28 X 1940 Włosi, po prowokacjach dyplomatycznych wobec Grecji, zaatakowali to państwo, ale ofensywę prowadzili tak nieudolnie, że Grecy w XII zajęli nawet część Albanii i dopiero włączenie się do działań Niemców zmusiło Grecję do kapitulacji (23 IV 1941).

10 VII 1943 alianci (160 tys. żołnierzy) dokonali desantu na Sycylię i opanowali ją stosunkowo szybko (w 38 dni). Wywołało to panikę w kręgach opozycyjnych wobec Mussoliniego, który 25 VIII 1943 został odsuniety od władzy, którą przejął marszałek Badoglio. 3 IX 1943 Włosi podpisali rozejm z aliantami, co traktowano jako wstęp do zawarcia pokoju - fakt ten starano się utrzymać w tajemnicy przed Niemcami (przynajmniej do czasu lądowania Amerykanów w pd. Włoszech). Niemcy po zorientowaniu się w sytuacji obsadzili swymi wojskami wybrzeża, uwolnili Mussoliniego¹ i przystąpili do okupacji pn. oraz środkowych Włoch.

8 IX 1943 rząd włoski podpisał kapitulację wobec państw zach. W X alianci zdobyli Neapol, rozpoczęli okupację pd. Włoch i przystąpili do ofensywy, która zatrzymała się na linii Gustawa (z masywem Monte Cassino). Linia to została przełamana w poł. V 1944 (12-18 V udział w bitwie o Monte Cassino II Korpusu Polskiego), co otworzylo drogę do Rzymu² (zdobyty 4 VI 1944). 18 VII alianci weszli do Ankony i dotarli do pasa umocnień w pn. Włoszech (linia Gotów). Walki na froncie włoskim trwały do 2 V 1945. Znaczny udział w wyzwalaniu pn. Włoch miał ruch oporu, najsilniejszy w państwach bloku faszystowskiego.

¹ Po uwolnieniu we IX 1943 Mussolini utworzył w pn. Włoszech całkowicie zależną od Niemców Republikę Salo, która upadła w IV 1945. Mussolini został schwytany przez włoskich partyzantów podczas próby przedostania się do Szwajcarii i rozstrzelany przez nich 28 IV 1944.

² Po wejściu aliantów do Rzymu, król Wiktor Emanuel III przekazał władzę swemu synowi Humbertowi II, a w V 1945 abdykował. W VI 1945 wraz z wyborami parlamentarnymi odbyło się referendum, w którym większość Włochów opowiedziała się za republiką. W 1947 uchwalono nową konstytucję, która weszła w życie 1 I 1948.

ZSRR w II wojnie światowej

23 VIII 1939 ZSRR podpisał z Niemcami pakt (Ribbentrop-Mołotow) o nieagresji i podziale Europy Środkowo -Wsch. na strefy wpływów. Zgodnie z jego postanowieniami 17 IX 1939 sowieci zaatakowali Polskę od wschodu („nóż w plecy”). Wojna z Polską, walczącą na dwa fronty, była krotka, ale już 28 IX 1939, czyli jeszcze przed zakończeniem walk, ZSRR i Niemcy podpisały nowy układ sojuszniczy; „traktat o przyjaźni i granicach”, modyfikujący wyznaczoną 23 VIII granicę stref wpływów.

Kolejnym przejawem radzieckiej agresji było ultimatum skierowane 5 X 1939 do Finlandii, z żądaniem części Karelii, miasta Wyborg, ziem nad jeziorem Ładoga, płw. Hanko i wysp w Zatoce Fińskiej. Wobec odmowy Finów Stalin rozpoczął 30 XI 1939 wojnę, która trwała do 12 III 1940 i mimo zwycięstwa Rosjan wykazała znaczne braki militarne Armii Czerwonej - szczególnie jej słabość w sferze dowodzenia¹.

Kolejnym celem Stalina były państwa bałtyckie, które najpierw zostały zmuszone do podpisania układów o rozmieszczeniu na ich terytorium radzieckich baz liczących po 20-25 tys. żołnierzy (Estonia 20 IX, Łotwa 5 X, Litwa 10 X 1939), a następnie anektowane w skład ZSRR (14-17 VI 1940).

Do 22 VI 1941 ZSRR pozostawał w ścisłym sojuszu z Niemcami. Współpracę tę zerwał Hitler zaniepokojony zaborczością Stalina. Plan „Barbarossa” początkowo realizowany był pomyślnie - Niemcy dotarli pod Moskwę, jednak w walkach toczonych na przełomie 1942/43 (przegrana pod Stalingradem) Niemcy utracili inicjatywę strategiczną i zmuszeni zostali do odwrotu. Nie udało im się odwrócić obrazu wojny latem 1943, kiedy przegrali pod Kurskiem i w rezultacie utracili wsch. Ukrainę. Kolejne ofensywy radzieckie (10) podejmowane w 1944 wyzwoliły Białoruś i Litwę oraz Jugosławię, Rumunię, Bułgarię i wsch. Węgry. Latem 1944 zatrzymali się Rosjanie, ze względów politycznych nad Wisłą, pozwalając Niemcom rozprawić się z Powstaniem Warszawskim i samym miastem - po klęsce Powstania. W I 1945 rozpoczęli sowieci kolejna ofensywę, zajmując Warszawę i dochodząc do Odry, a następnie rozpoczynając operacje wiedeńską i berlińską, które umożliwiły zajęcie Austrii, Słowacji i zach. Węgier oraz wsch. Niemiec. Jednocześnie likwidowano ośrodki oporu niemieckiego w Prusach Wsch. i na Pomorzu Zach.

Armia Czerwona przez swoje sukcesy wyznaczała radziecką strefę powojennych wpływów w Europie Śr.-Wsch.

ZSRR był jednym z państw, które przyjmowało akt bezwarunkowej kapitulacji Niemiec w Reims (7 V) i Berlinie (8/9 V 1945). Stalin brał udział we wszystkich trzech konferencjach Wielkiej Trójki i to on w głównej mierze decydował o ich ustaleniach, a więc o losach powojennego świata - szczególnie Europy Środkowo -Wsch., w której przyznał sobie swobodę działań strategicznych, mając zgodę aliantów na swobodę działań operacyjnych, tj. wojskowych. Zgodnie z postanowieniami jałtańskimi (4-11 II 1945) ZSRR przystąpił (9 VIII 1945) do wojny z Japonią, w nagrodę uzyskując Wyspy Kurylskie i pd. Sachalin. Po wojnie ZSRR stał się niekwestionowanym mocarstwem, decydującym o losach Europy Środkowo -Wsch. i rywalizującym z drugim supermocarstwem, Stanami Zjednoczonymi, o przywództwo światowe. W pewnych okresach, umacniając swe pozycje w Afryce i Ameryce, był bliski osiągnięcia tego celu.

¹ Pokój podpisany w Moskwie sankcjonował zabór 38 tys. km² i dzierżawę na 30 lat morskiej bazy Hanko. Siły radzieckie liczyły 850 tys. żołnierzy, 2 tys. czołgów, 2,5 tys. samolotów; siły fińskie ok. 200 tys. żołnierzy i 170 samolotów. W wyniku wojny Finlandia straciła 20-25 tys., a Rosjanie 200 tys. zabitych żołnierzy.

Walki na terenie ZSRR podczas II wojny światowej (informator 2001)

W sierpniu 1939 roku ZSRR podpisał pakt o nieagresji z Niemcami. Tajny protokół do układu przewidywał podział Europy Wschodniej. W następstwie umowy we wrześniu 1939 roku ZSRR wziął udział w ataku na Polskę, od listopada 1939 do marca 1940 roku toczył wojnę z Finlandią, latem 1940 roku dokonał aneksji państw bałtyckich oraz odebrał Rumunii Besarabię i Północną Bukowinę.

22 czerwca 1941 roku Niemcy zaatakowali ZSRR. Pod koniec 1941 roku wojska niemieckie podeszły pod Moskwę i oblegały Leningrad. Zimą Niemcy przeszli do defensywy, ale latem 1942 znów przejęli inicjatywę. Ich celem były wówczas Kaukaz oraz tereny roponośne nad Morzem Kaspijskim. Jesienią tego samego roku doszło do okrążenia 6 Armii niemieckiej pod Stalingradem. Upadek Stalingradu* na początku 1943 roku okazał się zwrotnym momentem wojny. Raz jeszcze latem 1943 roku Niemcy próbowali przejąć inicjatywę, ale pokonani w bitwie na Łuku Kurskim znaleźli się w odwrocie. W 19444 roku działania wojenne zostały przeniesione poza dawne granice radzieckie, choć wojska niemieckie w Kurlandii broniły się do końca wojny. W sierpniu 1945 roku ZSRR, zgodnie z obietnicą, daną w Jałcie Amerykanom, zaatakował Japończyków w Mandżurii.

* Sformułowanie użyte w sposób co najmniej niejasny, mylący. Stalingrad nie został zdobyty przez Niemców, a więc „nie upadł”. To niemiecka armia von Paulusa została przez Rosjan okrążona, pokonana i wzięta do niewoli.

Japonia w II wojnie światowej

Japonia była państwem należącym do bloku „Osi”, a więc w II wojnie walczyła po stronie Niemiec. Było to rezultatem udziału Japonii w pakcie antykominternowskim i Pakcie Trzech (trójstronnym), który podpisano w Berlinie 27 IX 1940. Układ ten dzieląc świat na strefy wpływów dawał Japonii swobodę działania w Azji Wsch. Japonia była państwem, które dokonało pierwszego aktu agresji międzynarodowej - napaść na Mandżurię 18 IX 1931. Krok ten uznany przez Ligę Narodów za bezprawie (II 1933), spowodował wystąpienie Japonii z Ligi (III 1933). W 1937 Japonia ponownie dokonała agresji na Chiny i przeważała w tej 8-letniej wojnie do poł. 1945, zdobywając obszar o pow. 2 mln km². Wojny chińsko-japońskie 1932-33 i 1937-45 przyniosły ogromne zniszczenia kraju, w ich wyniku śmierć poniosło ok. 10 mln Chińczyków.

Japonia zachowała neutralność w wojnie niemiecko-radzieckiej, mimo że Rosjanie udzielali pomocy chińskim komunistom. Udział w II wojnie światowej W. Brytanii i duże prawdopodobieństwo wciągnięcia do niej USA podsycały japońskie dążenia do podporządkowania sobie Azji. Wydawało się to tym bardziej prawdopodobne, że praktycznie bez oporu rządu Vichy w VII 1941 zajęli Japończycy francuskie Indochiny. 7 XII 1941 Japonia zaatakowała bazę amerykańskiej floty i marynarki wojennej Pearl Harbor na Hawajach - doszczętnie ja niszcząc, a następnie wypowiadając wojnę USA, W. Brytanii i Holandii. W początkowej fazie wojny Japonia uzyskała pełną kontrolę na Pacyfiku i opanowując do V 1942 Indonezję, Filipiny, Birmę, Malaje, Hongkong, Singapur i szereg wysp, zagrażając Australii. Jednak w V 1942 Japończycy zostali powstrzymani, doznając klęski w bitwie na Morzu Koralowym (7-8 V 1942). Kilka tygodni później (3-5 VI 1942) przegrali bitwę o Midway. Już w VIII 1942 Amerykanie lądowali na Wyspach Salomona i po bitwie pod Guadalcanal (XI 1942) wyparli stamtąd Japończyków. Do VIII 1944 Amerykanie stosując taktykę kolejnych desantów („żabich skoków”), zajęli wyspy Mariany, Marshalla, Gilberta i Nową Gwineę, a w ciężkiej bitwie o Filipiny (X 1944-VII 1945) flota japońska została całkowicie rozbita. Mimo tych porażek (lądowanie wojsk USA w Birmie) oraz silnego antyjapońskiego ruchu oporu w Chinach, Birmie, Indonezji, Indochinach, Korei i na Filipinach Japończycy nie zamierzali ustępować. Ich postawy nie zmieniło nawet opanowanie przez Amerykanów Iwo Jima (II 1945) i Okinawy (IV-VI 1945). W obliczu japońskiej nieustępliwości i w obawie przed poniesieniem strat związanych z koniecznością inwazji na wyspy japońskie prezydent Truman wydał rozkaz użycia bomb atomowych, które zostały zrzucone 6 VIII 1945 na Hiroszimę i 9 VIII na Nagasaki. Pochłonęły one ok. 150 tys. ofiar śmiertelnych, a obydwa miasta zostały zniszczone. 9 VIII 1945 do wojny z Japonią przystąpił ZSRR.

2 IX 19445 Japonia złożyła na ręce gen. Douglasa Mc Artura akt bezwarunkowej kapitulacji - w zatoce tokijskiej na pokładzie pancernika Missouri .

USA w II wojnie światowej

USA po I wojnie światowej powróciły do polityki izolacjonizmu, co było jedną z przyczyn nietrwałości systemu wersalskiego i znikomej skuteczności Ligi Narodów. Na początku II wojny światowej Stany ogłosiły neutralność, a Kongres wprowadził embargo na broń do krajów uczestniczących w wojnie, okazało się to jednak rozwiązaniem korzystniejszym dla Niemiec więc szybko się z niego wycofano. W XI 1939 uchwalono ustawę Cash and Carry, zezwalającą na kupowanie w USA sprzętu wojennego i samodzielnym jego wywożeniu przez nabywcę. Kolejną ustawą wspomagającą koalicję antyfaszystowską był Lend Lease (pożyczka-dzierżawa) Act¹ z 11 III 1941- zezwalający prezydentowi na sprzedaż, wynajem (dzierżawę) albo pożyczkę towarów i broni państwom będącym w stanie wojny z Niemcami i Włochami (dosłownie: jeśli przyczyni się to do poprawy bezpieczeństwa USA). USA stopniowo wycofywały się z polityki izolacjonizmu. Początkowo prezydent Roosevelt czynił to delikatnie licząc się z opinią pacyfistów i bliskością wyborów prezydenckich (XI 1940). Momentem przełomowym dla otwartej zmiany stanowiska Stanów Zjednoczonych okazał się rok 1941. Wkrótce po ataku niemieckim na ZSRR, USA i Anglia podpisały Kartę Atlantycką (14 VIII 1941), która zakładała dalszą współpracę w prowadzeniu wojny i określała reguły powojennego urządzenia świata. Podstawą funkcjonowania koalicji antyfaszystowskiej stała się Deklaracja Narodów Zjednoczonych z 1 II 1942, ale nieco wcześniej - 7 XII 1941 USA zostały wciągnięte do wojny bezpośrednio. Nastąpiło to po ataku japońskim na bazę Pearl Harbor na Hawajach („Dzień hańby”). W ciągu kilku pierwszych miesięcy udziału USA w wojnie ich sytuacja była fatalna. Japończycy zajęli olbrzymi obszar rozciągający się od Zatoki Bengalskiej po Australię. Jednak już wiosną 1942 Stany Zjednoczone zaczęły odnosić znaczące sukcesy (bitwa na Morzu Koralowym 7-8 V i bitwa o Midway 3-5 VI). Po bitwie pod Guadalcanal (XI 1942) wyparli Japończyków z Wysp Salomona, a do VII 1944 (stosując taktykę tzw. „żabich skoków”, czyli kolejnych desantów na ważniejsze garnizony, przy zostawieniu poza linią frontu mniejszych) zdobyli wyspy Mariany, Marshalla, Gilberta i Nową Gwineę. W bitwie o Filipiny (X 1944 -VII 1945) całkowicie rozbili flotę japońską. Gdy opór japoński mimo wszystko nie ustawał, prezydent Truman zdecydował się na użycie nowej broni i rozkazał zrzucenie bomb atomowych. Stało się to 6 VIII (Hiroszima) i 9 VIII 1945 (Nagasaki) - obydwa miasta uległy zniszczeniu, zginęło 150 tys. ludzi.

2 IX 1945 gen. Douglas Mac Arthur przyjął akt bezwarunkowej kapitulacji Japonii.

USA miały znaczący wpływ w tworzeniu bazy wypadowej do działań zbrojnych w Europie (operacja Torch - desanty w Algierii i Maroko; 9 XI 1942) oraz tworzeniu II frontu w Europie Zach. - Normandia 6 VI 1944.

Prezydent Roosevelt, a po jego śmierci (12 IV 1945) H. Truman wchodzili w skład Wielkiej Trójki, przez co USA wywierały znaczący wpływ na przebieg wojny i kształtowanie oblicza powojennego świata. Były państwem, którego przedstawiciele odbierali kapitulację Niemiec w Reims i Karlhorst /Berlin w V 1945. Po wojnie uczestniczyły w okupacji Niemiec oraz Austrii i stały się niekwestionowanym mocarstwem światowym, rywalizującym z ZSRR o rolę hegemona i wyszły z tej walki zwycięsko - za sprawą prezydenta R. Reagana.

¹ Państwa, które otrzymywały pomoc w tej formie zawierały z USA dwustronne porozumienia przewidujące, że długi za materiały, które w czasie wojny uległy zniszczeniu podlegały umorzeniu, a resztę spłacano po wojnie w formie długoterminowych kredytów. Z Lend-Lease Act skorzystały 42 państwa (m. in. Anglia 30 mld, ZSRR 11 mld; Australia, Francja, Polska, Nowa Zelandia, państwa Afryki i Bliskiego Wsch. - po kilkaset mln $), a wartość dostaw wyniosła 50,6 mld $. Negocjacje w sprawie spłaty przez ZSRR zaciągniętych kredytów trwały do 1972 i długi te zostały prawie w całości umorzone.

Konferencja w Teheranie i jej postanowienia

Konferencja w Teheranie była pierwszym spotkaniem Wielkiej Trójki. Odbyła się w dniach 28 XI-1 XII 1943 i została poprzedzona naradą moskiewską (18-20 X 1943), w której uczestniczyli ministrowie spraw zagr. USA (Cordell Hull), Anglii (Anthony Eden) i ZSRR (Wieczesław Mołotow) oraz konferencję kairską (22-26 XI 1943), w której brali udział przywódcy USA, Anglii i Chin (Czang Kaj-szek). Konferencja Teherańska zakończona została uchwaleniem Deklaracji Teherańskiej i 5 tajnych porozumień wojskowych, które dotyczyły:

1/ udzielenia możliwie największego poparcia partyzantce Jugosławii; 2/ uznania potrzeby wejścia Turcji do wojny po stronie aliantów; 3/ gotowości ZSRR do natychmiastowego wypowiedzenia wojny Bułgarii, jeśli zaatakuje ona Turcję; 4/ uzgodnienia, że II front powstanie przez inwazję mocarstw zach. w Normandii, w V 1944; 5/ zorganizowania ścisłej współpracy sztabów Naczelnego Dowództwa Sił Ekspedycyjnych (SHAEF) i Nacz. Dowództwa Radzieckich Sił Zbrojnych (STAWKA) w odniesieniu do planowanych operacji europejskich.

Natomiast Deklaracja Teherańska precyzowała stanowisko 3 mocarstw wobec problemów wojny i pokoju po wojnie, potwierdzała współdziałanie 3 wielkich mocarstw i z tego punktu widzenia stanowiła zapowiedź bliskiego zwycięstwa i powojennej współpracy międzynarodowej.

W kwestii polskiej Churchill i Roosevelt przychylili się do żądań Stalina by granice Polski przesunąć na zachód (dając Polsce ziemie po Odrę i Nysę oraz Prusy Wsch.), co miało się wiązać z przesunięciem wsch. granicy Polski na linię Curzona. Podczas konferencji, w zalążkowej jeszcze formie, podzielono Europę na strefy wpływów i wstępnie zgodzono się na udział ZSRR w okupacji Austrii oraz przyznanie mu japońskich Wysp Kurylskich - w zamian za przystąpienie do wojny z Japonią. Polaków o decyzjach dot. ich wsch. granicy na prośbę Roosevelta nie poinformowano. Ten „wybitny mąż stanu” zdawał sobie doskonale sprawę z tego, że perfidnie zdradził sojusznika, a ujawnienie tego faktu może odbić się na wyniku wyborów prezydenckich - nie tylko przez przeniesienie polskich głosów na jego kontrkandydata. Działo się to w czasach kiedy zdrada nie była tolerowana przez ogół Amerykanów.

Oj, mieliśmy sojuszników ! Stanisław Cat-Mackiewicz pisał, że szczególnie trudno pogodzić mu się z tym, że o losach Polski decydowali: pijak (Churchill), zbrodniarz (Stalin) i paralityk (Roosevelt). To niezbyt poprawne politycznie by wytykać komuś ułomność, ale biorąc pod uwagę stosunek do Polski tego „prezydenta łachudry”, trudno się powstrzymać przed stwierdzeniem, że to Pan Bóg pokarał go kalectwem.

Konferencja w Jałcie i jej postanowienia (informator)

Klęski, poniesione przez Niemców na froncie wschodnim w 1943 roku (Stalingrad, Kursk) oraz decyzje polityczne podjęte w Casablance i Teheranie, zwłaszcza zaś upadek brytyjskiej koncepcji desantu na Bałkanach przesądziły o tym, że pod koniec wojny Europa Wschodnia znajdzie się pod kontrolą radziecką. Gwarancje wolnych wyborów, które Churchill próbował przeforsować w Jałcie 1945 roku, nie zapobiegły ustanowieniu radzieckiej strefy wpływów w Europie Wschodniej. ZSRR zawarł układ o przyjaźni z Polską, Czechosłowacją i Jugosławią. Węgry, Rumunia i Bułgaria, jako państwa pokonane w wojnie, w 1947 roku podpisały układy pokojowe w Paryżu. Początkowo ZSRR odżegnywał się od zamiaru narzucenia Europie Wschodniej swoich wzorów ustrojowych, ale 1947 roku, po sformułowaniu doktryny Trumana oraz odrzuceniu Planu Marshalla przyszedł czas na konsolidację bloku. Podczas konferencji w Szklarskiej Porębie we wrześniu 1947 roku utworzono Kominform i ustalono, że państwa demokracji ludowej będą naśladować radzieckie wzory gospodarcze i polityczne. W lutym 1948 roku doszło do przewrotu komunistycznego w Czechosłowacji. Na skutek konfliktu ideologicznego poza blokiem radzieckim znalazła się Jugosławia, w 1949 roku poszerzył się on natomiast o NRD. Polityczną strukturę bloku wyznaczyła dyscyplina ideologiczna partii komunistycznych oraz system dwustronnych sojuszy, gospodarczą - utworzona w 1948 Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej.

Konferencja w Jałcie

Była drugą po Teheranie (28 XI-1 XII 1943) konferencją Wielkiej Trójki. Odbywała się w dniach 4-11 II 1945, z udziałem dyktatora (premiera) ZSRR J. Stalina, prezydenta USA Roosevelta i premiera W. Brytanii Churchilla. Szereg spraw uzgodnionych wstępnie w Teheranie przyjęło w Jałcie postać uchwał. Podczas konferencji uzgodniono wspólne kroki w celu ostatecznego pokonania Niemiec, określono stosunek do Niemiec po ich bezwarunkowej kapitulacji, ustanowiono ogólne zasady odszkodowań za szkody wyrządzone przez Niemcy krajom sojuszniczym. Wymienione ustalenia zawierała „Deklaracja Jałtańska w Sprawie Niemiec”. Przesądzono w niej sprawę rozczłonkowania Niemiec i przychylono się do radzieckiej propozycji dot. reparacji.

Postanowiono zwołać 25 IV 1945, w San Francisco, konferencję „celem utworzenia powszechnej organizacji międzynarodowej dla utrzymania pokoju i bezpieczeństwa”.

Przyjęto „Deklarację Jałtańską w Sprawie Europy”, przewidującą uzgodnienia polityki 3 mocarstw przy rozwiązywaniu politycznych i gospodarczych zagadnień zgodnie z demokratycznymi zasadami.

Uzgodniono „Deklarację Jałtańską w Sprawie Polski”, w której wyrażono życzenie by Polska była państwem wolnym, silnym, niepodległym i demokratycznym oraz określono zasady utworzenia rządu polskiego na szerszej niż dotychczas podstawie¹. Naprawdę trudno sobie wyobrazić sytuację, w której bezczelność zakłamania mogła by posunąć się dalej. Churchill był wciąż „trzeźwy inaczej”, Roosevelt starał się za wszelką cenę zadowolić „wujaszka Joe”, nie podejrzewając nawet, że żałosny wcale nie jest z powodu fizycznej ułomności, lecz z racji odegrania roli „pożytecznego idioty”².

Decyzje jałtańskie w sprawie Polski spotkały się ze stanowczym protestem rządu w Londynie, który 13 II 1945 oświadczył, iż dotyczące Polski uchwały konferencji nie mogą obowiązywać jej władz i narodu. Rada Jedności Narodowej na konspiracyjnym posiedzeniu, które odbyło się 21 II 1945, postanowiła pogodzić się z decyzjami Jałty, wyrażając nadzieję na wypełnienie punktu o wolnych wyborach. Zdrowy sceptycyzm³ w tej sprawie minister Eden wykazywał jeszcze przed konferencją.

Odebranie Polakom prawa wyboru rządu i ustroju w sposób oczywisty sprzeczne z Kartą Atlantycką, było tym bardziej oburzające, że dotyczyło narodu, który jako pierwszy przeciwstawił się zbrojnie Hitlerowi i jako jedyny z pokonanych nie utworzył rządu kolaboracyjnego⁴ oraz formacji wojskowych współpracujących z Hitlerem-Niemcami. Utworzyli je Belgowie, Francuzi (wciąż gotowi pouczać świat co i jak należy...), Anglicy, Rosjanie i przedstawiciele innych nacji (np. Kurt Weldheim walczący o pokój Sekretarz Generalny ONZ, wcześniej hitlerowski żołdak; „Ziuta” Fischer - lewacki terrorysta, włoscy politycy - mafiozi, francuscy - masoni) bez kompleksów i zahamowań wytykający Polakom antysemityzm oraz ich warcholstwo - wyrażające się w skłonności do działań osłabiających demokrację. Niestety niedouczeni Polacy przyjmują te połajanki z pokorą, zamiast wystawić rachunek za zdradę i rabunek (70 tys. wagonów dobytku wywiezionego przez Niemców z Warszawy po Powstaniu. Co jednak o historii może wiedzieć indoktrynowany przez „polskojęzyczne” media uczeń, któremu na naukę tego przedmiotu wyznaczono 5 godzin w trzyletnim cyklu nauczania (3+2+0).

Poza tym w Jałcie: 1/ zalecono partyzantom Jugosławii utworzenie tymczasowego rządu i parlamentu na bazie antyfaszystowskiej; 2/ postanowiono utworzyć stały organ dla regularnego porozumiewania się 3 min. spraw zagr. w najważniejszych sprawach międzynarodowych; 3/ uchwalono końcową Deklarację Jałtańską w Sprawie Pokoju; 4/ osiągnięto Porozumienie Jałtańskie Trzech Mocarstw w Sprawie Dalekiego Wschodu.

Ustanowiony w Jałcie porządek przetrwał prawie 45 lat.

¹ Trudność rozwiązania przez aliantów sprawy polskiej polegała na tym, że równolegle ze sprawą granic istniał problem uznania jej rządu, co było źródłem stałej kontrowersji. Kiedy zaczynano mówić o granicach (Stalin, zgodnie z obietnicą daną PKWN, opowiadał się za Nysą Łużycką) państwa zach. eksponowały problem rządu, zajmując przy tym stanowisko, że o granicy zach. Polski będzie można mówić dopiero wówczas, kiedy powstanie rząd Polski cieszący się uznaniem wszystkich państw Wielkiej Trójki. Roosevelt podkreślał, że do dyskusji na temat granic Polski nie jest upoważniony żaden z aktualnie istniejących rządów polskich i jako wyjście z impasu proponował powołanie nowego tworu w postaci Rady Prezydenckiej.

Churchill sugerował by sformować koalicyjny rząd polski w wyniku postanowień uczestników konferencji w Jałcie. Stalin chciał aby bazą nowego rządu był Rząd Tymczasowy, powołany 31 XII 1944, z włączeniem do niego niektórych polityków rządu emigracyjnego. Wobec znacznej różnicy poglądów znalezienie kompromisowego rozwiązania powierzono Komisji Dobrych Usług, utworzonej przez min. spraw zagr. Wielkiej Trójki. Po dwóch posiedzeniach przedstawili oni projekt zreorganizowania Rządu Tymczasowego przez włączenie do jego składu przedstawicieli z kraju i zagranicy. Nowy rząd miał przyjąć nazwę Polskiego Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej i miał się zobowiązać do możliwie szybkiego przeprowadzenia wyborów. Powstał ten twór 28 VI 1945, co spowodowało cofnięcie (5 VII 1945) uznania dla rządu emigracyjnego w Londynie.

² Stalin oczywiście ani myślał informować tych głupków, że 26 VII 1944 zawarł tajny układ z PKWN, w którym „Polacy” godzili się by granica z ZSRR przebiegała na linii Curzona. „Polacy”, którzy „nie chcąc oddać Gdańska doprowadzili do wojny światowej” rezygnowali potulnie z przeszło połowy terytorium państwa.

³ Nie przedstawiono żadnych instytucjonalnych gwarancji obiektywności i rzetelności wyborów jakie się miały odbyć w Polsce. Technicznie naiwna próba powierzenia ich kontroli ambasadorom Wielkiej Trójki została odparta przez Mołotowa argumentem, że taka kontrola obrażałaby uczucia Polaków. Wystarczyło to by „mężowie stanu” zaniemówili.

⁴ „Przyjaciele Polski” i rodzimi znawcy twierdzą, że dlatego, „bo Hitler nie chciał”. Jest to kolejne kłamstwo mające ukazać Polskę jako naród warchołów, który nie doprowadził do „nieobliczalnych szkód” tylko dlatego, że był hamowany przez „cywilizowanych niemieckich urzędników i rycerski Wehrmacht”, którzy uratowali Żydów przed antysemickimi Polakami.

Konferencja w Poczdamie i jej postanowienia

Konferencja w Poczdamie, zwana też Berlińską, była ostatnim ze spotkań Wielkiej Trójki, dotyczących spraw związanych z kształtem powojennego świata. Odbyła się w pałacu Cecilienhof w dniach 17 VII-2 VIII 1945, z udziałem szefów rządów 3 zwycięskich mocarstw: prezydenta USA H. Trumana, premiera ZSRR J. Stalina i premiera W. Brytanii W. Churchilla (do 25 VII), którego 28 VII zastąpił Clement B. Attlee - lider Partii Pracy, która wygrała wybory parlamentarne. Amerykanie posiadali już bombę atomową (pierwsza próba została przeprowadzona 16 VII), co Stalin bagatelizował. Postanowienia konferencji zawiera podpisany 2 VIII Układ (Umowa) Poczdamski, do którego 7 VIII 1945 przystąpiła Francja. Protokoły posiedzeń zostały ogłoszone w Waszyngtonie i Moskwie w latach 1967 i 68. Układ składa się z 14 rozdziałów, a jego główne postanowienia odnoszą się do Niemiec i nawiązują do Deklaracji Jałtańskiej. Zostały tu potwierdzone i rozwinięte. Rozdział I zawiera opis obrad - kolejne dotyczą spraw merytorycznych. Np. rozdział III określał zasady polityki w okupowanych Niemczech. Celem okupacji miało być stworzenie warunków do odrodzenia w przyszłości suwerennych Niemiec, uwolnionych od dziedzictwa narodowego socjalizmu. W okresie kontroli sojuszniczej miała się dokonać:

- demilitaryzacja, połączona z całkowitą likwidacją przemysłu zbrojeniowego;

- denazyfikacja oznaczająca zniszczenie partii narodowosocjalistycznej i związanych z nią organizacji, połączona z ukaraniem zbrodniarzy wojennych (przed sądami krajów, w których dopuścili się zbrodni);

- demokratyzacja, polegająca na zniesieniu w całości ustawodawstwa narodowosocjalistycznego i odbudowie życia politycznego Niemiec na podstawach demokratycznych i pokojowego współudziału Niemiec w życiu międzynarodowym;

- demonopolizacja (dekartelizacja), czyli likwidacja porozumień monopolistycznych przemysłu niemieckiego odpowiedzialnych za współpracę z reżimem hitlerowskim i rozwój machiny wojennej III Rzeszy. Cały wysiłek produkcyjny miał być skierowany na rozwój rolnictwa i pokojowego przemysłu wewnętrznego.

W imieniu 4 państw władzę na terenach okupowanych sprawować mieli naczelni dowódcy sił zbrojnych „każdy w swojej strefie okupacyjnej”, a w sprawach dotyczących całości Niemiec - wspólnie jako członkowie Rady Kontroli.

Uzgodniono porozumienie w sprawie odszkodowań (rozdział IV). Niemcy zostały zobowiązane do wynagrodzenia w możliwie jak największym wymiarze strat i cierpień wyrządzonych przez hitlerowców. Już w Jałcie ogólną pulę odszkodowań oceniono na 20 mld $, z czego połowa miała przypaść ZSRR. W Poczdamie ustalono, że każde państwo okupujące miało dochodzić swych roszczeń na terenie własnej strefy. Jedynie ZSRR miał otrzymać ze stref zach. 15% skonfiskowanego potencjału przemysłowego w zamian za żywność, węgiel i inne surowce, a dalsze 10% bezpłatnie. Roszczenia reparacyjne Polski miał zaspokoić Zw. Radziecki z własnej puli.

Wobec trwającej jeszcze wojny z Japonią, rządy Chin, USA i W. Brytanii ogłosiły 25 VII deklarację wzywającą Japonię do bezwarunkowej kapitulacji, określając główne zasady jej demilitaryzacji i demokratyzacji. Do deklaracji tej przyłączył się następnie ZSRR, zapowiadając swoje przystąpienie do wojny z Japonią, co nastąpiło 9 VIII 1945.

Osiągnięto porozumienie w sprawie transferu, czyli przesiedlenia ludności niemieckiej (rozdział XIII) z obszarów Polski, Węgier i Czechosłowacji do okupowanych Niemiec. Kładziono przy tym nacisk na właściwe zachowanie podczas tych działań, stwierdzając, że „wszystkie przesiedlenia, które nastąpią, winny odbywać się w sposób pokojowy i ludzki”.

Uchwalono porozumienie w sprawie utworzenia Rady Ministrów Spraw Zagranicznych (rozdział II), składającej się z przedstawicieli 5 mocarstw: Chin, Francji, USA, W. Brytanii i ZSRR. Została ona upoważniona do zawarcia traktatów pokojowych z sojusznikami Niemiec, co nastąpiło w 1947 (Bułgaria, Finlandia, Rumunia, Węgry i Włochy), 1951 (Japonia) i 1955 (Austria). Sprawy tej dotyczył także rozdział X, w którym mowa o zawarciu traktatów pokojowych i przyjęcia do ONZ sojuszników Niemiec. Stwierdzono przy tym, że obecna sytuacja Bułgarii, Finlandii, Rumunii, Węgier i Włoch jest nienormalna.

W sprawie polskiej przyjęto do wiadomości utworzenie TPRJN i ustalono (po konsultacjach z delegacją Polską, m. in.:, B. Bierut, S. Grabski, S. Mikołajczyk, E. Osóbka-Morawski, M. Rola-Żymierski, W. Rzymowski), że zach. granica Polski przebiegać będzie wzdłuż Odry i Nysy Łużyckiej, z włączeniem terytorium Wolnego Miasta Gdańska i części niemieckiej Prus Wsch., która nie została włączona do ZSRR. Przy czym obszary te zostały wyłączone z radzieckiej strefy okupacyjnej. Granica ta została potwierdzona układami:

- z 6 VI 1950 między Rzeczpospolitą Polską, a Niemiecką Republiką Demokratyczną;

- z 7 XII 1970 między PRL, a RFN o podstawach normalizacji wzajemnych stosunków;

- z 14 XI 1990 między Polską, a zjednoczonymi Niemcami, o wytyczeniu ustalonej i istniejącej polsko- niem.

granicy państwowej.

Z polskiego punktu widzenia treść postanowień w sprawie granic i przemieszczenia ludności niemieckiej stanowiła swego rodzaju umowę wiążącą z 1 strony 4 mocarstwa, a z drugiej Polskę. Umowa Poczdamska wraz z postanowieniami przyjętymi w Jałcie stworzyła w Europie tzw. ład jałtańsko- poczdamski, który przetrwał do 1989, czyli do „Jesieni Ludów w Europie” i upadku muru berlińskiego. W zasadzie za symboliczny koniec tego ładu można by uznać zjednoczenie Niemiec - 3 X 1990. Przez te 45 lat Europa przechodziła różne koleje losu, od zimnej wojny do odprężenia w latach 70-tych, związanego z podpisaniem Aktu Końcowego KBWE w Helsinkach (1975). Nową rzeczywistość demokratyczną zaczęto kształtować na początku dekady lat 90-tych.

Następstwa (skutki) II wojny światowej

W II wojnie światowej brało udział 61 państw (na 67 istniejących). Życie straciło ok. 50 mln ludzi, a rannych i dotkniętych kalectwem zostało ok. 35 mln osób. Największe straty po stronie koalicji poniósł ZSRR (ok. 20 mln zabitych), Chiny (10 mln), Polska (6 mln), a po stronie państw „Osi” - Niemcy (7,3 mln) i Japonia (2,3 mln).

Osłabienie, w wyniku wojny, W. Brytanii i Francji doprowadziło do ukształtowania się nowego układu sił - wzrostu znaczenia USA i ZSRR, które awansowały do rangi supermocarstw. Spadek prestiżu dotychczasowych mocarstw sprawił, że kolonie francuskie, angielskie i holenderskie - zwłaszcza w Azji, zaczęły dążyć do odzyskania niepodległości (Filipiny, Indonezja, Indochiny, Indie, Korea) i wkrótce narody te uwolniły się spod jarzma kolonistów europejskich i japońskich.

Niemcy i Austria oraz stolice tych państw zostały podzielone na strefy i sektory okupacyjne zwycięskich mocarstw. W Austrii przywrócono konstytucję z 1920, a wyłoniony tam parlament i rząd (1946) działał pod nadzorem czterech mocarstw. W 1955 Austria uzyskała suwerenność.

Celem ZSRR było skomunizowanie całych Niemiec, gdy okazało się to niemożliwe, Rosjanie przeprowadzili ten plan tylko we własnej strefie, co doprowadziło do wieloletniego podziału Niemiec (1949) na RFN i NRD. Jednocześnie rozpoczęła się „zimna wojna” między blokiem państw demokratycznych i tzw. demokracjami ludowymi - zdominowanymi przez ZSRR. Współpraca między tymi blokami stała się praktycznie niemożliwa.

Wojna przyniosła też zmiany terytorialne, które polegały na:

- zwrocie przez Węgry Rumunii pn. Siedmiogrodu, a Czechosłowacji pd. skrawków Słowacji;

• powrocie Bułgarii do granic przedwojennych i zatrzymaniu przez nią uzyskanej od Rumunii Dobrudży;

• przywróceniu w Besarabii i Rumunii granicy radziecko-rumuńskiej z VI 1940;

• odstąpieniu przez Finlandię ZSRR okręgu Petsamo, części Karelii i Wysp Alandzkich;

• pozostawieniu w granicach ZSRR Litwy, Łotwy i Estonii (anektowanych w VI 1940);

• przesunięciu wsch. granicy ZSRR na linię Curzona i przyznaniu Polsce ziem należących do Niemiec nad Odrą, Bałtykiem i w Prusach Wsch.

Polska, podobnie jak inne państwa Europy Środkowo-Wschodniej , dostała się w strefę wpływów radzieckich. Po II wojnie światowej doszło do ujawnienia się 2 supermocarstw (ZSRR i USA) oraz biegunowego podziału świata. Na skutek agresywnej polityki ZSRR doszło do rywalizacji mocarstw wspieranych przez ich sojuszników, co przybrało postać tzw. „zimnej wojny” i wyścigu zbrojeń, który przyczynił się do upadku gospodarki radzieckiej. Świat zgodnie z przepowiednia Napoleona podzielił się na Wschód i Zachód.

Podział Europy na bloki po II wojnie światowej. (Europa w 1945 r. - podział na bloki).

Już na konferencji Wielkiej Trójki w Teheranie (28 XI-1 XII 1943) ustalono wstępnie podział Europy na strefy wpływów. Natomiast w Jałcie (4-11 II 1945) państwa Europy Środkowo- Wsch. uznano za strefę wpływów radzieckich, co potwierdzono w Poczdamie (17 VII-2 VIII 1945). Układ Poczdamski dobitnie podkreślał pierwszoplanową pozycję w Europie ZSRR, który dążył do zagwarantowania sobie bezpieczeństwa w oparciu o system państw „zaprzyjaźnionych”, a w rzeczywistości podporządkowanych Moskwie.

Wojskowe i polityczne sukcesy ZSRR, który po wojnie stał się supermocarstwem - drugim obok USA, wywarły decydujący wpływ na polityczną mapę Europy i niektórych rejonów Azji. W praktyce nowe granice wpływów radzieckich wyznaczone zostały przez zasięg ofensyw i późniejszą obecność Armii Czerwonej¹. W krajach zajętych przez tę armię, w krótkim czasie władzę przejmowali komuniści („taktyka salami”, „plaster po plastrze”). Proces przejmowania władzy przez rewolucyjną lewicę trwał od 1944 do 1948, dotyczył takich państw jak: Albania, Bułgaria, Czechosłowacja, Jugosławia, Polska, Rumunia, Węgry i polegał na eliminacji konkurencyjnych sił politycznych oraz centralizacji władzy skupionej w rękach partii robotniczej (komunistycznej). W procesie tym można wyodrębnić kilka wspólnych dla wszystkich tych państw cech:

1/ we wszystkich tych państwach (za wyjątkiem Jugosławii) komuniści opierali swą działalność na sile i obecności Armii Radzieckiej oraz politycznym protektoracie ZSRR;

2/ tworzono własną policję polityczną, której działalność opierała się na prowokacji i terrorze;

3/ wyeliminowanie opozycji, co rozpoczynało się od zjednoczenia ruchu robotniczego, a kończyło „jednoczeniem” ruchu ludowego i młodzieżowego oraz likwidacją partii burżuazyjnych (także chłopskich i drobnomieszczańskich) przy pomocy sfingowanych procesów i oskarżeń o szpiegostwo i dążenia reakcyjne;

4/ tworzenie tzw. „bloków demokratycznych”, czy „frontów”(demokratycznych, ludowych), które pod przywództwem komunistów wygrywały (bądź fałszowały) wybory i tworzyły rządy, w których komuniści zawsze przejmowali resorty obrony, spraw wewnętrznych i sprawiedliwości;

5/ miejscowe partie komunistyczne były zbudowanie i działały na wzór WKP(b), a ZSRR był wzorcem do naśladowania;

6/ w celu zdobycia poparcia społecznego z reguły nacjonalizowano przemysł i dokonywano reformy rolnej.

Trzymając się przedstawionego programu działania komuniści już w 1944 utworzyli rząd w Albanii. W 1945 usunęli niekomunistycznych ministrów z rządu Jugosławii. W 1946 „wygrali” wybory w Bułgarii i Rumunii, w 1947 w Polsce i na Węgrzech, a w 1948 w Czechosłowacji. Do strefy wpływów radzieckich włączona została także sowiecka strefa okupacyjna w Niemczech, od 1949 występująca jako formalnie niepodległa NRD.

Oczywiście w tzw. demokracjach socjalistycznych nie było miejsca dla pluralizmu politycznego, związkowego czy kulturowego. Ta zasada była przyczyną monopartyjności i powielenia we wszystkich dziedzinach życia radzieckiego wzorca.

Komuniści przejmowali władzę dokonując zamachów stanu lub fałszując wyniki wyborów. Europa podzielona została tzw. „żelazną kurtyną”. Wymiana handlowa i współpraca kulturalna Zachodu z państwami „bloku wschodniego” stała się niemożliwa. Tymczasem ZSRR próbował poszerzać swoje wpływy (Grecja, Turcja). Wywołało to zmianę po 1947 polityki amerykańskiej, która odeszła od doktryny „łagodzenia” i „niedrażnienia” ZSRR (przedwojenny appeasement) do polityki „powstrzymywania”, znanej jako Doktryna Trumana, co miało powstrzymać ekspansję sowiecką. Mimo tej zmiany polityki odpowiedzialnością za zniewolenie przez ZSRR całej Europu Środkowo-Wschodniej należy na równi ze Stalinem obarczyć przywódców państw zachodnich, którzy stworzyli warunki dla zaistnienia takiej sytuacji, a później ją akceptowali.

¹ W szkole średniej pisaliśmy wypracowania na temat: „Wpływ obecności Armii Czerwonej na powstanie państw demokracji ludowej w Europie Środkowo-Wschodniej”. Formułujący takie zadanie nie widzieli w nich niczego niewłaściwego, czy kompromitującego dla demokracji.

Powstanie bloku radzieckiego (informator 2002)

Klęski, poniesione przez Niemców na froncie wschodnim w 1943 roku (Stalingrad, Kursk) oraz decyzje podjęte w Casablance i Teheranie, zwłaszcza zaś upadek brytyjskiej koncepcji desantu na Bałkanach przesądziły o tym, że pod koniec wojny Europa Wschodnia znajdzie się pod kontrolą radziecką. Gwarancje wolnych wyborów, które Churchill próbował przeforsować w Jałcie w 1945 roku, nie zapobiegły ustanowieniu radzieckiej strefy wpływów w Europie Wschodniej.

ZSRR zawarł układy o przyjaźni z Polską, Czechosłowacją i Jugosławią. Węgry, Bułgaria i Rumunia, jako państwa pokonane w wojnie, w 1947 podpisały układy pokojowe w Paryżu. Początkowo ZSRR odżegnywał się od zamiaru narzucenia Europie Wschodniej swoich wzorów ustrojowych, ale w 1947 roku, po sformułowaniu doktryny Trumana oraz odrzuceniu Planu Marshalla przyszedł czas na konsolidację bloku.

Podczas konferencji w Szklarskiej Porębie we wrześniu 1947 roku utworzono Kominform i ustalono, że państwa demokracji ludowej będą naśladować radzieckie wzory gospodarcze i polityczne.

W lutym 1948 roku doszło do przewrotu komunistycznego w Czechosłowacji. Na skutek konfliktu ideologicznego poza blokiem radzieckim znalazła się Jugosławia, w 1949 poszerzył się on natomiast o NRD.

Polityczna strukturę bloku wyznaczała dyscyplina ideologiczna partii komunistycznych oraz system dwustronnych sojuszy, gospodarczą - utworzona w 1948* Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej.

* RWPG utworzona została w I 1949. Przestała istnieć w 1989; formalnie rozwiązana 28 VI 1991 w Budapeszcie.

Położenie polityczne Niemiec w latach 1945-1949 (informator 2002)

Podczas konferencji jałtańskiej w lutym 1945 roku podjęto decyzję o podziale Niemiec na strefy okupacyjne: radziecką, amerykańską, brytyjską i francuską*. Podobnie Berlin miał być podzielony na sektory kontrolowane przez cztery mocarstwa. Po kapitulacji III Rzeszy przestały działać centralne władze niemieckie, a odpowiedzialność za Niemcy przeszła na mocarstwa okupacyjne, reprezentowane przez Sojuszniczą Radę Kontroli. Latem 1945 roku w Poczdamie wielka trójka ustaliła nową granicę wschodnią Niemiec na Odrze i Nysie Łużyckiej oraz zadecydowała o wysiedleniu ludności niemieckiej z terenów położonych na wschód od tej linii. Zadecydowano tez o denazyfikacji, demonopolizacji, demilitaryzacji i demokratyzacji Niemiec. Główni zbrodniarze wojenni stanęli w Norymberdze przed Międzynarodowym Trybunałem.

Wraz z narastaniem zimnej wojny Niemcy stawały się przedmiotem rywalizacji. W 1947 roku strefy: brytyjska i amerykańska zostały połączone w Bizonię. W następnym roku, po przyłączeniu strefy francuskiej przekształcono ja w Trizonię. W czerwcu 1948 roku w strefach zachodnich przeprowadzono reformę walutową. ZSRR odpowiedział na to blokadą Berlina (Zachodniego). Trwający prawie rok kryzys berliński utrwalił podział kraju .

We wrześniu 1949 powstała RFN jako prozachodnie państwo federacyjne z kanclerzem Adenauerem na czele, w październiku NRD jako proradzieckie państwo komunistyczne. Szczególny status uzyskał Berlin Zachodni, pozostający pod bezpośrednią władzą trzech zachodnich mocarstw okupacyjnych.

* W Jałcie uzgodniono, że każde z 3 mocarstw będzie okupowało oddzielną strefę Niemiec, ponadto Francja, jeśli tego

zapragnie otrzyma swoja strefę, której granice ustalą wspólnie 4 mocarstwa.

Geneza RFN (informator)

Podczas konfederacji jałtańskiej w lutym 1945 roku podjęto decyzję o podziale Niemiec na strefy okupacyjne: radziecką, amerykańską, brytyjską i francuską. Podobnie Berlin miał być podzielony na sektory kontrolowane przez cztery mocarstwa. Po kapitulacji III Rzeszy przestały działać centralne władze niemieckie a odpowiedzialność za Niemcy przeszła na mocarstwa okupacyjne, reprezentowane przez Sojuszniczą Radę Kontroli. Latem 1945 roku w Poczdamie wielka trójka ustaliła nową granicę wschodnią Niemiec na Odrze i Nysie Łużyckiej oraz zdecydowała o wysiedleniu ludności niemieckiej z terenów położonych na wschód od tej linii. Zdecydowano też o denazyfikacji, demonopolizacji, demilitaryzacji i demokratyzacji Niemiec. Główni zbrodniarze wojenni stanęli w Norymberdze przed międzynarodowym trybunałem. Wraz z narastaniem zimnej wojny Niemcy stawały się przedmiotem rywalizacji. W 1947 roku strefy: brytyjska i amerykańska zostały połączone w Bizonię. W następnym roku, po przyłączeniu strefy francuskiej przekształcono ją w Trizonię. W czerwcu 1948 roku w strefach zachodnich przeprowadzono reformę walutową. ZSRR odpowiedział na to blokadą Berlina. Trwający prawie rok kryzys berliński utrwalił podział kraju. We wrześniu 1949 roku powstała RFN jako prozachodnie państwo federacyjne z kanclerzem Adenauerem na czele, w październiku NRD jako proradzieckie państwo komunistyczne. Szczególny status uzyskał Berlin Zachodni, pozostający pod bezpośrednią władzą trzech zachodnich mocarstw okupacyjnych.

Powstanie RFN

Już na konferencji w Teheranie (28 XI-1 XII 1943) dokonano pewnych uzgodnień w sprawie podziału Niemiec. Na konferencji Wielkiej Trójki w Jałcie (4-11 II 1945) wrócono do tej sprawy, analizując angielski plan podziału Niemiec na dwa państwa: Prusy i Bawarię oraz amerykański plan rozczłonkowania Niemiec na 5 części. Chociaż nie aprobowano żadnej z tych koncepcji, zdecydowano o przyjęciu generalnej zasady rozczłonkowania, a w komunikacie końcowym ograniczono się do stwierdzenia, że każde mocarstwo będzie okupowało swoją strefę Niemiec. Ponadto Francja - jeśli tego zapragnie, otrzyma swoją strefę okupacyjną, której granicę, ustalą wspólnie wszystkie cztery mocarstwa. Ostatecznie podziału tego dokonano w Poczdamie (17 VII-2 VIII 1945), dzieląc kraj na cztery strefy, a Berlin na cztery sektory okupacyjne.

Życie polityczne w strefie radzieckiej podlegało ścisłej kontroli, natomiast w strefach zach. partie polityczne korzystały z pełni swobód demokratycznych. Największe wpływy w społeczeństwie uzyskały: Zjednoczenie Chrześcijańskiej Demokracji, z Konradem Adenauerem i Stronnictwo Socjal-Demokratyczne z Kurtem Schumacherem. W II 1948 odbyła się w Londynie konferencja z udziałem państw okupujących zach. strefy, podczas której przyjęto postanowienie o uchwaleniu jednej konstytucji dla wszystkich stref zach. oraz przeprowadzeniu reformy walutowej - wspólnej dla całych Niemiec. Moskwa nie przyjęła tych propozycji, a gdy państwa zach. przeprowadziły reformę walutową tylko we własnych strefach, ZSRR wprowadził blokadę Berlina Zachodniego, co było o tyle proste, że całe miasto leżało na terenie radzieckiej strefy okupacyjnej, a jego zach. sektory odległe były od zach. stref okupacyjnych o 180 km. Doszło do poważnego kryzysu politycznego, który groził nawet przekształceniem się w konflikt zbrojny o zasięgu globalnym. ZSRR wycofał się z blokady po prawie roku (od 24 VI 1948 do 12 V 1949), ale w czasie jej trwania doszło do utrwalenia się podziału Niemiec. Państwa zach. zgodziły się na Prawo Kardynalne, stanowiące pierwszą konstytucję Republiki Federalnej Niemiec. W VIII 1949 odbyły się wybory do parlamentu federalnego, które wygrało Zjednoczenie Chrześcijańskiej Demokracji. Kanclerzem rządu został Adenauer, który utworzył koalicyjny rząd z Partią Wolnych Demokratów. Stronnictwo Socjal-Demokratyczne pozostało w opozycji. W ten sposób 20 IX 1949 ze stref zach. powstała Republika Federalna Niemiec. W odpowiedzi na to ze strefy radzieckie utworzono 7 X 1949 pozornie suwerenną Niemiecką Republikę Demokratyczną, w rzeczywistości całkowicie zależną od ZSRR. Podział Niemiec był rozwiązaniem sprzecznym z założeniami konferencji poczdamskiej i dokonał się wbrew intencjom zarówno państw zach., jak i ZSRR. Stalin nie mogąc skomunizować całych Niemiec nie zamierzał rezygnować z tego rozwiązania przynajmniej w odniesieniu do własnej strefy. Natomiast państwa zach. po spełnieniu przyjętych w Poczdamie warunków: demokratyzacji, demilitaryzacji, dekartelizacji i denazyfikacji oraz po wyłonieniu w demokratycznej procedurze rządu niemieckiego, oddały mu pełnię władzy.

RFN istniała do 3 X 1990, czyli do zjednoczenia Niemiec, które dokonało się według projektu kanclerza H. Kohla, czyli przez wchłonięcie NRD przez RFN.

Geneza NRD. Powstanie NRD

Już na konferencji w Teheranie (28 XI-1 XII 1943) dokonano pewnych ustaleń w sprawie podziału Niemiec. Na konferencji w Jałcie (4-11 II 1945) wrócono do tej sprawy, analizując angielski plan podziału Niemiec na dwa państwa - Prusy i Bawarię oraz amerykański plan rozczłonkowania Niemiec na pięć części. Chociaż nie aprobowano żadnej z tych koncepcji, wyrażono zgodę na przyjęcie generalnej zasady rozczłonkowania, a w komunikacie końcowym ograniczono się do stwierdzenia, że każde mocarstwo będzie okupowało swoją strefę Niemiec. Ponadto Francja - jeśli tego zapragnie, otrzyma swoją strefę okupacyjną, której granice ustalą wspólnie wszystkie 4 mocarstwa¹. O sposobie podziału Niemiec zadecydowano ostatecznie w Poczdamie (17 VII-2 VIII 1945), dzieląc kraj na cztery strefy, a Berlin na 4 sektory okupacyjne.

ZSRR chciał w swojej strefie zrealizować dwa sprzeczne cele: wprowadzić ustrój komunistyczny i przekonać do niego Niemców oraz wyegzekwować jak największe reparacje. Życie polityczne w strefie radzieckiej było od początku ściśle kontrolowane. Oprócz partii komunistycznej, istniała tu partia socjaldemokratyczna z Otto Grotewohlem, która szybko, za pomocą terroru i represji, została zmuszena do połączenia z komunistami. Powstała w ten sposób Zjednoczona Partia Socjalistyczna Niemiec (SED), na czele z uległym Moskwie W. Ulbrichtem.

W II 1948 odbyła się w Londynie konferencja państw zach., która opowiedziała się za przyjęciem jednej konstytucji dla stref zach. i wspólną walutą dla wszystkich stref. Gdy ZSRR nie przyjął tej propozycji, państwa zach. wprowadziły reformę tylko we własnych strefach. Odpowiedzią radziecką było wprowadzenie blokady zachodnich sektorów Berlina, które znajdowały się na obszarze radzieckiej strefy okupacyjnej. Spowodowało to kryzys polityczny, grożący nawet konfliktem zbrojnym. ZSRR zawiesił blokadę dopiero w V 1949, ale w czasie jej trwania dokonał się ostateczny podział Niemiec. W strefie radzieckiej powstał zalążkowy parlament - Kongres Ludowy, który zaakceptował konstytucję wzorowaną na radzieckiej. Na podstawie tej konstytucji wyłoniono Radę Ludową, która 7 X 1949 ogłosiła się rządem Niemieckiej Republiki Demokratycznej (NRD). Premierem rządu został wprawdzie socjalista Grotewohl, ale faktyczną władzę sprawował wicepremier i I sekretarz SED - W. Ulbricht. Nieco wcześniej (20 IX 1949) z zach. stref okupacyjnych powstała demokratyczna, w pełnym tego słowa znaczeniu, Republika Federalna Niemiec (RFN).

W ten sposób ZSRR, któremu nie udało się skomunizować całych Niemiec, dokonał tego przynajmniej we własnej strefie. NRD włączona została do tzw. bloku wschodniego i istniała do 3 X 1990, czyli do zjednoczenia Niemiec, które polegało na wchłonięciu NRD przesz RFN.

¹ Wyznaczenie pozycji mocarstwowej Francji, która przegrała wojnę z Niemcami w ciągu 37 dni, a „broniła się” pozostając w koalicji z Belgią, Holandią, Anglią i Polską, która oddała Francji 82 tys. żołnierzy - na zmarnowanie. Francja, której siły zbrojne w momencie zakończenia wojny były mniejsze niż polskie, to doprawdy godne kolejnych odcinków „Halo, halo”.

Do opracowania skryptu wykorzystano:

1. Albert Andrzej (W. Roszkowski), Najnowsza historia Polski 1918-1991, Warszawa 1992;

2. Brzozowski J., Kompendium historii;

3. Cegielski Tadeusz, Zielińska Katarzyna, Historia 2, Dzieje nowożytne, Warszawa 1991;

4. Gaca Andrzej, Kamińska Krystyna, Naworski Zbigniew, Historia i współczesność, Toruń 1993;

5. Pankowicz Andrzej, Historia 4, Polska i współczesność, Warszawa 1996;

6. Pronobis Witold, Polska i świat w XX wieku, Warszawa 1990;

7. Radziwiłł Anna, Roszkowski Wojciech, Historia 1871-1945, Warszawa 1993;

Historia 1945-1990, Warszawa 1994;

8. Słownik Historii Polski, Warszawa 1969;

9. Szcześniak Andrzej Leszek, Historia w szkole średniej. Repetytorium, Warszawa 1995 i 1998;

10. Szelągowska Grażyna, Historia 3, cz. 1. Dzieje nowożytne i najnowsze 1815-1870, Warszawa 1993;

cz. 2. Dzieje nowożytne i najnowsze 1870-1939, Warszawa 1994;

11. Popularna Encyklopedia Powszechna, t. 1-12, Wyd. Fogra i Grupa Bertelsmann, Warszawa 2002-3.

Opracował: Mariusz Stępowski

1

22

---